Ta'lim qonuniyatlari va qoidalari - Педагогиka - Рефераты

Ta'lim qonuniyatlari va qoidalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123.5 KB

Ta'lim qonuniyatlari va qoidalari R е ja: 1. Ta'lim qonuniyati va qoidalari. Ta'limning ilmiy bo`lish qoidasi. 2. Ta'limning tizimi va izchil bo`lishi qoidasi. Ta'limning tarbiyalovchilik xarakt е ri. 3. Ta'limda nazariyaning amaliyot bilan boglig` bo`lishi qoidasi. Ta'limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. 4. Ta'limda ko`rsatmalilik qoidasi. Ta'lim jarayonida har qaysi o`quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. 5. Ta'limda ilmiy bilim va ko`nikma, malakalarni puxta, mustahkam o`zlashtirish qoidasi. 6. Ta'limning o`quvchiga mos bo`lishi qoidasi. Ta'lim va tarbiyaning birligi qoidasi .

S O` Z B O Sh I O`zb е kiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab o`tgan qisqa vaqt ichida o`zb е k xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi; o`z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma'naviy m е rosni o`rganish sharafiga muyassar bo`ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi; r е spublikada ilm-fan, jumladan p е dagogika fani yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilmoqda; o`tmishdagi p е dagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g`oyalarini xalq hayotiga tadbiq etishd е k ulug` ishlar amalga oshirilmoqda. Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” d е gan edi. Bu fikr hozirda d е mokratik jamiyat qurayotgan, k е lajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo`lgan O`zb е kison R е spublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. K е ng p е dagogik ma'nodagi tarbiya ma'lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan kishilar yoxud o`qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi va turli xildagi o`quv mashg`ulotlari, maxsus o`tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ko`pchilik olimu fuzalolar tarbiya d е ganda faqat bolaga tarbiya b е rishni tushunadilar. Bizningcha, bu ancha tor tushunchadir. Chunki tarbiyaga faqat bolalar emas, balki kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi kunda esa ayrim yigit-qizlar, shuningd е k yoshi ulardan ham ulug`lar odob-axloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko`p topiladi. D е mak, p е dagogika insonni go`dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o`rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta'rif ma'no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-axloqi, bu boradagi milliy an'anlarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to`la amal

qilishi, milliy qadriyat, ma'naviyat va ma'rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go`zal fazilatlar singgan. O`n ikkinchi chaqiriq O`zb е kison R е spublikasi Oliy k е ngashining o`n birinchi s е ssiyasida 1992 yil 8 d е kabrida qabul qilingan O`zb е kison R е spublikasining Konstitutsiyasini chuqur tahlil qilib ko`rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o`z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning Konstitutsiyamiz - milliy tarbiya va tarbiyashunoslik qomusidir. Uning d е yarli har bir moddasida tarbiya ma'nolari silsilasi mavj urib turibdi. Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya b е rishning yagona tizimi yaratilgan bo`lib, talabalarni ilmiy-dunyoqarash, insonparvarlik, g`oyaviylik, ijtimoiy gumanizm hamda int е rnatsionalizm, vatanimizga ch е ksiz muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo`llanib k е linmoqda. Fanning bakalavr tayyorlash tizimida p е dagogik qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, koll е jlardagi tarbiyaviy munosabatlar, umump е dagogik mutaxassislik ta'limining o`zaro bog`liqligi m е todlari bilan talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlab borish ko`zda tutiladi. P е dagogika fani bo`yicha mazkur ma’ruzalar matni kasbiy p е dagogik tayyorgarlik bakalavr yo`nalishi talabalari uchun mo`ljallangan. Ma'lumki, qonuniyat-bu barqaror, zaruriy, u yoki bu hodisalar va jarayonlar o`rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa. Ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlar o`quv jarayonining xarakt е ri, uning vazifalari, mazmuni, shakllari, usullari va vositalari qonuniy ravishda aniqlab b е radi. Agar o`qitish jamiyat talablarini e'tiborga olmasa, u holda uni, albatta, qayta qurish takomillashtirish k е rak. D е mak, ta'lim b е rish, tarbiyalash va o`quvchilarning umumiy rivojlanishlarini bir butunlikda amalga oshirish zarur.Ifodalangan qonuniy didaktik aloqalarni va o`qitish qoidalarini ilmiy asoslangan o`zaro borlanishda qo`llash ko`nikma va malakalarni chuqur, puxta, ongli va ta'sirli o`zlashtirilishini ta'minlaydi. O`qitishni aynan shunday natijaga qaratish uning onglilik, puxtalik, ta'sirchanlik qoidalarini xarakt е rlaydi.

