Ta’lim texnologiyalarining mohiyati va o’ziga xos jihatlari - Педагогиka - Рефераты

Ta’lim texnologiyalarining mohiyati va o’ziga xos jihatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

993 KB

Ta’lim texnologiyalarining mohiyati va o’ziga xos jihatlari Reja: 1.Ta’lim texnologiyalarining umumiy mohiyati. 2.Ta’lim texnologiyasi pedagogik tizim elementlari. 3.Shaxsga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalari. 4.Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim turlari, algoritmi.

Ta'lim texnologiyasi – o’quv mashg’ulotlarida ko’rsatilgan barcha bilish jarayonlarini amalga oshirib, pirovard natijada barcha faoliyat turlarini to’liq o’zlashtirishga yordam beradi. Bunday darslarda dars qismlarining ichki aloqasi: maqsad, mazmun va ish usuli bilan amalga oshiriladigan ta'lim, mumtoz tizimning bosqichlari saqlanib qoladi. Ya'ni, uy vazifalarini tekshirish, uning asosida yangi bilimlar, malaka va aqliy faoliyatning turlarini egallash bosqichlari, shuningdek mustahkamlash va mustaqil ishlash, darsni umumlashtirish va uy vazifasini tushuntirish singarilar yotadi. Shaxsga yo'naltirilgan o'qitish texnologiyalarning mohiyati va tamoyillari - O'qitish jarayonida, pedagogik texnologiyalar talablari asosida ifoda etilgan, o'quv maqsadlariga erishiladi. Ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashgan davrda o'qitish samaradorligi, asosan, o'quvchining o'qitish jarayonidagi o'rni, pedagogning unga bo'lgan mimosabatiga bog'liq bo'ladi. Bu yerda o'qitish texnologiyasining ikki turini ajratib ko'rsatish mumkin: avtoritar va shaxsga yo'naltirilgan. - Avtoritar texnologiyada, pedagog yagona subyekt sifatda namoyon bo'ladi, o'quvchilar esa faqatgina «obyekt» vazifasini bajaradi xolos. Bunda o'quvchining tashabbusi va mustaqilligi yo'qoladi, o'qitish majburiy tarzda amalga oshiriladi. Odatdagi an'anaviy o'qitish, avtoritar texnologiyaga taalluqlidir. Bunda, avvalo Y.A.Komenskiy tomonidan ifoda etilgan, didaktika tamoyillariga asoslangan o'qitishning «sinf-dars» tizimida tashkil etish nazarda tutiladi. Hanuzgacha dunyoda eng ko'p tarqalgan o'qitishning «sinf-dars» tizimi hisoblanadi, u quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: - Yoshi va tayyorgarlik darajasi taxminan bir xil bo'lgan o'quvchilar sinfni (guruhni) tashkil etadi: Sinf (guruh, oqim) yagona o'quv reja, yagona o'quv dasturlar va yagona mashg'ulotlar jadvali bilan shug'ullanadi; Mashg'ulotlarning asosiy birligi dars bo'lib, u bitta fanning bitta mavzusiga bag'ishlanadi va o'qituvchi tomonidan boshqariladi; O'quv kitoblari asosan uy ishlari uchun qo'llaniladi. An'anaviy o'qitish asosan bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirishga qaratilgan bo'lib, shaxsning rivojlanishini ko'zda tutmaydi.

An'anaviy o'qitish asosini, Y.A.Komenskiy tomonidan tuzilgan pedagogika tamoyillari tashkil etadi: • ilmiylik; • tabiatga monandlik (o'qitish rivojlanish bilan belgilanadi va shakllanmaydi); • uzviylik va tizimlilik; • o ' zlashtiruvchanlik ( ma ' lumdan noma ' lumga , soddadan murakkabga ); • mustahkamlash (takrorlash, takrorlash ...) • onglilik va faollik; • nazariyaning amaliyot bilan bog'liqligi; • yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish. An'anaviy o'qitish quyidagi xususiyatlarga ega: zo'ravonlik__pedagogikasi, o'qitishning rushuntiruv-ko'rgazmali usuli, ommaviy o'qitish. An'anaviy o'qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon bo'ladi: o'quvchi bu hali to'la shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur, pedagog esa - bu sardor hakam, yagona tashabbuskor shaxs Mumtoz an'anaviy «sinf-dars» tizimi - bu bayon etishning ma'ruzaviy usuli va kitob bilan mustaqil ishlashni o'z ichiga oladi (didaxografiya). Zamonaviy an'anaviy o'qitish esa, o'qitishning texnik vos italarini qo'llab, didaxografiyadan foydalanishdan iborat bo'ladi. Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalarda, o'quvcECshaxsi pedagogik jarayon markaziga qo'yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida O'zbekiston Respublikasidagi ta'lim tizimining milliy modeliga alohida e'tibor qaratilgan. Bu model 5 tarkibiy qismdan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta'lim, fan, ishlab chiqarish. Bu yerda ta'lim milliy modelining asosiy tarkibiy qismi - «shaxs» birinchi o'rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta'lim tizimi, shu jumladan, o'qitish shaxsga yo'naltirilgan bo'lishi lozim. Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon, o'qitishning shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim. Hayot dialektikasi shundan iboratki, doimo yangi avlod, oldingi avloddan ko'ra rivojlanganroq bo'ladi. Ilmiy texnik taraqqiyotning

