Ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik asoslari - Педагогиka - Рефераты

Ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik asoslari

Загружено в:

13.11.2023

Скачано:

0

Размер:

47.9052734375 KB

Ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik asoslari Reja : 1. Didaktika tushunchasi. 2. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. 3. Ta’lim printsiplari. 4. Mustaqillik davrida ta’lim nazariyasining muammolari. 5. Ta’lim jarayonining qonuniyatlari. 6. Ta’lim jarayoniga psixologik yondashuv. 7. Ta’limni harakatlantiruvchi kuchlar va ta’lim jarayonida qarama-qarshiliklar.

Didaktika fanining predmeti va vazifalari Didaktika - ta’lim nazariyasi to’g’risidagi fan. Ta’lim jarayonini tasavvur qilar ekanmiz, doimo ko’z o’ngimizga ikki kishi – o’qituvchi va o’quvchi keladi. O’qituvchi rahbarligida o’quvchilar fan cho’qqilarini egallaydilar: o’qish – yozishga topshiriqlar, masalalar echishga o’tadilar, mavzu bo’yicha xulosalar qilishga, o’z fikrlarini asoslab berish, taqqoslashni o’rganadilar. O’qitish jarayonining samarali bo’lishi ham o’quvchilarga faollik, hamfikrlikni talab qiladi. Xususan bugungi kunda ommaviy axborot vositalarining kengayishini, hayotimizga komp’yuter, internet tarmoqlarining kirib kelishi o’qituvchidan juda katta mehnatni talab qiladi. Bugungi o’qituvchi o’z fanini chuqur bilishi bilan bir qatorda o’qitishni zamonaviy texnologiyalaridan foydalangan holda tashkil qila olishi darkor. Demak, o’qitish–bilimlar, malakalar, ko’nikmalar hosil qilish va o’zlashtirish jarayonidir. O’qitishning asosiy vazifasi – yosh avlodni bilimlar bilan qurollantirishdir. Yoshlarga bilim berishda nimalarni asos qilib olish nimaga va qanday o’rgatish yo’llarini pedagogikaning didaktika qismi o’rganadi. Didaktika grekcha so’z bo’lib, «Didayko» - o’qitish, «Didasko» - o’rgatuvchi degan so’zlardan kelib chiqqan bo’lib, ta’lim nazariyasi degan ma’noni anglatadi. Qaysi fan bo’lishidan qat’iy nazar didaktika umumiy qonuniyatlarini hisobga olgan holda o’tiladi, chunki u har bir o’quv fanini o’qitish usullari uchun umumiy asos bo’lib xizmat qiladi. Didaktikaning asosiy kategoriyalari: ta’lim printsiplari, ta’lim mazmuni, metodlari, o’qitishning tashkiliy shakllari, o’qish, o’qitish. Ta’lim printsiplari: Ta’lim qoidalari o’qituvchining o’z faoliyatini rejalashtirish va talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini egallashlarida rioya qilishlari kerak bo’lgan asosiy qoida va yo’l – yo’riqlarni o’z ichiga oladi. So’nggi yillarda olimlar tomonidan yaratilgan pedagogik adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlashtirilmoqda. Ana shularga asoslangan holda quyidagicha ta’lim qoidalarini ko’rsatib o’tish mumkin. 1. Ta’limning ilmiy bo’lish qoidasi. 2. Ta’limning tizimli va izchil bo’lish qoidasi. 3. Ta’limning tarbiyalovchilik xarakteri. 4. Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan bog’liqlik qoidasi.

5. Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. 6. Ta’limda ko’rsatmalilik qoidasi. 7. Ta’lim jarayonida har qaysi o’quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. 8. Ta’limda ilmiy bilim va ko’nikma, malakalarni puxta, mustahkam o’zlashtirish qoidasi.. 9. Ta’lim va tarbiyaning birligi qoidasi.