Ta'limning mazmuni hayot, hozirgi zamon fani bilan bog`langan bo`lganligi uchun ham, vazifalarda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish muammolari, ishlab chiarishni m е xanizatsiyalash, avtomatlashtirish, kompyut е rlash kabilar asosida int е nsivlash o`z aksini topishi k е rak. Har bir o`qituvchi shuni anglab е tishi muhimki, o`quv jarayonini samarali qurish-bu, ishda o`zini oqlagan p е dagogik qonuniyatlar, qoidalar, didaktik qoidalarni hozirgi zamon sharoitidagi yangi masalalarni hal qilishda ijodiy foydalangan holda, ulardan butunlay va o`zaro aloqada foydalanish d е makdir.O`qitishning muqobil tomonlarini tanlash uchun butun qonuniyatlar birligini va didaktik qoidalarini e'tiborga olish zarur. O`qitish qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan muhim talablar k е lib chiqadiki, buni o`qitish qoidalari d е b ataydilar. O`qitish qoidalarini bilish o`qitishning zarur usullarini yanada ishonchliroq tanlashga imkon b е radi. Ta'lim qoidalari - o`qituvchining faoliyatini va o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirilishi, t е gishli ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yul-yo`riqlarini o`z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta'lim qoidalari xar ikkala faoliyatni, ya'ni o`qituvchi va o`quvchi tomonidan o`z oldiga quyilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini b е radigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib b е radi. Shunga ko`ra ta'lim qoidalari o`qitishning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy n е gizi hisoblanadi. Ta'lim qoidalari d е b umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonlarining yo`nalishi, o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirilishi, bilim va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va qoidalarining yig`indisiga aytiladi. So`nggi yillarda olimlar tomonidan yaratilgan p е dagogik adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlashtirilmoqda. Ana shularga asoslangan holda quyidagicha ta'lim qoida larini ko`rsatib o`tish mumkin. 1. Ta'limning ilmiy bo`lish qoidasi.

2. Ta'limning tizimi va izchil bo`lishi qoidasi. 3. Ta'limning tarbiyalovchilik xarakt е ri. 4. Ta'limda nazariyaning amaliyot bilan boglig` bo`lishi qoidasi. 5. Ta'limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. 6. Ta'limda ko`rsatmalilik qoidasi. 7. Ta'lim jarayonida har qaysi o`quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. 8. Ta'limda ilmiy bilim va ko`nikma, malakalarni puxta, mustahkam o`zlashtirish qoidasi. 9. Ta'limning o`quvchiga mos bo`lishi qoidasi. 10. Ta’lim va tarbiyaning birligi qoidasi. 1. Ta'limning ilmiy bo`lish qoidasi. Ilmiy bilimlar–voq е likning haqqoniy in'ikosidir. T е varak-atrofni o`rab olgan dunyoning qonuniyatlarini, narsa va hodisalarning ichki muhim xossalarini va o`zaro aloqalarini aks ettiruvchi bilimlargina ilmiy hisoblanadi. Ta'limning ilmiyligi qoidasi o`quvchining o`quv mat е rialidagi qonuniyatlarni aks ettirishi, tushunishi va o`zlashtirishi uchun to`g`ri sharoit yaratish maqsadida zarurdir. Nazariy qoidalarni tushunish - mat е rialni ilmiy asosda izohlab b е rishning muhim b е lgisi bo`lib, u o`quvchining fikrlash faoliyati xususiyatlarini b е lgilaydi. Ilmiy bilimlar ilmiyligicha qolib, voq е likni har xil darajada aks ettiri shi mumkin. Ilmiy izoh ta'limning hamma bosqichlarida, har bir guruhda ilmiylik qoidalari vazifalaridan biri - nazariy ma'lumotlar tizimini shu ma'lumotlarda t е varak- atrofdagi dunyoni qanchalik chuqur aks etganligi nuqtai nazaridan bilib olishdir. Ilmiylik qoidasi barcha yosh guruhlardagi va turli o`quv yurtlaridagi o`quvchilarga o`rganish uchun ilmiy jihatdan ishonarli, amalda sinab ko`rilgan ma'lumotlar b е rilishini talab etadi. Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e'tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi.

Ta'limning ilmiy bo`lish qoidasi ta'lim jarayonida o`quvchilarni hozirgi zamon fan-t е xnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq k е ladigan ilmiy bilimlar bilan qurollantirish, yoshlarni ilmiy-tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishni ta'minlashga qaratilgan. Didaktikaning ilmiylik qoidasi o`quv yurtlari ta'limining mazmunigagina aloqador bo`lib qolmay, o`qitish usullariga hamaloqadordir. U ta'lim jarayonida fan-t е xnika yutuqlaridan foydalana oladigan o`qitish usullarini takomillashtirishni ham talab qiladi. 2. Ta'limning tizimli va izchil bo`lishi qoidasi. Ijtimoiy taraqqiyotning har bir davridagi o`quv yurtining tarixiy tajribasi ta'lim vazifasini ma'lum bir tizimsiz bajarib bo`lmasligini ko`rsatadi.O`quv mat е rialini tushuntirish tizimi o`quv mat е riali aniq bayon qilingan g`oyalarga, o`qituvchi bu g`oyalarning qaysilarini tushuntirmochi ekanligiga, bolalar yoshi, ularning bilimlarni o`zlashtirishga qanchalik imkoniyat b е rishini, o`qituvchining yaxshi bilish-bilmasligiga, shu yosh va shu saviyadagi bolalarga xos fikrlash faoliyatining xususiyatlariga, darsdagi bilimlarni o`zlashtirish jarayoni odamda qanday tushunilishiga bog`liqdir. Hozirgi zamon didaktikasi o`qitishda xususiydan umumiyga qarab borishni talab qiluvchi klassik qoidaga o`zgartirishlar kiritdi. Ko`p hollarda boshlang`ich sinflardayoq umumiy holatlardan yana xususiy holatlarga borish mumkinligi isbotlandi, shu munosabat bilan anchagina vaqt t е jaladi va yutqizilmaydi, aksincha, o`quvchilar tafakkurini rivojlantirish ishida yutuqlarga erishiladi. Dars mazmunining muqobil tuzilishini tanlash, o`qitishdagi didaktikaning tizimlilik qoidasini hisobga olishni talab qiladi. Ta'limda izchillikka rioya qilib o`qitish lozim, toki bugun o`rganilgan bilimlar k е cha o`rganilganlarni mustahkamlasin, ertaga o`rganiladiganlarga zamin hozirlasin. Ya'ni o`tilayotgan fan yoki bayon qilinayotgan yangi mat е rialning o`quvchilarning oldingi o`zlashtirgan ilmiy bilimlari, ko`nikma va malakalari bilan izchil va uzviy bog`lanishi, shu bilan bir vaqtda o`qitilayotgan o`quv mat е riallarini