3.1.-rasm. O‘qitish texnologiyalarining blok-sxemasi O‘QITISH Avtoritar Ommaviy o‘qitish Pedagog – yagona subyekt, talabalar – pedagogik jarayon obyekti Pedagog – boshliq, hakam Talaba hali shakllanmagan shaxs O‘qitishning tushuntirish – ko‘rgazmali usuli Zo‘ravonlik pedagogikasi Tashabbus va mustaqillik so‘ndirilgan Shaxsga yo‘naltirilgan Ishbilarmonlik o‘yinlari Muammoli o‘qitish Tabaqalashtirilgan o‘qitish Individuallashtirilgan o‘qitish Dasturlashtirilgan o‘qitish Kompyuterli o‘qitish Modulli o‘qitish Insonparvarlik, hamkorlik, shaxsni erkin tarbiyalash Билимлар, кўникмалар, малакалар ўртача ўзлаштирилади, шахс эса ривожланмайди. Shaxs rivojlanishi, tabiiy qobiliyati darajasida o‘qitilganligi. A n’anaviy o‘qitishX u s u s i y a t l a r i O‘qitish texnologiyasi X u s u s i ya t l a r iPedagogning talabaga munosabati O‘qitish natijalari

keskin yuksahsh davngacha (XX asming bmnchi yarmigacha), fan, texnika va texnologiyalar rivoji evolyutsion, past sur'atlarda amalga oshar edi. Shuning uchun ketma-ket keluvchi avlodlarning rivojlanish darajasi deyarli farq qilmas edi. Bunday sharoitlarda Y.A.Komenskiyning o'qitishning avtoritar texnologiyasi, an'anaviy «sinf-dars» tizimi dunyoga keldi. Ilmiy texnik taraqqiyotning keskin yuksalish davrida (XX asrning ikkinchi yarmi), fan, texnika, texnologiyalar yuqori sur'atlarda rivojlanayotgan davrda, bir avlod hayoti davomida fanning rivoji insoniyatning butun tarixidagidan ko'ra ko'proq bo'lgan bu davrda, o'qitishning an'anaviy tizimi (shu jumladan zamonaviy an'anaviy o'qitish) o'z umrini oxiriga yetdi. Hozirgi zamon avlodining rivojlanish sur'ati oldingilardan ko'ra ancha yuqori bo'lganligi sababli, o'qitishning an'anaviy tizimi, rivojlanishga to'sqinlik qila boshladi. Bunday sharoitlarda taraqqiyot, faqat har bir shaxsning mavjud imkoniyatlarini to'la ro'yobga chiqarish asosida amalga oshirilishi mumkin. Axborotning hajmi, xilma-xilligi, egallashga moyilligi va vositalarining yetarliligi samarali individual va mustaqil o'qitishni tashkil etish uchun zaruriy shart- sharoitlar yaratadi. O'qitishni jadallashtirish maqsadida, pedagogning o'quvchiga bo'lgan munosabati «sardor»likdan, uning «sherigi»ga aylanishi zarur. O'qitishning shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalariga quyidagi asosiy tamoyillar xos bo'ladi: • insonparvarlik, ya'ni insonga har tomonlama hurmat va muhabbat ко 'rsatish, unga yordamlashish, uning ijodiy qobiliyatiga ishonch bilan qarash, zo'rlashdan to'la voz kechish; • hamkorlik, ya 'ni pedagog va о 'quvchilar munosabatidagi demokratizm, tenglik, sheriklik; • erkin tarbiyalash, ya 'ni shaxsga uning hayot faoliyatini keng yoki tor doirasida tanlab olish erkinligi va mustaqillikni berish, natijalarni tashqi ta'sirdan emas, ichki hissiyotlardan keltirib chiqarish. Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalaming kommunikativ asosi - pedagogikjarayonda о 'quvchiga insoniyshaxsiyyondashuv hisoblanadi.

Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo'ladi: • pedagogikjarayonda shaxs obyekt emas, subyekt hisoblanadi; • har bir o'quvchi qobiliyat egasi, ko'pchiligi esa iste'dod egasi hisoblanadi; • yuqori etik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdon va boshqalar) shaxsning ustivor xislatlari hisoblanadi. • Munosabatlarani demokratlashtirish quyidagilarni o'z ichiga oladi: • o'quvchi va pedagog huquqlarini tenglashtirish, • o'quvchining erkin tanlab olish huquqi; • xatoga yo' 1 qo' yish huquqi; • o'z nuqtai nazariga ega bo' lish huquqi • pedagog va о 'quvchilar munosabati zayli: taqiqlamaslik; boshqarish emas, birgalikda boshqarish; majburlash emas, ishontirish; buyurish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish. Yangi munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi zamon sharoitida samarali natija bermaydigan va g'ayri insoniy hisoblanadigan zo'ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir. Muammo bu tamoyilni mutlaqlashtirishda emas, balki uning oqilona mezonlarini aniqlashdadir. Umuman olganda tarbiya jarayonida zo'ravonlik mumkin emas, ammo jazolash insonni kamsitadi, ezadi, rivojlanishini susaytiradi, unda qulchilik xususiyatlarini shakllantiradi. Erkin o'qitish quyidagilar bilan belgilanadi: • ishonchga asoslangan erkin talabchanlik; • o'quv materialiga qiziqish uyg'otish, bilishga va faol ijodiy fikrlashga rag'batlantirish; • o'quvchilarning mustaqilligi va tashabbusiga tayanish; • jamoa orqali bilvosita usullar bilan talablarni amalga oshirishni ta'minlash. • Yangi individual yondashuvning mohiyati shundaki, u ta'lim tizimida o'quv fanidan o'quvchiga emas, o'quvchidan o'quv fani tomonga harakatlanishni taqozo etadi, o'quvchilarning mavjud imkoniyatlarni inobatga olib, ularni rivojlantirish, takomillashtirish va boyitishga qaratilgan bo'ladi. • Individual yondashuvning zamonaviy yangi talqini quyidagilardan iborat; • o'rtacha o'quvchiga yo'naltirishdan voz kechish; • shaxsning yaxshi xislatlarini izlash;

• shaxs rivojlanishining individual dasturlarini tuzish. • Shaxsiy yondashishda birinchi navbatda quyidagilar zarur bo'ladi: • har bir o'quvchi qiyofasida noyob_ shaxsni ko'rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish, unga ishonish. Pedagogda barcha o'quvchilar iste'dodli degan ishonch bo'lishi kerak. • shaxsga, yutuqni ma'qullovchi, qo'llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish, ya'ni o'qish qoniqish va xursandchilikni olib kelishi kerak. • bevosita majburlashga yo'l qo'ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklarga urg'u bermaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik. • pedagogik jarayonda, o'quvchilarga o'z qobiliyatlarini ro'yobga chiqarishga imkoniyat yaratish va ko'maklashish. • Oliy, o'rta maxsus va kasbiy ta'lim tizimi uchun, o'qitishning shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: • ishbilarmonlik o'yinlari; • muammoli o'qitish; • tabaqalashtirilgan o'qitish; • dasturlashtirilgan o'qitish; • kompyuterlashtirilgan o'qitish; • modulli o'qitish. Shaxsga yo ' naltirilgan o ' qitish texnologiyalari ilmiy - texnikaviy taraqqiyoti jadallashtirilgan davrida rivojlangan davlatlarda shakllantirilganligini inobatga olgan holda ular chuqur ildizlarga ega ekanligini ta ' kidlash to ' g ' ri bo ' lar edi . Qadimiy faylasuf Sokrat o ' z chiqishlarida savol va javob usulini ishlatar edi . Bu usul haqiqatni bilib olish uchun yordam berar edi. Qadimiy Rim pedagogi M-F.Kvantilian har bir shogirdga e'tibor va diqqat bilan yondashishni tavsiya bergan edi. O'rta asr Sharqining buyuk olim-rnutafakkirlari tomonidan yirik pedagogik meros qoldirilgin. Asrlar, mingyillar davomida shaxsga muhabbat va hurmat, unga yordamlashish xislatlari asosida sivilizatsiya shakllanib keldi. Millatimiz shakllanishi bilan birgalikda xalqimizning mentaliteti insonga muhabbat va hurmat ko'rsatish, unga yordamlashish xislatlari asosida yuzaga chiqdi. Eng avvalo,

