Ta’lim mazmunining ta’lim maqsadi bilan aloqadorligi - Педагогиka - Рефераты

Ta’lim mazmunining ta’lim maqsadi bilan aloqadorligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

Ta’lim mazmunining ta’lim maqsadi bilan aloqadorligi Reja: 1. Ta’lim mazmuni va uning tarkibiy qismlari. 4. Ta’lim mazmuni ta’lim maqsadining yoyilmasi sifatida. 2. Bilim va ijodiylik, bilim va uning amaliy tatbiqi. 5. Bilim~ malaka~ ko`nikma~odat ~ tabiat zanjiri haqida. 2. Ona tili o`quv predmetining maqsadi va mazmuni mutanosibligi.

KIRISH …tariximiz haqida gap ketganda, biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz…Lekin qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz. O`z davlatimiz, xalqimiz, millatimiz tarixini o`zimiz tiklamasak, o`zimiz xolisona yozmasak, uni boshqalar boshqacha qilib yozadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib o`zlikni anglash mumkin emas. 1 I.A.Karimov. Ta’lim va ayrim o`quv predmetlari (jumladan, ona tilini o`qitish) maqsadining ta’lim tizimi hamda strukturasida egallagan muhim mavqeyi, ta’lim maqsadining ta’lim mazmuni, usuli, vositalari va pirovard natijasini belgilashda hal qiluvchi omil ekanligiga qaramay, mazkur muammo pedagogika, didaktikaga oid ilmiy adabiyotlarda kam o`rganilgan. Juda ko`p hollarda (jumladan, rus olimlaridan I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, V.V.Kraevskogo, V.S.Lednev, T.A.Ilina, Y.A.Komenskiy, Y.K.Babanskiy, M.A.Danilov, M.M.Potashnik, N.F.Talizina, N.V.Savin, L.M.Fridman, o`zbek olimlaridan O.R.Roziqov, A.Q.G`ulomov, R.G`.Safarova, S.Y.Og`ayev, B.R.Adizov, M.Saidov va boshqalarning ishlarida) bu masalani o`rganish ta’lim mazmuni va usuli tadqiqiga qo`shib yuborilgan. Pedagogika hamda didaktika bo`yicha darslik va qo`llanmalarda ham ta’lim maqsadi o`z-o`zidan tushunarli hodisa sifatida alohida tahlil etilmaydi. Vaholanki, ta’lim maqsadi ta’lim strukturasida markaziy o`rinlardan birini egallaydi. To`g`ri, didakt va metodistlarning ta’lim maqsadi tadqiqiga kamroq e`tibor qaratishi ta’lim maqsadining didaktlar ixtiyoridagi omil emasligi, odatda, u ijtimoiy buyurtma sifatida davlat va jamiyat tomonidan belgilanishi, tadqiqotchi va amaliyotchilarga go`yoki tashqaridan yuklatilishi bilan oqlanishi mumkindek ko`rinadi. Biroq mazkur masalani alohida olingan muayyan o`quv predmeti misolida tarixiy nuqtayi nazardan, shuningdek, ta’lim maqsadidagi tadrijiylik hamda inkishof jihatlardan o`rganish davlat va jamiyat taraqqiyoti ahamiyatidagi 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. – 32 б.