Ta’lim mazmuni: O’quv rejasi – davlat hujjatidir. O’quv rejasi – barcha o’quv yurtlarida so’zsiz amal qilinishi lozim bo’lgan davlat hujjatidir. Unda kurslar bo’yicha o’rganilishi lozim bo’lgan o’quv fanlari va o’sha fanlar uchun ajratilgan o’quv soatlari ko’rsatilgan bo’ladi. Kasb – hunar kollejining yagona o’quv rejasi O’zbekiston Respublikasi O va O’MTV tomonidan tasdiqlanadi. O’quv rejasi deb, o’qitiladigan fanlar, o’qitish uchun ajratilgan soatlar va o’quv yiilining tuzilishini belgilab beruvchi davlat hujjatiga aytiladi. Har bir o’quv fani uchun o’quv dasturi o’quv rejasi asosida ishlab chiqiladi. O’quv dasturi har bir o’quv fanining o’qitish uchun ajratilgan bilim hajmi, tizimi va g’oyaviy – siyosiy yo’nalishini aniqlab beradigan davlat hujjatidir. O’quv dasturida o’quv yili davomida har qaysi sinfda alohida fanlar bo’yicha o’quvchilarga beriladigan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarning hajmi belgilab beriladi. Dasturda har qaysi o’quv fanlarining mazmuni izchillik bilan yoritiladi va ma’lum mavzular orqali ko’rsatiladi. Ma’lum mavzu yuzasidan o’quvchi o’zlashtirilishi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar qisqacha ifodalab beriladi. Kasb – hunar kollejlari dasturining tuzilishi uch bo’limdan iborat bo’lib, birinchi bo’limda mazkur dasturga amal qilish yuzasidan yo’l–yo’riqlar–qisqacha uqtirish xati; ikkinchi bo’limda– o’quv materiallarining mazmuni; uchinchi bo’limda esa o’quvchilarning qo’shimcha ravishda o’rganishlari lozim bo’lgan adabiyotlar ro’yxati beriladi. Darslik o’quv jarayonining zarur qismidir. Ko’p vaqtlardan beri u o’qitishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Darslik – o’quvchilarning ikkinchi «muallimi». Chunki u, avvalo, o’quvchi uchun zarur qo’llanmadir. Har bir o’quv fanining mazmuni darslikda batafsil yoritiladi. Darslik tegishli fanga oid ilmiy bilim asoslarini dasturga va didaktika talablariga muvofiq ravishda bayon qiluvchi kitobdir. Ta’lim metodlari. O’qitish metodlari – o’qituvchi va o’quvchilarning ish usulllari bo’lib, ular yordamida o’quvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarni o’zlashtirishlariga erishiladi, ularning dunyoqarashi tarkib toptiriladi va qobiliyatlari rivojlantiriladi. O’qitish metodlari ma’lum vositalar yordamida amalga oshiriladi. Vosita – ma’lum o’qitish usulini amalga oshirmoq uchun zarur bo’lgan yordamchi o’quv materiallari – asbob, qurol, apparat va boshqa shu kabilardan foydalanishdir.