yoshlarimizga nisbatan muhabbat yaqqol namoyon bo'ladi. Xalqimiz bolalarga «siz» deb munosabat qilur, kattalar ularga birinchi bo'lib «salom» berur. Yaponiyaning zamonaviy pedagog-olimlari bolani kuniga 200 martagacha erkalatishni tavsiya beradilar. Bu zamonaviy g'oyalarning debochasi, buyuk ajdodimiz Al-Buxoriyning «Hadis» kitobida «Bolaga rahmdillik qilmoq, uni o'pib quchoqlamoq haqida» bobida yoritilgan. Shaxsga yo'naltirilgan o'qitish texnologiyalarning o'zagi shaxslar o'rtasidagi yuqori qadriyatlarga, teng huquqlilikka asoslangan munosabat hisoblanadi. Bu qadriyatlar Al- Buxoriyning «Hadis» kitobida «Shirin so'z odam haqida», «So'kmoq va la'natlamoq ta'qiqlanganligi haqida» boblarida namoyon etilgan. Unda shaxsni so'kish uni o'ldirish bilan tenglashtirilgan. Xulosa qilib ta'kidlash lozimki, ajoyib shaxsiy fazilatlarga asoslangan ta'limimiz, jahon fanning shakllanishiga va rivoji o'zining munosib xissa qo'shgani bilan ajralib turadi. Abu Ali ibn Sino, A.Beruniy, Al-Xorazmiy, M.Ulug'bek, Al-Buxoriy, A.G'ijduvoniy, B.Naqshbandiy, A.Navoiy, Z.Bobir kabi buyuk ajdodlarimizning ta'limoti, jahon sivilizatsiyasidagi bebaho ulushini bugungi kunda butun dunyo tan olmoqda. Pedagogika fanining rivojlanishiga Yevropa buyuk pedagog-olimlari hissa qo'shgan, jumladan: italiyalik Vittanno di Feltre, fransuz Fransua Rable, ingliz Tomas More, nemis A.Distruverg, rus K.D.Ushinskiy va boshqalarni ta'kidlab o'tish mumkin. Bular gumanistik tarbiyani, mustaqil fikrlashni rivojlanishini, ijodni, faolligini, ko'rgazma materiallarni keng foydalanishini, nazariy ta'limni mehnat bilan bog'Ianish tarafdori edilar. Ular pedagogik jarayonda o'quvchilarni subyekt deb hisoblar edilar. Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar insonning aqliy qobiliyatlarini ochishiga xizmat qiladi Muammoli o'qitish texnologiyasi Muammoli o'qitish amerikalik faylasuf, psixolog va pedagog Dj.Dyunning nazariy qoidalariga asoslanadi va XX asrning 20-30-yillarida tarqala boshladi. Dj.Dyun o'qitish uchun quyidagilarni asos qilib_belgiladi: i jtimoi y, konstruksiyalash, badiiy ifodalash, ilmiy-tadqiqiy. Bu asoslarni amalga oshirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: so'z, san'at asarlari, texnik qurilmalar, o'yinlar va mehnat.

Bugungi kunda, muammoli o'qitish deganda mashg'ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan o'quvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida o'quvchilar kasbiy bilimlarga, ko'nikmalarga, malakalarga ega bo'Iadilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Muammoli o'qitish, o'qitishning sha xsga yo'na ltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu yerda shaxs subyekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlaming maqsadi -pedagogik jarayonda o'ziga xos qiziqish uyg'otishdir. Muammoli o'qitish, o'qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlarmantiqi o'zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadl Muammoli vaziyatlar kiritilib, an'anaviy, bayon etish o'quv materialining eng optimal tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi (3.3-rasm), o'quvchini uni yechishga yo'naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o'qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo'lishi individual holat bo'lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi.