zarur masalalardandir. To`g`ri, davlat va jamiyat ta’lim maqsadini o`z taraqqiyoti davomida tug`ilgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun rasmiy ravishda belgilaydi. Biroq davlat va jamiyat ta’lim maqsadini ijtimoiy buyurtma sifatida belgilashda, albatta, ta’lim peshvolari qanday chora-tadbirlarni ilgari surishlariga tayanadi. Shuning uchun ta’lim maqsadi muammosini har tomonlama o`rganish barcha davrlar uchun muhim ahamiyat kahhf etadi. Ta’lim maqsadi silsilasida ona tili ta’limi maqsadi alohida o`rinda turadi. Chunki maktab ta’limi ona tilini ta’lim oluvchiga o` r g a t m a y d i - ta’lim oluvchi ona tilini ta’lim dargohiga kelgunga qadar biladi va undan o`z kundalik amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun bemalol foydalana oladi. Ana shu o`rinda bir necha haqli savollar tug`iladi: Nega zamonaviy ta’limning barcha tur, bo`g`in va bos`ichlari uchun ona tili ta’limi umumiy va zaruriy o`quv predmeti sifatida majburiy kiritilgan? Ona tili ta’limi nimaga xizmat qilishi kerak? Ilmiy grammatika, tilshunoslik ilmi asoslarini o`rganish uchunmi? Jamiyat a`zolarining barchasi tilshunos bo`lishi shartmi?! Tilshunoslik fani va tilshunos tilga mutlaqo ta`sir o`tkaza olmaydi − til tilshunos va grammatiklar amriga buysunmaydi. Bu azaldan ma`lum oddiy haqiqat. Jamiyatda hamma madaniyatli kishilarning tilshunos bo`lishi shart ham emas. Demak, ta’limning barcha tur, bo`g`in, bosqich va ko`rinishlarida ona tili ta’limining o`ziga xos maqsadi va zarurati mavjud, zarurat esa o`rganilishi lozim. Bundan tashqari o`zbek sovet pedagogikasida uzoq muddat davomida "O`zbekistonda ona tili ta’limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyin amalga oshirildi" degan g`ayriilmiy o`ydirma, o`zbek xalqi, uning uzoq tarixi va qadriyatlariga nisbatan noto`g`ri fikr hukmron edi. Buning sabablarini Prezidentimiz "bizning tariximizni boshqalar yozsa, boshqacha yozadi" degan xulosalarida va bu bo`limga peshlavha sifatida keltirilgan iqtibosda ochib bergan edilar. Zero, O`zbekiston Prezidenti ta`kidlaganidek, "qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz?". 1 Bu so`zlar yog`dusida ona tilimiz − milliy o`zbek tilini o`qitish tarixiga nazar tashlash, bu til ta’limida 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. 11-б.

o`qitish maqsadining tadrijiy taraqqiyotini o`rganish muhim ilmiy-ma’naviy ahamiyat kasb etishi tabiiy, albatta. Mana shuning uchun ushbu o`quv qo`llanma ona tili va adabiyot o`quv predmetining bo`lajak o`qituvchilarini ona (o`zbek) tilini o`qitishning turli davrlarda maqsadi, bugungi ta’lim maqsadining uzoq ildizlari bilan tanishtirishni ko`zlab tuzildi. Unda ta’lim tili sifatida ona (o`zbek) tilida ta’lim tarixi, ta’lim maqsadining tarixiy rivoji, milliy istiqlol sharofati bilan ta’lim maqsadining tubdan yangilanishi, b у maqsadni to`la voqelantirish uchun ona tili ta’limi nazariyasi va usuliyoti oldida turgan ayrim zarur vazifalar xususidagi mulohazalar ifodalangan. Shuningdek, unda: −"O`zbekistonda ona tili ta’limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi", degan fikrning noto`g`riligi; −"ona tilida ta’lim" va "ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish" tushunchalari bir nars а emasligi; − ona tilida ta’lim jarayonida ona tili ham o`qitilishi, bunday holatda ona tili va ta’lim tili tushunchalari bir-biriga mos kelishi; −ona tili ta’limining xat-savod o`rgatish, fikrni uqish va bayon qilish ko`nikmalarini shakllantirish kabi u m u m i y va uni maxsus - alohida o`quv predmeti sifatida ta’limini talab etuvchi x u s u s i y maqsadlari farqlanishi; −ona tilida ta’lim maqsadining tubdan o`zgarishi mazkur o`quv predmeti ta’limi mazmuni, usuli, vositalarining ham tubdan yangilanishini talab etishi kabi masalalar batafsil bayon etiladi. Qo`llanma ikki bo`limdan iborat bo`lib, birinchi bo`limi ta’lim maqsadi tushunchasi, uning ta’lim mazmuni va usullari bilan aloqadorligini sharhlashga, ikkinchi bo`limi esa ona tilida ta’lim va ona tili ta’limi tushunchalarini farqlash, ona (o`zbek) tilida ta’lim tarixi silsilasida ona tilini o`qitish maqsadidagi tadrijiy taraqqiyot masalalarini yoritishga bag`ishlanadi.