Ta’lim tizimida quyidagi an’anaviy ta’lim metodlari ma’lum: 1. O’qitishning og’zaki usullari. 2. O’qitishning ko’rgazmali usullari. 3. O’qitishning amaliy usullari. 4. O’qitishning muammoli – izlanishli va reproduktiv usullari. 5. O’qitishning induktiv va deduktiv usullari. 6. Mustaqil ish usullari. 7. O’quvchilarning o’quv faoliyatlarini rag’batlantirish va asoslash usuli. 8. O’qitishda nazorat va o’z – o’zini nazorat qilish usuli 9. Kitob bilan ishlash usuli. O’qitishning tashkiliy shakllari: Zamonaviy o’qitish tizimida o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalarini qo’llash bilan bir qatorda, o’qitishning an’anaviy – tashkiliy shakllaridan qo’llanilmo q da. O’qitishning an’anaviy – tashkiliy shakllariga: 1. Sinf – dars shaklida olib boriladigan darslar. 2. Amaliy va tajriba shaklida olib boriladigan mashg’ulotlar kiradi. Sinf – dars shaklida olib boriladigan darslar reja asosida, ma’lum tizimda, xilma – xil usullar yordamida o’quv materialini bayon qilish, talabalarda shakllanayotgan bilim, ko’nikma, malakalarning izchilligiga e’tiborni qaratish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatishni o’z ichiga oladi. Amaliy va tajriba shaklida olib boriladigan mashg’ulotlar o’quv ustaxonalari, tajriba yer uchastkalari, ishlab chiqarish korxonalari, ekin maydonlarida amaliyot shaklida olib borilishi yoki ekskursiya shaklida tashkil qilinishi mumkin. Bundan tashqari seminar shaklida olib boriladi. Amaliy tajriba mashg’ulotlarining sinf–dars shaklidagi mashg’ulotdan asosiy farqi talabalarning ma’lum bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish hamda mustahkamlash, talabalarda mutaxassisliklari bo’yicha nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliy bilimga ega bo’lish hamda uni tadbiq qila olish imkoniyatini yaratadi. Chunki, talabalar amaliy tajriba mashg’ulotlarida o’zlarining mutaxassisliklariga oid ish qurollari va boshqa vositalar bilan tanishib, ulardan qanday foydalanishni o’rganadilar. Shu bilan bir qatorda sanitariya gigiena talablari, texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilish va ishni to’g’ri tashkil qilishni o’zlashtiradilar. O’qitish nazariyasining milliy mustaqillik davridagi muammolari. Mustaqillik davrlarida barcha sohalar kabi pedagogikada ham qator muammolar paydo bo’ldi. Muammolarning yechimni

echishdagi birinchi qadam davlatimiz tomonidan qabul qilingan «Ta’lim to’g’risida»gi qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bo’ldi. Qonunlarda yangi ta’lim tizimiga alohida e’tibor qaratilgan bo’lib, uning mazmuni quyidagi tamoyillarga asoslanib, amalga oshirilishi asosiy maqsad qilib olindi: 1.Ta’lim mazmunining davlat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yo’nalishlariga bog’liqlik tamoyili. 2.Yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tamoyili. 3.Fanlararo kompleks aloqalar tamoyili. 4.Kasbga yo’naltirish tamoyili. 5.Ta’lim mazmunini tanlashda ustivor va o’zgaruvchan (dinamik) qismlarga bo’lib tanlash tamoyili. 6.Ta’lim mazmunini unifikatsiyalash va tabaqalashtirish tamoyili. O’qitish nazariyasi va xususiy ta’lim metodikasi. Kasbiy mahoratni shakllantirishda xususiy ta’lim metodikasi alohida o’rinni egallaydi. Nazariy bilimlarni turli mutaxassisliklarda qo’llay olish uchun o’sha mutaxassislikning o’ziga xos xususiyatlarini bilish lozim. Xususiy ta’lim metodikasi kasbiy pedagogik ko’nikma va malakalar tizimini yaratadi, tanlangan mutaxassislik sohasida shakllantiradi. Talabalar kerakli ishlab chiqarish tajribasiga, kasbiy mahoratga ega bo’ladilar. Shuning uchun xususiy ta’lim metodikasini o’tishda o’qituvchi ishlab chiqarish jarayonining, mehnat faoliyatining, ishchilar vazifalarining tuzilishini, mazmunini, xarakterini aniq tasavvur etgan bo’lishi kerak. Oliy, o’rta-maxsus va kasb-hunar ta’limida o’qitish va shaxs tarbiyasining o’zaro bog’liqligi. Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati talaba qarashlarining mazmuni bilan belgilanadi. Talaba qarashlarini bilim tashkil etadi. Biroq bilim e’tiqodga aylanishi uchun ta’lim va tarbiya uyg’unlikda amalga oshirilishi kerak. Talabalarning bilimlarni puxta va chuqur egallashi demokratik dunyoqarash asoslarini tarkib toptirishning eng muhim yo’lidir. Xulosa qilib, shuni aytish lozimki, bilimlarni e’tiqodga aylantirishda talabalarning o’qituvchi bayon qilib beradigan materialga munosabati, o’qituvchi mulohazalarining dalillar bilan isbotlab berilishi va ishonchli bo’lishi, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olish hamda bilimning o’quvchilar tomonidan his etilishi hal qiluvchi o’rinni egallaydi.