Konseptual qoidalar Shaxs rivojining qonuniyatlari (ontogenezis) Bilim olish jarayonida hayratlanish va qiziqish xislarini uyg‘otish Bilimlarga paydo bo‘lgan ehtiyojni qondirish natijasi va o‘qitishning faol obyekti sifatida o‘quv materialini o‘zlashtirish Muammoli bayon etish Evristik suhbatlar va o‘yinli «MV» Tadqiqiy va tajriba ishlarida Muammoli topshiriqlar va masalalar yechish Metodik xususiyatlari bo‘yicha «MV»Bilim, ko‘nikma, malakalarga ega bo‘lish Mustaqil faoliyat usullarini o‘zlashtirish Bilim olish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish Maqsadli yo‘nalishlari Usullardan qat’iy nazar yuzaga keladigan Pedagog tomonidan yuzaga keltiriladigan va yechiladigan Pedagog tomonidan yuzaga keltiriladigan va talabalar tomonidan yechiladigan Muammolar va yechimlar mustaqil ravishda shakllanadigan Muammolik darajasi bo‘yicha «MV» O‘quv mashg‘ulotlarining turi bo‘lib, unda pedagog tomonidan muammoli vaziyatlar yaratiladi va uni yechish uchun talabalarning faol mustaqil faoliyati tashkil etiladi. Qarama-qarshiliklarga olib kelinadi va talabalarning o‘zlariga yechim yo‘llarini izlash taklif etiladi Amaliy faoliyat bilan qarama-qarshiliklar yuzaga keladi Ishtirokchilarga, hodisaga turli xil holatlardan baho berish taklif etiladi Muammoli nazariy va amaliy topshiriqlar aniqlanadi. Taqqoslash, umumlashtirish va xulosalar chiqarishga undaydi. Aniq savollar qo‘yiladi (umumlashtirish, aniqlashtirish uchun) Ilk ma’lumotlari kam, ortiq yoki xato bo‘lgan muammoli masalalar qo‘yiladi. Aynan bir masala bo‘yicha, turli xil qarashlar bayon etiladi Muammoli o‘qitish Muammoli vaziyatlar (MV) Ta’rifi «MV» yaratishning uslubiy yo‘llari Мазмуни хусусиятлари

3.3-r а sm. Mu а mm о li o’qitishning t ех n о l о gik s хе m а si BKM–bilim, ko’nikma, malaka AFU – aqliy faoliyat usullari P E D A G O G 1 Pedagogik muammoli vaziyat 2 Yordam 3 Axborot Psixologik muammoli vaziyat Муаммо (номаълумни ҳис этиш) Muammoni yechish излаш T A L A B AYA A n F g U i r i B v K o M j iPedagog faoliyati Talaba faoliyati таҳлил

Muammoli o'qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiy-o'quv masalalami nostandart usullar bilan yechishni taqozo etadi. Talabalarga mashq uchun beriladigan masalalar, olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi yechimlar izlashga qaratiladi. O'quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o'qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, o'quvchilar oldiga muammoli masalalar qo'yadi, ularni yechimining yo'llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o'zi yo'lga boshlaydi. Shuni qat'iyatlik bilan ta'kidlash lozimki, bu yerda yangi bilimlar ma'lumot uchun emas, balki muammo yoki muammolarni yechimi uchun beriladi. An'anaviy pedagogik usuldagi - bilimlardan muammoga qarab - o'quvchilar mustaqil ilmiy izlanish ko'nikma va malakalarini hosil qila olmaydi, chunki ularga o'zlashtirish uchun tayyor natijalar taqdim etiladi. Muammoning yechimi ijodiy fikrlashni taqozo etadi. O'zlashtirilgan bilimlar shablonlarini takrorlash bilan bog'liq bo'lgan reproduktiv psixik jarayonlar, muammoli vaziyatlarda hech qanday samara bermaydi. Agar inson muntazam tayyor bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishga o'rgatilgan bo'lsa, uning tabiiy ijodiy qobiliyatini so'ndirish ham mumkin; u mustaqil fikrlashni «esdan chiqaradi» Fikrlash jarayoni muammoli masalalani yechishda a'lo darajada namoyon bo'ladi va rivojlanadi. Muammoli o'qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha boladi: inson ziddiyatli, yangi, noma'lum muammoga (muammo - murakkab nazariy yoki amaliy masala bo'lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning yechimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo'ladi, «gap nimada» degan savol tug'iladi. O'quvchi noma'lum yechimni topish uchun mustaqil yoki o'qituvchi yordamida izlanadi. Muammoni jamoaviy hal etishda paydo bo'luvchi, subyekt-obyekt-subyekt munosabatlari ijodiy fikrlashni faollashtirishga olib keladi. Muammoli o'qitishning asosiy belgisi, bu ilmiy, o'quv yoki barcha faoliyat turlarida paydo bo'ladigan zarariy obyektiv qarama-qarshiliklar aksi hisoblanadi. Bu esa barcha sohalarning harakatlantiravchi va rivojlantimvchi manbaidir. Shu sababli