Oldingi bo`limda aytib o`tganimizdek, ta’lim maqsadi, xususan, ta’limning umumiy maqsadi mohiyatan ijtimoiy buyurtma, davr talabi va davlat zakazidir. Bu buyurtma ta’lim mazmuni orqali voqelanadi. Ta’lim mazmuni, ya’ni nimani o`qitish, hukumat tomonidan tasdiqlanadigan ta’lim dasturlari, maktab uchun darsliklar, qo`llanma-yu yo`riqnomalarda mujassamlangan bo`ladi. "Maqsad mazmun va usulni belgilaydi" zarurati asosida ta’limning maqsadi ta’lim mazmuni va ta’lim usullari bilan bog`lanib ketadi. Ta’limning umumiy mazmuni uning maqsadiga mos keladigan ijtimoiy shart-sharoit, texnika rivoji, san’at holati va davlatning siyosatini, o`quv predmeti xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Ta’lim jamiyatning obyektiv qonuniyatlarini va istiqbolini to`g`ri tushunish natijasida bir maqsadga qaratilgandagina ta’lim mazmunida yaxlit jarayon o`z aksini topadi. Har qanday jamiyatda ham ta’limning umumiy mazmuni tarbiyalash maqsadlariga bog`liq bo`lib, muayyan o`quv predmetlari ta’lim mazmuni ana shu maqsadning aniq ifodasidir. 1 Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tarbiya maqsadi ta’lim maqsadlari bilangina to`laqonlidir. Tarbiya maqsadlarining o`zgarishi bilan ta’lim mazmuni ham qayta quriladi. Ta’lim mazmuni ta’lim muassasalari uchun tasdiqlangan davlat ta’lim standartlari, dastur, darslik, o`quv qo`llanmalari, metodik tavsiyalarda o`z aksini topadi. U tarkiban ancha murakkabdir. Didaktik adabiyotlarda ta’lim mazmuni tarkibi xilma-xil talqin etiladi. I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, L.N.Taranov kabi olimlarning pedagogikaga oid asarlarida ta’lim mazmuni ta’lim oluvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish uchun tanlangan, uslubiy jihatdan ishlangan boy ijtimoiy tajribaning bir bo`lagi deb hisoblanadi va ta’lim usuli unga qo`shilmaydi. 1 V.S.Lendev, N.M.Yakovlev, A.M.Soxor, Ch.Kupisevich kabi bir qator didaktlar esa bu tushuncha ostida uni o`rgatish usullarini ham tushunishadi: "ta’lim mazmuni – yoshlarni ma’lumotli qilish, taraqqiy ettirish, tarbiyalash maqsadida ma’lumot mazmunidan tanlanib, ta’lim jarayoniga olib kirilgan bilim, malaka, ko`nikma, faoliyat usullari hamda tabiat, jamiyat va tafakkur qodisalarini emotsional 1 Савин Н.В. Педагогика. – Т.: Ўқитувчи, 1975. – 106-б. 1 Лернер И.Я. Дидактическая система методов обучения. – М.: Педагогика, 1976. ; Лернер И.Я., Скаткин М.Н. О методах обучения. – М.: Педагогика, 1979. – стр.15-121.; Лернер И.Я. Развитие мышления учащихся (в процессе оучения истории). – М.: Изв. «Просвещение», 1982. – 192 стр.