Ta’lim jarayonining mohiyati, qonuniyati, printsiplari. Bugungi kunda ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil qilish, unda talaba faolligiga erishish, ta’lim metodlarini takomillashtirish masalalari chuqur o’rganilmoqda. Ta’lim mazmunida jamiyatning ma’naviy va moddiy elementlari, shu jumladan, tabiat, jamiyat va inson haqidagi bilimlar, ijodiy faoliyat tajribasi, insonning munosabatlari, boshqarish faoliyati, xulqi va hayoti ifodalanishi lozim; Ta’limning mazmuni umumiy, politexnik va kasbkorlik komponentlarining birligini aks ettirishi kerak; Ta’limning mazmuni muayyan yoshga qaratiladi va jamiyatning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi; Ta’limning mazmunidagi ajratilgan to’rt komponent hajmi va mazmuni bo’yicha o’zaro aynan muvofiq bo’lishi kerak. Maktab rivojlanishining hozirgi bosqichida ta’limni komp’yuterlashtirish masalasi g’oyat muhim ahamiyat kasb etmoqda. O’quvchilarni zamonaviy hisoblash texnikasidan foydalanishga doir bilim va malakalar bilan qurollantirish, o’quv jarayonida komp’yuterlarning keng qo’llanishini ta’minlash jamiyatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim vazifalaridan biridir. Mana shu vazifani amalga oshirish yuzasidan pedagogika fanida o’rta kasb – hunar kollejlarida elektron – hisoblash mikroprocessor texnikasini tatbiq etishning ikkita asosiy yo’nalishi ishlab chiqilmoqda. Bularning birinchisi – maktabdagi ta’limning mazmuniga o’quvchilar umumta’limiy tayyorgarligining komponenti sifatida dasturlashtirish asoslarini va hisoblash texnikasini joriy etish; ikkinchisi – kasb-hunar kollejlarini kompyuter texnikasi bilan ta’minlash va undan ta’limining vositasi sifatida foydalanishdir. Pedagogika fani kollejlarning kompyuter texnikalaridan foydalanishdagi tajribalarini o’rganishi va umumlashtirishi: yalpi komp’yuter savodxonlariga javob beradigan yagona dasturlashtirish umumta’limiy kursini yaratish; dasturlashni o’rgatish boshlanadigan muddatni va kursning hajmini belgilashi, ta’limni mashina bazasidan foydalanish asoslarini ishlab chiqishi va boshqa vazifalarni ado etishi kerak. Ta’lim jarayonining ma’lumot beruvchi, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi funktsiyalarining birligi. Har bir o’tiladigan dars qaysi mutaxassislik, yo’nalish bo’lishidan qat’iy nazar 3 funktsiyani amalga oshiradi. Ular ma’lumot beruvchi yoki (didaktik ba’zi adabiyotlarda ta’limiy),rivojlantiruvchi va tarbiyaviy 1.Ta’limiy – o’rganilayotgan mavzu bo’yicha bilimlarni o’zlashtirish, ko’nikma va malakalarni shakllantirish.