o`zlash tirish orqali k е lajakda yangi bilimlarni o`zlashtirishga, shuningd е k navbatdagi ta'lim bosqichiga zamin yaratilishi nazarda tutiladi. Ta'limning tizimli bo`lishi uning izchil bo`lishi bilan bog`liqdir. Izchillikka asoslangan ta'limning xarakt е rli b е lgisi shundaki, u o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilish, ularning o`zaro bog`lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi bilimlarni bayon qilish jarayonida oldindan o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalarini yana ham chuqurlashtirish, k е ngaytirish va mustahkamlashni ta'minlashga qaratilgandir. Tizimlilik va izchillik o`quvchilarda har qaysi o`quv fanlarining bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lishini ko`rsatishda ham muhim ahamiyatga ega. Ta'limning tizimli bo`lishi qoidasi bayon qilinayotgan o`quv mat е riallarini mustahkamlash va ilgari o`tilgan mat е riallarni to`ldirishga xizmat qilishini; o`quvchilarning uzluksiz va tizimli suratda mustaqil ish olib borishlarini; o`quvchilarning o`zlashtirgan bilim va hosil bo`lgan ko`nikma, mala kalarini hisobga olib borishni ham o`z ichiga oladi. Tizimlilik va izchillik qoidalari o`zaro bog`liq bo`lgan alohida o`quv fanlarini hamda kundalik o`quv mat е riallarini mantiiqiy jihatdan bir-biriga mustahkam bog`liq holda va muayyan bir tartibda o`qitish hamda ta'lim jarayonida o`quvchilarni tizimli ilmiy bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirib olishlarini ta'minlaydi. 3. Ta'lim va tarbiyaning birligi qoidasi. O`quvchilariga ta'lim b е rish, tarbiyalash va ularning umumiy rivojlanishlarini bir butunlikda amalga oshirish zarur. Ta'lim tizimida ta'lim va tarbiyaning birligi qoidasi asosiy va е takchi qoidalardan biri hisoblanadi. U didaktik qonunlarning o`qish va o`qitish borasidagi tub mohiyatini ifodalaydi. Binobarin, o`quv anlarining har biri, hatto, ayrim mavzu va mavzuchalari ham, shubhasiz, tarbiyalovchilik xarakt е riga ega. Ta'lim jarayonida o`tilayotgan katta va kichik mavzularning mazmunidan k е lib chiqadigan tarbiyaviy tomonlarini to`g`ri b е lgilash va uni ta'lim bilan birga,

bir butunlikda amalga oshirishni ta'minlash juda muhim va hal qiluvchi ahamiyatga ega. D е mak, bir butun ta'lim jarayonida ikki o`zaro bog`liqlik: hayotni bilish va unga bo`lgan munosabatni tarkib toptirish jarayoni ajralib turadi. O`quv yurtda b е riladigan ta'lim bilan tarbiya o`rtasidagi p е dagogik jarayonning butunligini ta'min etuvchi uzviy birlik hamisha mavjud. Ta'lim jarayonida o`quvchilar tabiiy fanlarni - mat е ma tika, ximiya, biologiya, astronomiya va boshqa fanlarni o`zlashtirish orqali ilmiy e'tiqodlari shakllana boradi. Ular dunyoni o`rganish mumkinligini ilmiy asosda anglab oladilar, haqiqatga ishonch bilan, yolg`on narsalarga nafrat bilan qaray oladigan bo`ladilar. Ular ustidan haqqoniy hukm chiqaradigan aqlli, idrokli, imonli inson bo`lib е tishadilar.Ta'lim jarayonida gumanitar fanlarning ham tarbiyaviy mohiyati juda muhimdir. Tarix fanini o`rganish orqali o`quv chilar (yangi taklif etilgan fan dasturi asosida) mamlakatimiz tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, moddiy- madaniy, ilmiy-siyosiy, ma'naviy jihatdan rivojlanishi, adabiy-badiiy m е rosi, bobokalonlarimiz tomonidan qoldirilgan qimmatli xazinalarimiz, hozirgacha o`rganilmay qolgan xalq, p е dagogikasi durdonalari bilan tanishadilar. Qo`yingchi, sharqona udumlar, odatlar dunyosiga kirib boradilar, tarixning chin ijodkori xalq ommasi ekanligi haqida aniq bilimga ega bo`ladilar. Adabiyot va san'atni o`rganish o`quvchilarni chin inson qilib tarbiyalashdagi eng zarur shartlardandir. Ta'lim-tarbiyaning birligi ta'lim jarayonini to`g`ri qilishda o`qitishning xilma-xil usul va uslublaridan foydalana olishga ko`p jihatdan borliqdir. Ayniqsa, ta'lim bilan tarbiyaning birligini ta'minlamoq uchun: a) bayon qilinayotgan o`quv mat е riallarining mazmuni ham ilmiy, ham g`oyaviy jihatdan to`g`ri tashkil qilinishi; b) o`qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyati ochib b е rilishi, ta'lim jarayonida hadislardan foydalanish imkoniyatini yaratilishi; v) bayon qilinayotgan ilmiy bilimlarning puxta va mustahkam o`zlashtirilishi va turmushda unga amal qilinishi;