muammoli o'qitishni rivojlantimvchi deb atash mumkin, zero uning maqsadi - bilimlarni, farazlarni shakllantirish, ularni ishlab chiqish va yechishdan iboratdir. Muammoli o'qitishda fikrlash jarayoni faqat muammoli vaziyatni yechish maqsadida joriy etiladi, u nostandart masalalarni yechish uchun zarur bo'lgan fikrlashni shakllantiradi. Muammoli o'qitish samaradorligining to'rtta bosh sharti mavjud: • muammo mazmuniga qarab yetarli qiziqish uyg'otishni ta'minlash; • muammo yechimidagi har bir bosqichda paydo bo'ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta'minlash (ma'lum va noma'lumlar nisbatining maqbulligi); • muammo yechimida olinadigan axborotni o'quvchilar uchun muhimligi; • pedagog va o'quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida kechishi, ya'ni o'quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e'tibor va rag'batsiz qolmasligi zarur; • Muammoli o'qitishning bosh psixologik-pedagogik maqsadlari quyidagilardan iborat: • talabaning fikrlash doirasini va qobiliyatlarini o'stirish, ijodiy ko'nikmalarini rivojlantirish; • muammoni mustaqil yechishda va faol izlanish davrida olingan bilim va ko'nikmalarni talabalar tomonidan o'zlashtirilishi, buning natijasida ushbu bilim va ko'nikmalar an'anaviy o'qitishdagidan ko'ra ancha mustahkam bo'ladi; • nostandart muammolarni ko'ra oluvchi, qo'ya oluvchi va yecha oluvchi o'quvchining faol ijodiy shaxsini tarbiyalash; • kasbiy muammoli fikrlashni rivojlantirish - har bir aniq faoliyatda o'zining xususiyatlariga ega. Har qanday o'quv material! ham muammoli bayon etishga mos kelavermaydi. O'quvchilarga fan tarixini o'rgatishda muammoli vaziyatlarni yaratish oson. Farazlar, yechimlar fandagi yangi ma'lumotlar takroriy bosqichidagi an'anaviy tasavvurlaming inqirozi, muammoga yangicha yondashuvlarni izlash va hokazolar muammoli bayou etish uchun mos keluvchi mavzular hisoblanadi. Kashfiyotlar tarixi orqali izlanish mantiqini egallash - muammoli fikrlashni shakllantirishning asosiy istiqbolli yo'llardan biridir. O'qitishning an'anaviy usulidan muammoliga