2.Rivojlantiruvchi – talabalar ongli aqliy faoliyatiga erishish, pedagogik jarayonga talaba o’qituvchi hamkorligida hissiy aloqadorlikni ta’minlash, talaba bilish faoliyatini motivlashtirish, ya’ni talabaga bilimini namoyish qilish , amaliy faoliyatga qodir bo’lish va buning uchun bilim olish imkoniyatini ta’minlash, mustaqil va ijodiy ishni tashkil qilish . 3.Tarbiyaviy – muayyan maqsadlarga erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat jarayonida egallanilgan xulq – atvor normasidir. Ta’lim jarayoni o’qituvchining talabaning bilim faoliyatiga mohirona ta’sir ko’rsata olishi natijasida amalga oshiriladi, ya’ni talaba bilimlarni idrok qilib, (idrok – borliqning odam ongida aks etishidir. Biz daraxt, odam, hayvon va h.k.z.larni idrok qilamiz), tushunib mustahkamlaydi. Tushunishning indukciya (xususiy hollardan umumiy qoidaga borish), dedukciya (umumiydan xususiyga qarab fikr yuritish) jarayonlari amalga oshsa, mustahkamlashda yangi material idrok qilingan vaqt hosil bo’lgan muvaqqat bog’lanishlar mustahkamlaydi. Ta’lim printsiplari. Ta’lim qoidalari o’qituvchining o’z faoliyatini rejalashtirish va talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini egallashlarida rioya qilishlari kerak bo’lgan asosiy qoida va yo’l – yo’riqlarni o’z ichiga oladi. So’nggi yillarda olimlar tomonidan yaratilgan pedagogik adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlashtirilmoqda. Ana shularga asoslangan holda quyidagicha ta’lim printsiplarini ko’rsatib o’tish mumkin. 1. Ta’limning ilmiyligi. Nazariy qoidalarni tushunish – materialni ilmiy asosda izohlab berishning muhim belgisi bo’lib, u o’quvchining fikrlash faoliyati xususiyatlarini belgilaydi. Ilmiy bilimlar ilmiyligicha qolib, voqelikni har xil darajada aks ettirishi mumkin. Ilmiy izoh ta’limning hamma bosqichlarida, har bir sinfda amalga o sh adi. Ilmiylik qoidalarining vazifalaridan biri – nazariy ma’lumotlar tizimini shu ma’lumotlarda tevarak – atrofdagi dunyoni qanchalik aks etganligi nuqtai- nazaridan bilib olishdir. Mavzuni ilmiy nazariy jihatdan tushunish talabalarning dunyoqarashini, fikrlashini, e’tiqodini tarkib toptiradi. Yoshlarning ilmiy – tadqiqot ishlariga qiziqishini shakllantirib, zamonaviy fan va texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan bilimlar bilan qurollantiradi. 2. Ta’limning tizimli va izchil bo’lish printsipi. Ta’limning tizimli bo’lishi uning izchil bo’lishi bilan bog’liqdir. Izchillikka asoslangan ta’limning xarakterli belgisi shundaki, u

o’quvchilarning oldindan o’zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko’nikma va malakalar hosil qilish, ularning o’zaro bog’lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi bilimlarni bayon qilish jarayonida oldindan o’zlashtirilgan bilim, malaka va ko’nikmalarini yana ham chuqurlashtirish, kengaytirish va mustahkamlashni ta’minlashga qaratilgandir. Tizimlilik va izchillik o’quvchilarda har qaysi o’quv fanlarining bir – biri bilan uzviy bog’liq bo’lishini ko’rsatishda ham muhim ahamiyatga ega. Ta’limning tizimli bo’lish qoidasi bayon qilinayotgan o’quv materiallarini mustahkamlash va ilgari o’tilgan materiallarni to’ldirishga xizmat qilishini; o’quvchilarning uzluksiz va tizimli suratda mustaqil ish olib borishlarini; o’quvchilarning o’zlashtirgan bilim va hosil bo’lgan ko’nikma, malakalarini hisobga olib borishni ham o’z ichiga oladi. 3.Ta’lim va tarbiyaning birligi printsipi. Ta’lim – tarbiyaning birligi ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil qilish va o’qitishning xilma – xil usul va uslublaridan foydalana olishga ko’p jihatdan bog’liqdir. Ayniqsa, ta’lim bilan tarbiyaning birligini ta’minlamoq uchun: a) bayon qilinayotgan o’quv materiallarining mazmuni ham ilmiy, ham g’oyaviy jihatdan to’g’ri tashkil qilinishi; b) o’qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyati ochib berilishi, ta’lim jarayonida hadislardan foydalanish imkoniyatining yaratilishi; v) bayon qilinayotgan ilmiy bilimlarning puxta va mustahkam o’zlashtirilishi va turmushda unga amal qilinishi; g) ta’limda muammoli jarayonni vujudga keltirish, o’quvchilarning qiziqishlari, faollik va tashabbuskorliklarini ta’minlashga e’tiborning kuchaytirilishi; d) ta’lim jarayonida o’quvchilarning uyushqoqlik, intizomlilik va javobgarlikni sezish, o’zaro yordam hislarini tarbiyalashni ta’minlamoq zarur. 4. Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan bog’liqlik printsipi. Ta’lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi qoidasining izchillik bilan amalga oshirilishi oqibatidagina o’quvchilar o’quv materialining tub mohiyatini, tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini ilmiy asosda atroflicha to’g’ri, chuqur tushunib oladilar va kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo’lgan mahorat, ko’nikma va malakalar hosil qiladilar. 5. Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik printsipi. O’qitishning onglilik qoidasi o’quvchilar yangi materialni idrok qilish da ta’riflar, teoremalar, adabiyotdan she’r yodlash va