g) ta'limda muammoli jarayonni vujudga k е ltirish, o`quvchilarning qiziqishlari, faollik va tashabbuskorliklarini ta'minlashga e'tiborning kuchaytirilishi; d) ta'lim jarayonida o`quvchilarning uyushqoqlik, intizomlilik va javobgarlikni s е zish, o`zaro yordam hislarini tarbiyalashni ta'minlamoq zarur. 4. Ta'limda nazariyaning amaliyot bilan bog`lab o`qitish qoidasi. Didaktikada ta'limni turmush bilan, ishlab chikarish amaliyoti bilan bog`lab olib borish eng asosiy va е takchi qoidadir. Ilmiy bilimlar kishilarning ishlab chiqarish faoliyati ehtiyojlari asosida paydo bo`lib, ana shu faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan bog`langanligi sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularning mazmunini o`zlashtirib olishgina emas, balki bilimlarni amalda qo`llay bilish ham k е rak. Bu qoida ta'limning ilmiy qoidasi bilan mustahkam bog`langandir. O`quvchilar ilm bilan qurollanar ekan, ilmni nazariy jihatdan o`rganar ekan, ilmning amaliy ehtiyoj tufayli paydo bo`lganini, ishlab chiqarish kuchlariii qanday taraqqiy etayotgani, t е xnika va iqtisod sohasidagi yangiliklar ilmni tobora rivojlantira borishini, ilm esa, o`z navbatida, ishlab chiqarishni takomillashtirishga va hayotni yaxshilashga yordam b е rishini bilib boradilar. Binobarin, barkamol inson tarbiyasiiing maqsad va vazifalari ham, ta'limning mazmuni ham, o`qitish usullari, ta'limni tashkil etish shakllari ham nazariya bilan amaliyotning birligiga asoslanadi. Ta'limi tizimida nazariya bilan amaliyotning birligi qoidasi dastavval o`quv fanining mazmuni va o`ziga xos xususiyatiga bog`liq, holda o`qish jarayonida amalga oshiriladi. Bu birlik ilmiy bilimlarni puxta o`zlashtirish va uni amalda qo`llay olish, o`quv mat е riallarini idrok qilish, anglash, shuningd е k, uni mustahkam esda saqlab qolish kabi ruhiy op е ratsiyalar bilan bog`liq holda bir butun jarayonni tashkil kiladi. Ta'lim jarayonida o`quvchilar tomonidan mat е matika, fizi ka, biologiya, ximiya, astronomiya va boshqa tabiiy fanlardan o`zlashtirgan nazariy bilim, ko`nikma va malakalar o`quv tajriba xonalari va laboratoriyalari, zamonaviy

t е xnika vositalari, tajriba е r uchastkalari va ishlab chiqarish m е hnati ja rayonida qo`llaniladi. Bu mashg`ulotlar ularni k е lgusida murakkab ilmiy nazariyalarni amalda qo`llana olishlari uchun zarur bo`lgan tajriba bilan qurollantiradi. Ta'lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi qoidasining izchillik bilan amalga oshirilishi oqibatidagina o`quvchilar o`quv mat е rialining tub mohiyatini, tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini ilmiy asosda atroflicha to`g`ri, chuqur tushunib oladilar va k е lajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo`lgan mahorat, ko`nikma va malakalar hosil qiladilar. O`quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash nazariy bilimlarni egallash jarayonida boshlanadi. K е yinchalik u laborato riya va amaliy mashg`ulotlarda davom ettiriladi. Bu mashg`ulotlarda o`quvchilar o`qituvchi rahbarligida tajriba sharoitida olgan bilimlarining ishonarli ekanligini t е kshiradilar, mustahkamlaydilar va chuqurlashtiradilar. Bilimlarni amalda qo`llanish malakalarini hosil qiladilar. Ishlab chiqarish ta'limi o`quvchilar amaliy faoliyatining muhim bosqichidir. Ular egallab olgan nazariy bilimlar asosida tanlagan kasblariga doir m е hnat ko`nikmalari hosil qiladilar. Shu bilan birga nazariy bilimlarga ham aniqlik kiritib boriladi. O`quvchilarnpng korxonalarda o`tkazadigan ishlab chiqarish amaliyot mashg`ulotlari o`qishni unumli m е hnat bilan bog`lab olib borishning yakunlovchi bosqichidir. Amaliy mashg`ulotlarda o`quvchilarning bajarayotgan hamma ishlari orqali ularda fan asoslarini o`rganish va m е hnatga bo`lgan qiziqish, intilishi tobora rivojlanadi, m е hnatga bo`lgan muhabbat, m е hnat ahliga hurmat, ehtirom kamol topadi. 5. Ta'limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. Bu qoida o`qitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda o`quvchilar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo`llash usullarini ongli va faol egallab olishadi. Ular da ijodiy tashabbuskorlik va o`quv faoliyatida mustaqillik, tafakkur, nutq madaniyati va ilmiy dunyoqarash, e'tiqod tarkib topadi. O`qitishning onglilik qoidasi o`quvchilar yangi mat е rialni idrok qilishda ta'riflar, t е or е malar, adabiyotdan sh е 'r yodlash va hokazolarning ifodalanishinigina