o'tish muvaffaqiyati, quyidagi ikki omil bilan belgilanadigan «muammolik darajasi»ga bog'liq bo'ladi: muammoning murakkablik darajasi - mazkur muammo doirasida talaba uchun ma'lum va noma'lumlar nisbatiga ko'ra aniqlanadi; muammo yechimida o'quvchilar ijodiy ishtirokining ham jamoaviy ham shaxsiy hissalari hisobga olinadi. Muammoli o'qitishning uchta asosiy shakli mavjud: O'quv materialini muammoli bayon etish - ma'ruzaviy mashg'ulotlarda monolog tarzda, seminar mashg'ulotlarida esa dialog tarzda olib boriladi. O'qituvchi ma'ruza paytida o'quv materialini bayon etayotganida muammoli masalalar tuzadi va ularni o'zi yechadi, o'quvchilar esa yechimlarni izlash jarayoniga faqat xayolan qo'shiladilar. Masalan, «O'simliklar hayoti haqida» mavzusidagi ma'ruzaning boshida «Nega ildiz va tana qarama-qarshi tomonlarga o'sadi» degan muammo qo'yiladi, ammo ma'ruzachi tayyor javobni bermaydi, u fanning bu haqiqatga qanday yetib kelgani, bu hodisa sabablari haqidagi farazlami tekshirish bo'yicha o'tkazilgan tajriblar haqida hikoya qiladi. Qisman izlanish faoliyati tajribalar laboratoriya ishlarini bajarishda muammoli seminarlar, evristik suhbatlar davomida namoyon bo'ladi. O'qituvchi muammoli savollar tizimini tuzadi, bu savollarga javoblar olingan bilimlar bazasiga tayanadi, ammo ular oldingi bilimlarda mavjud emas, ya'ni savollar talabalarga intellektual qiyinchiliklar tug'diradi va maqsadga yo'naltirilgan ijodiy izlanishga undaydi. O'qituvchi imkoni boricha «boshqacha javoblar» yo'naltiravchi savollami tayyorlab qo'yishi lozim, u o'quvchilar javoblariga tayanib, yakuniy xulosa qiladi. Qisman izlanish usuli, 3 va 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (foydalanish, ijod) va bilimlarni 3 va 4-darajasini bilim-ko'nikma, bilim-transformatsiya (qayta shakllanish) ta'minlaydi. An'anaviy tushuntirish va reproduktiv o'qitishga esa, bilim- tanishi va bilim-nusxa shakllanadi, xolos. Mustaqil Tadqiqot Faoliyatida talabalar mustaqil ravishda muammoni ifoda etadilar va uni yechadilar {kurs yoki bitiruv ishlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida) va o'qituvchi nazorati bilan yakunlanadi, bu esa 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (ijod) va 4-darajali eng samarali, mustahkam bilimni (bilim-qayta shakllanish) egallashni ta'minlaydi.

Tabaqalashtirilgan o'qitish texnologiyasi Tabaqalashtirilgan o'qitish o'quv jarayonining tashkil etishni bu shakli umumiy didaktika tizimiga asoslangan bo'lib, maxsus tashkil ettirilgan talabalaming gomogen guruhlarida, o'quv jarayonini maxsuslashtirishni ta'minlaydi (3.5-rasm, 3.6-rasm), O'qitishni tabaqalash bu tushuncha o'qitish jarayonini o'zi bilan bog'liq) - uslubiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv tadbirlar majmuasi asosida tuzilgan turli xildagi gomogen gurahlarda o'qitish uchun turli xil shart-sharoitlarni yaratish demakdir. Oliy, o'rta maxsus va kasb-hunar ta'lim tizimida gomogen guruhlar, talabalaming individual-psixologik xususiyatlari, avvalo aqliy rivojlanish darajasi asosida tuziladi.

III. O‘qitish usullari O‘quv rejasiga asosan Qo‘shimcha o‘qitish Individual o‘qitish Turli darajadagi parallel guruhlar I.AII.BIII.C Guruhlar ichidagi (fanlar ichidagi) tabaqalashtirish I.AII.BIII.CO‘quv jarayoni tashkiliyotining bu shakli talabalarning maxsus shakllantirilgan gomogen guruhlarida o‘qitish jarayonining ixtisoslashishini ta’minlaydi Talabalarni gomogen guruhlarda ularning qobiliyati darajasida o‘qitish O‘qitishni talabalarning turli guruhlari qobiliyatiga moslashtirish Individual psixologik xususiyatlariga ko‘ra tabaqalashtirish . Aqliy rivojlanish darajasiga ko‘ra Maqsadli yunalishlari Konseptual qoidalar Talabalarning o‘qitilish darajasini tanlash huquqini tan olish: Ta’kidlash emas, qiziqtirish: Talaba o‘qishdagi yutuqlarini his etishi lozim. Qancha xohlasang, o‘shancha ol, keraklisidan kam bo‘lmasin Turli darajadagi gomogen guruhlarda o‘qishga qiziqish ta’minlanadiFarqlovchi xususiyatlari Tabaqalashtirilgan o‘qitish Ta’rifi I. Gomogen guruhlarni tashkil etish usullari II. Fanlar o‘quv dasturlarini tabaqalashtirish АBilimlarni unumsiz darajasini ta’minlash ВBilimlarni unumli darajasini ta’minlash СBilimlarni ijodiy darajasini ta’minlash