hokazolarning ifodalanishinigina emas, balki ularning hayotiy hodisalar, jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan mazmunini ham tushunishlarini talab etadi. Aks holda bilimlarda yuzakichilik avj oladi, bunda material quruq yodlab olingan bo’ladi. O’quvchilar uni qayta aytib bera oladilar, lekin uning mohiyatini tushunmaydilar va amaliy faoliyatlarida qo’llay olmaydilar. 6. Ta’limda ko’rsatmalilik printsipi. Ta’limning ko’rsatmalilik qoidasi didaktik qoidalarning biri bo’lib, u o’qitish jarayonining sifatini orttiradi, o’quvchilarning bilim olishlarini osonlashtiradi. O’qitishning ko’rsatmaliligi shuni tasdiqlaydiki, agar o’quvchilarda o’rganilayotgan narsa va hodisalarni bevosita idrok qilishga bog’liq muayyan hissiy – amaliy tajriba bo’lgan taqdirdagina ular bilimlarni ongli suratda o’zlashtiradilar. Bu qoida o’qitish jarayonida ko’rish, eshitish, hid bilish, ta’m – maza bilish, teri, muskul – harakat kabi sezgi organlarining bir yo’la ob’ekt ustida safarbar qilinishini talab etadi. Ta’limda ko’rsatmalilikning samarali natija berishi uchun uning ma’lum jihatlariga e’tiborni qaratish lozim. Jumladan, 1. Ishlatiladigan ko’rsatmali qurollar u yoki bu sinf o’quvchilarining yoshi va o’ziga xos xususiyatlari, umumiy tayyorgarligi – saviyasiga mos kelishi lozim. 2. Foydalanadigan ko’rsatmali qurollar o’tilayotgan dars mavzusining mazmunini ochib berishga yordam beradigan materiallar bo’lishini hisobga olmoq, demak, uning to’g’ri tanlanishiga e’tibor bermoq lozim. 3. Dars jarayonida foydalanish uchun belgilangan ko’rsatmali materiallardan unumli foydalanmoq uchun zarur bo’lgan ta’lim usullari to’g’ri tanlangan bo’lishi lozim. 7. Ta’lim jarayonida har qaysi o’quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish printsipi. Ilg’or klassik pedagogika namoyandalari ta’limning o’quvchilarga mos bo’lishi yuzasidan bir qator qoidalar ishlab chiqqanlar. Ulardan biri 8 . «Osondan qiyinga qarab» printsipi . O’tiladigan materialning haddan tashqari yengil bo’lishi bolalarning qiziqishini so’ndirganidek, ularning bilimda olg’a qarab borishlarini ham ta’minlay olmaydi. Aksincha, o’tilajak materiallar bolalar saviyasiga nisbatan og’ir, tushunish qiyin bo’lsa, qo’yilgan misol va masalalarni echish, hal qilishga o’quvchilarning qurbi etmasa, ularda o’z kuchiga ishonmaslik kayfiyati tug’iladi. Moslikning ikkinchi bir qoidasi «Ma’lumdan noma’lumga qarab borish»dir. Bu qoidaga amal qilishda o’quvchilarda avvaldan mavjud bo’lgan ilmiy bilim va tajribalar zamirida yangi, hali