baholashga doir munosabatlardir," - deb ta’riflaydilar. 2 Shunda ta’lim mazmuni ta’lim oluvchi egallashi lozim bo`lgan bilimlar tizimi va unda hosil qilinadigan malaka va ko`nikmalar bilan bog`lanadi. Ta’lim mazmunining tarkibiy qismlari haqida yuqoridagi bayondan ham ko`rinib turganidek, didaktlarda yakdillik yo`q. Hatto ayni bir didaktning turli davrda yozilgan asarlarida ta’lim mazmuni tarkibi turlicha talqin qilinishi hollarini ham ko`rishimiz mumkin. Chunonchi, I.Y.Lerner "Ta’lim mazmuni tushunchasi ostida, odatda, bilim va malaka tushuniladi. Ba’zan esa ta’lim mazmuni deb … faqat beriladigan bilimlar tushuniladi, xolos. Uzoq yillar davomida o`quv dasturlari berilishi lozim bo`lgan bilimlar ro`yxatidangina iborat edi," - deb yozadi va bunday tor tushunishni qoralab, ta’lim mazmuni chegarasini ancha kengaytiradi va uning tarkibiy qismlari sifatida: 1) beriladigan bilimlar; 2) bilimlar asosida hosil qilinadigan malakalar ( умение ) va ko`nikmalar ( новыки ); 3) ijodiy faoliyat; 4) emotsional munosabat kabilarni ko`rsatdi. 1 Keyingi asarlarida esa I.Y.Lerner o`qituvchi va o`quvchi orasidagi munosabat va ta’lim usulini ham t`lim mazmuni tarkibiga kiritadi. 2 Ba’zi didaktlar (M.Mahmudova, S.Og`ayev, O.Roziqov, B.Adizovlar) ma’lumot mazmuni va ta’lim mazmuni tushunchalarini farqlab, ta’lim mazmunini "ma’lumot mazmunining dinamikasi – harakati" shaklida tushunadilar va ta’lim mazmuni tushunchasini quyidagicha sharhlaydilar: "Ta’lim mazmuni –yoshlarni ma’lumotli qilish, taraqqiy ettirish, tarbiyalash maqsadida ma’lumot mazmunidan tanlanib, ta’lim jarayoniga olib kirilgan bilim, ko`nikma, malaka, faoliyat usullari hamda tabiat, jamiyat, tafakkur hodisalarini emotsional baholashga doir munosabatlardir". 3 2 Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудов a М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Фан, 1997. – 85-б. 1 Лернер И.Я. Развитие мышления учащихся (в процессе оучения истории). – М.: Изв. «Просвещение», 1982. – 34-37-стр. 2 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. – М.: Педагогика, 1981. 3 Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Фан, 1997. –85-б.

Mazkur tavsifdan ko`rinib turibdiki, bu olimlar ta’lim mazmunining tarkibiy qismlarini aniq va ravshan sanab bermasalar-da, ta’lim mazmunining tashkil etuvchilari sifatida quyidagilarni ajratadilar: 1) berilishi lozim bo`lgan bilimlar; 2) bu bilimlar asosida hosil bo`ladigan malaka, ko`nikmalar; 3) faoliyat usullari; 4) emotsional baholash. Mualliflar "faoliyat usullari" tushunchasini ochib bermaydilar. Lekin ko`rinib turibdiki, unga "ijodiy" aniqlovchisi berilsa, ular I.Y.Lernerning izidan borganlar. A.G`ulomov, H.Ne`matovlar "Ona tili ta’limi mazmuni" metodik qo`llanma 4 larida ta’lim mazmuni masalasi xususida to`xtalib, uning to`rt tarkibiy qismini alohida sanab o`tadilar: 1) o`quvchilar egallashi zarur bo`lgan bilimlar tizimi; 2) ilmiy-nazariy bilimlarga muvofiq keladigan ko`nikma va malakalar tizimi; 3) ijodiy faoliyat usullari, 4) o`quvchi ~ o`qituvchi o`rtasidagi munosabatlar tizimi. 1 Demak, ta’lim mazmuni tushunchasini tor va keng ko`lamda talqin etish mumkin. Tor ma’noda ta’lim mazmuni deganda ta’lim oluvchiga berilishi, o`zlashtirilishi talab etiladigan bilimlar tushuniladi. Keng ma’noda ta’lim mazmuni deganda ta’lim oluvchilarga qanday bilimlar berish, bu bilimlarni qanday usul bilan berish lozimligi, o`qituvchi o`quvchiga, o`quvchi o`qituvchiga qanday yondashishi, ta’lim natijasida tarbiyalanuvchi nimalarni qila olishi va hatto o`z faoliyatiga ichki baho bera olishi tushuniladi. Boshqacha so`zlar bilan aytganda, keng ma’noda ta’lim mazmuni ta’lim maqsadidan boshqa uning barcha asosiy tarkibiy qismlarini, jumladan, ta’lim usuli, ta’lim vositalari, ta’lim natijasi ni o`z ichiga oladi va ayni zamonda ta’lim maqsadining yoyilmasi, uning voqelantirishninig material, usul va vositalarining, ta’lim jarayoni ishtirokchilarininig o`zaro munosabatlarining oldindan loyihalashtirilgan modeli maqeyini kashf etadi. Shuning uchun ta’lim jarayonida ta’lim maqsadidan keyin 4 Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 128 б. 1 Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 5-8- б.