3.6-rasm. Tabaqalashtirilgan o'qitishning texnologik sxemasi Talabalarning aqliy rivojlanish darajasi. O‘qishga moyilligi, savodxonlik darajasini o‘rnatish Qabul qilingan texnologiy alar, qoidalar, tamoyillar asosida o‘qitish Teskari aloqani ta’minlash (diagnosti k testlar o‘tkazish) O‘quv maqsadl ariga erishilga nligini baholas h Turli darajadagi gomogen guruhlar uchun o‘qitish usullarini belgilash Turli darajadagi gomogen guruhlarni tuzish Turli darajadagi makroguruhlarni tuzish Fanlarning o‘quv dasturlarini tabaqalashtirish Gomogen guruhlar bo‘yicha o‘quv maqsadlariga tuzatishlar kiritish Gomogen guruhlar uchun didaktik materiallar tayyorlash I. Bosqich. O‘quv jarayonini loyihalash II. Bosqich. O‘qitish jarayonini amalga oshirish III. Bosqich. Baholash

Umumta'lim maktablarida, akademik litseylarda va kasb-hunar kollejlarida talabalaming aqliy rivojianish darajasi bo'yicha tabaqalashning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda salbiy tomonlari ham mavjud bo'ladi. Oliy maktab uchun esa bu o'qitish tizimiga hech qanday shak-shubha yo'q. Hozirgi paytda oliy o'quv yurtlariga kiravchilaming bilimlarni o'zlashtirish darajasi 100 % dan 25 % gacha tashkil etadi. Bunday sharoitda davlat ta'lim standartlari talabiga mos oliy malakali kadrlar tayyorlash maqsadida o'qitishni tabaqalashtirish davr taqozosidir. Individuallashtirilgan o'qitish texnologiyasi Talabaning mavjud shaxsiy imkoniyatlarni ro'yobga chiqarishini ta'minlash, zamonaviy o'quv jarayoniga qo'yiladigan jadallashgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotining talabidir. Bunga individual va individuallashtirilgan o'qitish orqali erishish mumkin. Individual o'qitish - bu o'quv jarayonining tashkil etishning shakli bo'lib, bunda pedagog talabalar bilan yakkama-yakka shug'ullanadi, talaba o'quv vositalari (kitoblar, kompyuter va h.k.) yordamida uzluksiz mustaqil ta'lim oladi. Individual о 'aitishnins afzalliklari: педагогик жараённинг талаба қобилиятларига мослашувчанлиги имкониятидир. Бунда талабанинг билим олиш даражаси доимий мониторинпши амалга ошириш ва зарурий тузатипшар киритиш натижасида оптимал педагогик жараённи ташкил этилади Individual vondashish - bu pedagogik tamoyilga ko'ra, pedagogik jarayonda pedagogning talabalar bilan o'zaro munosabati, ularning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda quriladi va butun guruh hamda har bir alohida talabaning rivoji uchun psixologik-pedagogik muhit yaratiladi. Indxviduallashtirilean о'aitish bundav o'quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish asosida o'qitish yo'llari, usullari, sur'ati tanlanadi va turli o'quv-uslubiy psixologik-pedagogik hamda tashkiliy boshqaruv tadbirlari orqali ta'minlanadi (3.7-rasm). Individuallashtirilean o'qitish texnolozivasi (3.8-rasm) - bunda o'quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish va o'qitishning individual shakli ustivor hisoblanadi. O'qitishning barcha shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalarida u yoki bu darajada individual yondashish qo'llaniladi, ammo individuallashtirilgan

o'qitishda, individuallashtirish, o'quv maqsadlariga erishishning asosiy vositasi hisoblanadi. Individuallashtirilgan o'qitishning asosi, talabaning individual- pedagogik xususiyatlarini o'rnatish hisoblanadi. Olingan natijalar asosida, o'qitish usuli tanlanadi. Qabul qilingan texnologiyalar, qoidalar va tamoyillarga ko'ra o'qitish jarayoni amalga oshiriladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro'yxati: 1. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi.: Nasaf, 2000. 1. Tolipov O'., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalaming tadbiqiy asoslari. - Т .: 2005. 2. Avliyakulov N. X., Musayeva N. N. Pedagogik texnologiya. Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. 3. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo. -Tashkent: Moliya, 2002. 2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat - Т .: Fan, 2006. 4. Yo'ldoshev J.G'., Usmonov S. Ilg'or pedagogik texnologiyalar. — Т .: O'qituvchi, 2004.

Похожие

Germaniyada ta’lim-tarbiya jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari

Tarbiya texnologiyalari va ularning o’ziga xos xususiyatlari

Zamonaviy ta’lim-tarbiya va uning mohiyati

Amerika Qo’shma Shtatlarida ta`lim tizimining tuzilishi va o’ziga xos tomonlari

O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining o’ziga xos xususiyatlari