o’quvchilarga ma’lum bo’lmagan ma’lumotlar bilan qurollantirishni tushunmoq lozim. Moslik qoidasining uchinchisi «Soddadan murakkabga qarab borish»dir. Moslik qoidasi yana bir qator talablarga amal qilishni taqozo qiladi. Ayniqsa, darsda berilayotgan bilimlarni o’quvchilar puxta o’qib olishlariga imkoniyat yaratish uchun puxta va mustahkam rejaga amal qilinishi, bayon qilinayotgan materiallardan lo’nda xulosalar chiqarish talab qilinadi. 9. Ta’limda ilmiy bilim va ko’nikma, malakalarni puxta, mustahkam o’zlashtirish printsipi. Bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirib olishning mustahkamligiga avvalo hamma o’qitish qoidalari: tushunarlilik, tizimlilik va izchillik, nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi, ko’rsatmalilik, o’quvchilarning ongliligi va faolligi qoidalarini amalga oshirish bilan erishiladi. Puxta o’zlashtirishning muvaffaqiyati ko’p jihatdan takrorlash va mashq qildirishga ham bog’liqdir. Takrorlashning ahamiyati shundaki, takrorlash jarayonida faqat oldindan o’zlashtirilgan o’quv materiallarigina esga tushurilmay, balki shu o’quv materiallariga bog’liq bo’lgan yangi – yangi ma’lumotlar ham beriladi, o’zlashtirilgan bilimlarning noaniq bo’lib qolgan tomonlari oydinlashtiriladi va to’ldiriladi. O’qitish jarayonida talabalar o’quv faoliyatining psixologik asoslari. Har bir o’quvchi o’ziga xos jismoniy, axloqiy, ruhiy va boshqa xususiyatlarga egaki, bu uning o’quv faoliyatiga katta ta’sir etadi. O’quvchilarning real o’quv imkoniyatlarini, ularning rivojlanish jihatlarini o’rganish hozirgi vaqtda shunchaki xohish emas, balki majburiy talabdir. Ta’limning muvaffaqiyatli bo’lishida o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini kuzatish va o’rganish hamda shu xususiyatga mos muomala qilishda hal qiluvchi o’rin egallaydi. Darsda va uy vazifalarida differentsiallashgan ta’lim elementlarini qo’llashi o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishning muhim vositasidir. O’qitish jarayonida talabalarning o’zlashtirishiga quyidagi psixologik jarayonlar ta’sir qiladi: 1. Idrok . Mavhum tushunchalarga nisbatan yaqqol materiallar oson idrok qilinadi. Ta’lim jarayonida yaqqol tasavvurlik, tasviriy ko’rsatmalilik, «jonli mushohada» materiallarining o’rni muhim. Psixologik nuqtai nazardan ko’rsatmalilik 3 ga bo’linadi: 1. Tabiiy predmetli - tajriba uchastkalari, o’quv laboratoriyalari, jonli burchaklarda o’tkaziladigan mashg’ulotlar.