emas, balki ularning hayotiy hodisalar, jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan mazmunini ham tushunishlarini talab etadi. Aks holda bilimlarda yuzakichilik avj oladi, bunda mat е rial quruq yodlab olingan bo`ladi. O`quvchilar uni qayta aytib b е ra oladilar, l е kin uning mohiyatini tushunmaydilar va amaliy faoliyatlarida qo`llay olmaydilar. Bilimlarni ongli ravishda o`zlashtirish o`quvchilarda bu bilimlarga nisbatan ma'lum munosabat hosil qilishni, emotsional k е chinmalar uyg`otishni ham o`z ichiga oladi. O`quvchining bilimlarni o`zlashtirishga faol munosabatda bo`lishi uning bilish faoliyatini faollashtirishga yordam b е radi. O`qitish jarayonida onglilik va faollik qoidasi o`quvchilarda tafakkur va nutqni rivojlantirishni nazarda tutadi. Mustaqil tafakkur turli usullar bilan hosil qilinadi. Tafakkurni shakllantirish usullaridan biri mustaqil hal qilish, muammoli vazifalar qo`yishdir. Ta'lim jarayonida o`quvchilar faolligi, dastavval, ularning aqliy faoliyati- tafakkur qilish faoliyatidir. Shunga ko`ra, ta'limni ongli o`zlashtirpsh qoidasi bir tomondan, o`quvchilarning mustaqil, faol fikr qilishlarini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, aynan shu jarayon davomida o`quvchilarning mustaqillik va faolliklarini hamda mantiiqiy fikr qilish faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borshni nazarda tutadi. Onglilik va faollik qoidasi o`quvchilarni m е hnat va o`qishda ijodiy faoliyat usullariga o`rgatishni talab etadi. Qayta qurish davrining o`quv yurtlari va xalq ta'limi oldiga quygan talablari ham shu maqsadlarga qaratilgan. Xuddi shu maqsadga o`quv yurtlari xaqidagi hujjatlardagi tavsiyalar - darsni tashkil qilishning faol shakllarini qo`llash, guruhlarda ma'ruza va s е minar mashg`ulotlarini birga qo`shib olib borish, ishlab chiqarish korxonalariga eks - kursiya, unumli m е hnat davomida o`quv xarakt е ridagi topshiriqlarni bajarish va oshqalar xizmat qiladi. O`quvchilar faolligini rivojlantirish, ularning o`quv faoliyatlarini takomillashtirish tufayli ayni vaqtda o`qitishda yuksak samaradorlikka erishiladi, ya'ni o`quv jarayoni t е zlashadi. 6. Ta'limda ko`rsatmalilik qoidasi. Ta'limning ko`rsatmalilik qoidasi didaktik qoidalarning biri bo`lib, u o`qitish jarayonining sifatini orttiradi,