ikkinchi ahamiyatli tomon keng tushunilgan ta’lim mazmuni –ta’lim maqsadining yoyilmasidir. Ta’lim mazmuni tushunchasi haqida gapirilganda bu tushunchaning "ta’limning umumiy mazmuni", "ta’lim turi (bosqichi) mazmuni" va "ma’lum bir o`quv predmeti ta’limi mazmuni" kabi voqelanishini farqlash lozim. Ta’limning umumiy mazmuni ta’limning umumiy maqsadi bilan kesishadi. Ta’lim turi (bosqichi) mazmuni deganda ta’limning ma’lum bir turi (bosqichi)da o`rganiladigan "o`quv predmetlari, ularning o`zaro aloqadorligi va o`rganilish tartibi" tushuniladi. 2 "O`quv predmetining ta’lim mazmuni" tushunchas и bulardan ancha farq qiladi. U, albatta, ta’limning umumiy maqsadi va mazmuniga mutanosib holda–uning bilan umumiylik-xususiylik, butun-bo`laklik munosabatida belgilanadi, lekin har bir o`quv predmeti uchun – bu o`quv predmetini o`qitish maqsadi bilan bog`liq ravishda o`z xususiyatlariga ega. Ona tili o`quv predmeti ham shunday. Ta’lim tizimida ona tilining o`qitish maksadlariga mos ravishda uning ham o`ziga xos ta’lim mazmuni bor va u ta’limning tur va bosqichlari uchun davlat tomonidan tasdiqlanadigan ta’lim dasturlarida o`z aksini topadi. Ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismi bilimlar tizimidir. Tor ma’noda ta’lim mazmuni deganda mana shuning o`zining tushunilishi haqida ham yuqorida aytib o`tdik. Bilim nima? Bilim insonning kundalik hayotida orttirgan tajribalari, umumlashmalari, takrorlanib turuvchi hodisalarda ochgan qonuniyatlari bo`lib, avloddan avlodga yetkaziladi. "Bilim - moddiy borliqning inson ongidagi in’ikosi, tajribada sinalgan aniq natijalaridir". 1 Bilimlar asoslar, tamoyillar, qonunlar tarzida mavjuddir. Insonnining faol va bunyodkor ongi va tafakkurining mahsuli bo`lgan bilim insonni hayvondan farqlaydi. Lekin ta’lim tizimi ta’lim mazmuni tarkibiga kiritiladigan bilimlar silsilasiga o`ziga xos ravishda yondashadi – u ta’lim oluvchiga berilishi, singdirilishi zarur bo`lgan bilimlarni ta’lim maqsadi "elagi"dan o`tkazadi va, albatta, beriladigan bilimlarni pragmatik ahamiyati, ya’ni olingan bilimlarni amaliy qo`llash – tatbiq va ijodliylik imkoniyatlari nuqtayi 2 Леднев В.С. Содержание общего среднего образования (Проблемы структуры). – М.: Педагогика, 1980. – 7-стр. 1 Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Фан, 1997. – 85-б.