2. Tasviriy ko’rsatmalilik – rasmlar, mulyajlar, kinokartinalar, chizmalar, jadvallar, sxemalar, grafiklar, diagrammalar… 3. Jonli nutq – yaqqol tasvirlar va obrazlarni uyg’otadigan jonli iboralar. («Tashvish kishi qomatini erta bukadi», «To’g’ri so’z nashtardan o’tkir»). Idrokdan, hissiy organlardan me’yoridan ortiqcha foydalanish sun’iy tormozlanishga olib kelib, mavhum nazariy tafakkurga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 2. Kuzatuvchanlikni shakllantirish. Uning yordamida tafakkur jarayonlariga asos solinadi. 3. Tushunish. Tushunish natijasida fikr yuritiladi. Tafakkur jarayonlari amalga oshiriladi, ya’ni matnlar analiz, sintez qilinadi, taqqoslanadi, umumlashtiriladi, sismavzulashtiriladi, hukm xulosa chiqarilib, muammoli vaziyatlar paydo qilinadi. Muammoli vaziyatlar o’z navbatida o’quvchining aqliy rivojlanishini ta’minlaydi. 4. Xotira. esda olib qolish, saqlash, esga tushirish uchun xotiraning bir necha xil vositalaridan foydalaniladi. 5. Ko’rsatma (Ustanovka). O’quvchiga to’g’ri ko’rsatma (ustanovka) berish ta’limga bo’lgan qiziqishni to’g’ri shakllantiradi. 6. Diqqat. Ta’limning samaradorligiga ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqatning o’rni muhim ahamiyat kasb etadi. 7. Qiziqish. O’zlashtirilayotgan materialga talabani qiziqtira olish unda mustaqil ta’lim olish istagini uyg’otadi. 8. Iroda. Barcha jarayonlarni to’g’ri boshqarishga albatta irodaviy zo’r berish ma’lum o’rinni egallaydi. Ta’limni harakatlantiruvchi kuchlar va ta’lim jarayonida qarama-qarshiliklar. O’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotning qo’llash jarayonida talaba o’zidagi bor bilimlardan foydalanadi, ularni boshqa adabiyotlar, (ilmiy adabiyot, gazetalar, jurnallar, maqolalar) axborot vositalari (televidenie, internet), ma’lumotlari bilan taqqoslash natijasida ba’zan paydo bo’lgan qarama – qarshi fikrlar yangi bilimlarni egallashga turtki bo’ladi. Xulosa qilib, shuni aytish lozimki, ta’limning puxta o’zlashtirish qoidasi muhim didaktik talab va qoidalarni, ya’ni o’quvchilar tomonidan tizimli va ongli o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkam, esda saqlab qolish hamda o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni o’z turmush faoliyatlarida qo’llay olish malakalari bilan qurollantirishni nazarda tutadi.

Adabiyot 1. . Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasining dolzarb muammolar. / Ed. M.I. Moro, A.M. Pishkalo. - M.: Pedagogika, 1997 yil. 2. Aleksandrova E.I., Matematika. 3-sinf uchun ish varaqasi. (Rivojlantiruvchi ta'lim dasturi). 2-qism. M.: "Pedagogika uyi", 1995 yil. 3. . Aleksandrova E. I. Boshlang'ich maktabda matematika o'qitish metodikasi. 1-sinf D. B. Elkonin tizimi - V.V. Davydov: To'rt yillik boshlang'ich maktab o'qituvchisi uchun qo'llanma. M.: Vita - Press, 2002. 4. . Almazova I.R. Boshlang'ich sinflar uchun matematikadan topshiriqlar va misollar to'plami. M.: -Prosveshchenie, 1999 yil. 5. . Arginskaya I . I ., Ivanovskaya E . A . Matematika : To ’ rt yillik boshlang ’ ich maktabning 1- sinfi uchun darslik . - Samara : tahrir . "Fedorov" uyi, 2000 yil. 6. . Arginskaya I. I., Benenson E. P., Itina L. S. Matematika. - Samara: O'quv adabiyoti, 2002 yil. 7. . Bantova M.A., Beltyukova G.V. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.: Pedagogika, 1984 yil. 8. . Borodulko M.A., Stoilova L.P. Muammoni hal qilish va modellashtirishni o'rgatish // Boshlang'ich maktab. 1996 yil - 8-son. 9. . Zaitsev V.V. Kichik yoshdagi o'quvchilar uchun matematika: o'qituvchilar va ota-onalar uchun qo'llanma. Vlados, 2001 yil. 10. . Istomina N.B. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 1998 yil.

Похожие

Tarbiya jarayonining mohiyati

Osiyo mamlakatlarida ta’lim-tarbiya jarayonining о‘ziga xos xususiyatlari

O’zbekiston Respublikasi tarbiya jarayonining hozirgi bosqich muommolari ta’lim va tarbiya tizimi

Tarbiya jarayonining mohiyati, printsiplari. Sharqona tarbiyaning nazariy, milliy asoslari. Tarbiya metodlari

Oilada tarbiya asoslari