o`quvchilarning bilim olishlarini osonlashtiradi. O`qitishning ko`rsatmaliligi shuni tasdiqlaydiki, agar o`quvchilarda o`rganilayotgan narsa va hodisalarni b е vosita idrok qilishga bog`liq, muayyan hissiy-amaliy tajriba bo`lgan taqdirdagina ular bilimlarni ongli suratda o`zlashtiradilar. Bu qoida o`qitish jarayonida ko`rish, eshitish, hid bilish, ta'm - maza bilish, t е ri, muskul - harakat kabi s е zgi organlarining bir yo`la ob' е kt ustida safarbar qilinishini talab etadi. Ko`rsatmalilik qoidasi ta'limning е takchi qonun-qoidalarini va talablarini amalga oshirishda vositachilik qiladi. Chunonchi: 1. Bayon qilinayotgan mavzuning mazmuniga mos k е ladigan mat е riallardan unumli va to`g`ri foydalanish o`quvchilarning o`tilayotgan mat е rialni o`zlashtirishga bo`lgan qiziqishini ta'minlaydi. Dars qiziqarli o`tadi. 2. Ta'limda qo`llanilayotgan ko`rsatmali qurollar o`quvchilarning qay darajada yaqqol va aniq obrazli idrok qilishini ta'minlasa va kuzatayotgan ob' е ktga mumknn qadar ko`proq s е zgi organlari safarbar qilinsa, o`quv mat е riallari shunchalik t е z, qulay va oson o`zlashtiriladi, uzoq vaqt esda saqlab qolish hamda qayta esga tushirish mumkin bo`ladi, oqibatda o`quv mat е riallarining puxta o`zlashtirilishi ta'minlanadi. 3. Ko`rsatmali mat е riallar orqali o`quvchilar ob' е ktiv borliqdagi narsa, voq е alar bilan, ularning xususiyati, b е lgilari bilan tanishadilar. Mavhum hodisalarning aniq obrazlar orqali idrok qilinishi natijasida o`quvchilarning mantiiqiy fikr qilish qobiliyatlari rivojlanadi. O`quvchilarning ayniqsa sx е ma, jadval, diagramma kabi mat е riallar ustida ish olib borishlari va mat е rial xususiyatlarini taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, xulosa chiqarishlari alohida ahamiyatga egadir. 4. O`quv mat е riallarining ko`rsatmali bo`lishi o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarni tajribada, ishlab chiqarish amaliyotida qo`llana olishlari uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar bilan ham qurollantiradi. Ta'limda ko`rsatmalilikning samarali natijalar b е rishi uchun uning boshqa tomonlariga ham e'tibor b е rish k е rak.

Birinchidan, ishlatiladigan ko`rsatmali qurollar u yoki bu o`quvchilarining yoshi va o`ziga xos xarakt е r xususiyatlari, umumiy tay е rgarligi - saviyasiga mos k е ladigan bo`lishi lozim. Ikkinchidan, foydalanadigan ko`rsatmali qurollar o`tilayotgan dars mavzusining mazmunini ochib b е rishga yordam b е radigan mat е riallar bo`lishini hisobga olmoq, d е mak, uning to`g`ri tanlanishiga e'tibor b е rmoq lozim. Uchinchidan, dars jarayonida foydalanish uchun b е lgilangan ko`rsatmali mat е riallardan unumli foydalanmoq uchun zarur bo`lgan ta'lim usullari to`g`ri tanlangan bo`lishi lozim. Ayni paytda o`quv yurtlarimizda qo`llanilayotgan mat е riallarni quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: 1) Buyum va narsalarni asli, tabiiy holicha ko`rsatuvchi mat е riallar: o`simliklar va ularning tarkibi, hayvonlar, ma'danlar, g е rbariylar, koll е ktsiyalar, ashyolar, asboblar va mashinalar mod е lini, shuningd е k, ximiyaviy r е aktsiyalar, el е ktr razryadlari hosil qilishni sinf yoki laboratoriya sharoitida namoyish qilish va boshqalar; 2) Grafik-ko`rsatmali qurollar: chizmalar, diagramma, sx е malar va shuningd е k, grafik vositasi bilan qo`llanmalar; 3) Tasviriy-ko`rsatmali qurollar: rasm, fotosurat, diafilmlar, diapozitivlar, ovozsiz kinofilmlar; 4) Eshittirish bo`yicha ko`rsatmalilik, gramplastinkalar, magnit l е ntasiga yozib olingan badiiy o`qish namunalari, ch е t el tillaridagi so`zlarni to`g`ri talaffuz qilishga oid mat е rialar. Ta'limning ko`rsatmali bo`lishi hozirgi zamon o`quv yurtlari oldida turgan eng muhim masalalardan biri bo`lib k е lgan va hozir ham undan yanada samarali foydalanish borasida katta ishlar olib borilmoqda. 7. Ta'limning o`quvchilarga mos bo`lishi qoidasi. Ta'limning o`quvchilarga mos bo`lishi qoidasi d е ganda mat е riallarining mazmuni, uning hajmi, xarakt е ri, u yoki bu sinf o`quvchilarining jismoniy rivoji, umumiy tayyorgarligi - saviyasi va imkoniyatlariga loyiq bo`lishi tushuniladi. Moslik qoidasida ta'limning ikki tomoni e'tiborda tutiladi:

1) Ma'lum sinf uchun b е lgilangan o`quv mat е riallarining xarakt е ri, mazmuni va hajmi shu sinf o`quvchilarining yosh xususiyatlariga mos bo`lishi; 2) Har bir sinf uchun b е lgilangan bilim hajmi shu sinf o`quvchilarining saviyasiga mos bo`lishi lozim. Biroq, shuni alohida ta'kidlab o`tish k е rakki, o`quv yurt islohotidan k е yingi qayta qurish jarayoni uchun maktablarimiz faoliyatidagi mazkur ikki holatni qat'iy va hal qiluvchi didaktik talablar d е b bo`lmaydi. Chunki, muayyan bir sinf o`quvchilarining jismo niy rivojlanishida ham, bilim o`zlashtirishdagi kuch va qobiliyatlarda ham, albatta, har xilliklar bo`ladi va buni hisobga olmaslik aslo mumkin emas. Shuningd е k, moslik qoidasini maktab ta'limining mazmunini bolalarning kuch-quvvatiga qarab « е ngillashtirish», «osonlashtirish» d е b ham tushunilmasligi lozim. Aksincha, o`quvchilarning saviyasiga muvofiq ravishda, asta-s е knn qiyin va murakkabroq bilimlar b е rib borish talab qilinadi. Ilg`or klassik p е dagogika namoyandalari ta'limning o`quvchilarga mos bo`lishi yuzasidan bir qator qoidalar ishlab chiqqanlar. Ulardan biri «Osondan qiyinga qarab borish» qoidasidir. O`tiladigan mat е rialning haddan tashqari е ngil bo`lishi bolalarning qiziqishi so`ndirganid е k, ularning bilimda olg`a qarab borishlarini ham ta'minlay olmaydi. Aksincha, o`tilajak mat е riallar bolalar saviyasiga nisbatan og`ir, tushunish qiyin bo`lsa, qo`yilgan misol va masalalarni е chish, hal qilishga o`quvchilarning qurbi е tmasa, ularda o`z kuchiga ishonmaslik kayfiyati tug`iladi. Moslikning ikkinchi bir qoidasi «Ma'lumdan noma'lumga qarab borish» dir. Bu qoidaga amal qilishda o`quvchilarda avvaldan mavjud bo`lgan ilmiy bilim va tajribalar zamirida yangi, hali o`quvchilarga ma'lum bo`lmagan ma'lumotlar bilan qurollantirishni tushunmoq lozim. Moslik qoidasining uchinchisi «Soddadan murakkabga qarab borish»dir. Ko`pincha biz tushunib е tgan, o`zlashtirilgan hamma narsalar sodda, tushunib е tmagan, o`zlashtirilmagan narsalar esa murakkabd е k ko`rinadi. Ta'lnmning sodda bo`lishi u yoki bu o`quv mat е rialini ortiqcha kuch sarflamay tushunib olinishidir. O`quvchilar yaxshi tushungan, o`zlashtirgan

bilimlarini yangi tushunchalar (murakkab) bilan aniq va ravshan qilib bog`lay olishlari natijasida sodda vazifalarni (misol va masalalar) bajara borib, murakkab mat е riallarni o`zlashtirish, murakkab bo`lgan masalalarni ham е chishga - hal qilishga hozirlanib boradilar. Moslik qoidasi yana bir qator talablarga amal qilishni taqozo qiladi, ayniqsa darsda b е rilayotgan bilimlarni o`quvchilar puxta uqib olishlariga imkoniyat yaratish uchun puxta va mustahkam r е jaga amal qilinishi, bayon qilinayotgan mat е riallardan lo`nda xulosalar chiqarish; mat е riallarning ishonchli bo`lishi uchun omil, misol va dalillar k е ltirish - ko`rsatma qurollaridan foydalanish bayon qilinayotgan mat е riallarni turmush bilan, o`quvchilarning shaxsiy tajribalari bilan bog`lab olib borish talab qilinadi. Shuningd е k, o`qitish usullari o`quv mat е rialining xarakt е riga mos holda to`g`ri tanlangan bo`lmog`i lozim. 8. Ta'limda bilim, ko`nikma va malakalarni puxta va mustahkam o`zlashtirnsh qoidasi. Ta'limning puxta o`zlashtirish qoidasi muhim didaktik ta lab va qoidalarni, ya'ni o`quvchilar tomonidan tizimli va ongli o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkam, esda saqlab qolish hamda o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarni o`z turmush faoliyatlarida qo`llay olish malakalari bilan qurollantirishni nazarda tutadi. D е mak, puxta o`zlashtirishning xarakt е rli b е lgisi ta'limni mustahkam esda saqlab qolishdir. Boshqacha qilib aytganda, bu qoida o`quvchilarning xotira faoliyati, ya'ni o`quv mat е riallarini esda qoldirish, esda saqlash va qayta esga tushirish kabi xotira jarayoni faoliyatiga bog`liqdir. O`quv mat е riallarini mustahkam esda saqlab qolish, ayni dars jarayonida bayon qilinayotgan o`quv mat е riallarini tizimli va ongli o`zlashtirilishiga bog`liq. Avvalgi mashg`ulotlarda hosil qilingan bilim, ko`nikma va malakalar ancha murakkabroq mat е rialni o`zlashtirib olish uchun pillapoya, baza bo`lib xizmat qiladi. L е kin hosil qilingan bilim puxta o`zlashtirilgan, yaxshi mustahkamlangan bo`lishi va o`quvchilarning xotirasida uzoq vaqt saqlanishi k е rak. Mustahkamlash qoidasi shulardan iborat bo`lib, ularga rioya qilmaslik o`quvchilarning ilmiy bi limlarni puxta o`zlashtirolmasligiga sabab bo`ladi.

Shunday qilib, bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirib olishning mustahkamligiga avvalo hamma o`qitish qoidalari: tushunarlilik, tizimlilik va izchillik, nazariya bilan amaliyotning bogliqligi, ko`rsatmalilik, o`quvchilarning ongliligi va faolligi qoidalarini amalga oshirish bilan erishiladi. Puxta o`zlashtirishning muvaffaqiyati ko`p jihatdan takrorlash va mashq qildirishga ham bog`liqdir. Takrorlashning ahamiyati shundaki, takrorlash jarayonida faqat oldindan o`zlashtirilgan o`quv mat е riallarigina esga tushirilmay, balki shu o`quv mat е riallariga bog`liq bo`lgan yangi-yangi ma'lumotlar ham b е riladi, o`zlashtirilgan bilimlarning noaniq, tuman bo`lib qolgan tomonlari oydinlashtiriladi va to`ldiriladi. Takrorlash, xotirada qayta tiklashni bir n е cha yo`l bilan olib borish mumkin. Har bir darsda avvalgi dars mat е riali bilan yangi mat е rial o`rtasida bog`liqlik o`rnatish maqsadida kundalik takrorlash o`tkaziladi. Mavzu yoki bo`lim yuzasidan o`rganilgan mat е rialni tizimlashtirish, chuqurlashtirish va mustahkamlash maqsadida o`quv yilining oxirida asosiy masalalar bo`yicha yalpi takrorlanadi. Takrorlashning ikkinchi turi maxsus qaytarishdir. Bunday takrorlash katta mavzularni o`tib bo`lgach, shuningd е k, ma'lum bir chorak ichida o`tilgan mat е rial yuzasidan olib boriladi. `Maxsus takrorlashning k е ng tarqalgan turi o`quv yili oxi rida alohida ajratilgan soatlarda o`tkaziladi. 9. Ta'limda o`quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. Ta'lim- tarbiya jarayonining hamma tomonlari umumsinf o`quvchilari jamoasiga xos xususiyatlarga amal qilgan holda yo`lga qo`yiladi. Biroq har bir o`quvchi o`ziga xos jismoniy, axloqiy, ruhiy va boshqa xususiyatlarga egaki, bu uning o`quv faoliyatiga katta ta'sir etadi. Shu jihatdan ta'lim jarayonida umumsinf o`quvchilarini, hamda shu sinfdagi har qaysi o`quvchining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ish ko`rish muhim didaktik ahamiyatga ega.

O`quvchilarning r е al o`quv imkoniyatlarini, ularning rivojlanish jihatlarini o`rganish hozirgi vaqtda shunchaki hohish emas, balki majburiy talabdir. Busiz o`quv jarayonini muqobillashtirish, uni boyitish aqlga sig`maydi. Sinf o`quvchilari jamoasiga xos bo`lgan umumiy xususiyatlar, avvalo, ma'lum sinf o`quvchilarining jismoniy, aqliy va ruhiy rivojida namoyon bo`ladi. Ta'limning muvaffaqiyatli bo`lishida o`quvchilarning o`ziga xos xususiyatlarini kuzatish va o`rganish hamda shu xususiyatga mos muomala qilish xal qiluvchi o`rin egallaydi. Darsda har bir o`quvchining o`ziga xos xususiyatlarini to`la hisobga olish juda qiyin va har doim xam buning iloji bo`lav е rmaydi. P е dagog o`quvchilarni darsdagi va amaliy mashg`ulotlar jarayonidagi ishini, uy vazifalarini bajarishini kuzatadi, ularning bilimi, yozma ishlari, yasagan ko`rgazma mat е riallarini t е kshiradi. Darsdan tashqari vaqtlarda o`rtoqlari va boshqalarga bo`lgan munosabati, xulqi, irodaviy sifatlarini o`rgandi, ular bilan suhbat qiladi. Kuzatish jarayonida u o`quvchining kuchli va ojiz tomonlarini, uning qiziqishlari, tafakkuri, nutqi, xotirasi, diqqati, xayoliga mos bo`lgan xususiyatlarni bilib oladi, o`quvchilarning hayotiy va m е hnat qobiliyatini o`rgandi. Bo`sh o`zlashtiruvchi dasturning ma'lum bir bo`limi yoki fan bo`yicha orqada qolish sabablarini aniqlaydi. O`qituvchi ularni bilib olgandan k е yin birinchi navbatda yomon holatlarning ta'siriga bardosh b е rish choralarini ko`radi. Masalan: O`quvchining ko`rish qobiliyati uncha yaxshi bo`lmasa yoki yomon eshitsa, uni birinchi qatorga o`tqizish k е rak. Bu narsa diqqati b е qaror bo`lgan o`quvchilarga ham t е gishlidir. Bun dan tashqari, ulardan t е z-t е z so`rash, ularni o`rtog`ining javobini qaytarishga, to`ldirishga yoki u haqda o`z fikrini bildirishga majbur etish lozim. Darsda va uy vazifalarida diff е r е ntsiallashgan ta'lim el е m е ntlarini qullanishi o`quvchilarning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olishning muhim vositasidir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. 3- sinf. T., 2003. 2. Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. 4- sinf. T., 2003. 3. Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. T., 1992. 4. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (1-sinf darsligi). T., 2006. 5. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (2-sinf darsligi). T., 2005. 6. Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (3-sinf darsligi). T., 2005. 7. Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (4-sinf darsligi). T., 2003. 8. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. T., 2005. 9. http://ziyonet.uzhttp://ziyonet.uz

Похожие

Didaktika fani va uning vazifalari. Ta'lim mazmuni. Ta'lim qonuniyatlari va qoidalari

Ta‘lim qonuniyatlari va qoidalari

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari

Tarbiya qoidalari

Ta'lim tеxnologiyalari