nazaridan baholaydi. Shuning uchun bilim/ilm umuman va ta’lim mazmuni tarkibiy qismi sifatida belgilangan bilimlar/ilmiy talqin va tahlil asoslari ayni bir narsa emas – ta’lim mazmuni tarkibiga kiritilgan bilimlar silsilasi umumiy bilim/ilmning ta’lim maqsadi nuqtayi nazaridan tanlangan, ta’lim oluvchininig yoshi, aqliy, jismoniy, kasbiy (faoliyat) xususiyatlari va ijtimoiy (jumladan, kasbiy) ehtiyojlariga muvofiqlashtirilgan bo`lagi, parchasidir. U, albatta, pragmatik ahamiyatli – tatbiq etiladigan va uning asosida ijod qilish mumkin bo`lgan xususiyatlarga ega bo`lmog`i zarur. Bilim tatbiq, i j o d bilan ahamiyatlidir. Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziyga nisbatan beriladigan "Bilimiga/ilmiga amal qilmaydigan mulladan ustiga kitob ortilgan eshak yaxshi" hikmatli so`zi bejiz emas. Bilim amaliy tatbiqini topmasa, u ta’lim oluvchi uchun ortiqcha yuk va juda tez xotiradan ko`tarilib, unutiladi, bunday – amaliy tatbiqsiz bilimni o`rganish va o`rgatishga sarflangan mehnat zoe ketadi. Lekin bilim va ijod, bilimdonlik va ijodiylik, bilim va uning amaliy tatbiqi ham bir emas. Ularning har biri xilma-xil narsalar ekanligi haqida qadimgi yunon faylasuflari ham, sharq mutafakkirlari ham juda himmatli fikrlarni bayon etadilar. Yusuf Xos Hojib "Dasturi muluk" ("Maliklar-shohlar uchun qo`llanma") ham deb nomlanagan "Qutadg`u bilig" asarida (1069-yilda yozilgan) bilig va uqush (uquv, ijodiy qobiliyat, farosat)ni keskin farqlaydi. "Bilig" (bilim)ni o`rganish va o`rgatish mumkinligi, lekin uqush (o`sha davr sinonimlari: o`g, aql, xirad, tadbir ; hozirgi ma’nodoshlari: aql, idrok, farosat, uquv ) alohida ilohiy (tug`ma) ekanligini ta’kidlaydi1 va o`z asarida Bilig uqush azrimin ayur - (bilim va uquv - idrok farqini bayon qiladi) degan maxsus bob ochadi. 1 Bilim va ijodiy qobiliyatning o`zaro nisbiy bog`lanishini buyuk didakt (Yan Kominskiy) ham 2 , hozirgi tadqiqotchilar ham to`liq tan oladilar. Jumladan, I.Y.Lerner bu haqda shunday yozadi: "Inson ijod qila olmasligi, biroq har qanday ishni bajara olishi mumkin. Insonning ijodiy imkoniyati uning bilimlari hajmigagina bog`liq emas. Bilim ijodiy 1 Юсуф хос Ҳожиб. Қутадғу билиг (Нашрга тайёрловчи Қ.Каримов). 2-нашри. – Т.: Ўқув предмети, 1972. – 102-111- б. 2 Коменский Я.А. Буюк дидактика. – Т.: Ўқитувчи, 1975.– 240 б.

faoliyat chegarasini, hal etilishi zarur bo`lgan vazifalar ko`lamini kengaytiradi. Lekin o`ta cheklangan bilimlarga ega bo`lgan holda juda sermahsul ijodkor bo`lish ham mumkin…O`tmishda savodsiz aholi orasida juda ko`p ijodkor, bunyodkor shaxslar bo`lgan. Shuning uchun Demokrit: "Bilimning ko`pligi aqlni oshirmaydi", deb aytgan edi. 3 Bilim va uquv munsabati haqida xalqimiz orasida shunday bir rivoyat bor: Bir buyuk podshohning uquvsiz, beaql bir o`g`li bo`lgan ekan. Podshoh olimlarni yig`ib ularga shunday debdi: –Ulamoyi kibor! Men necha yillardirki, sizni, bola-chaqalaringizni hech narsaga muhtoj qilmay boqaman, oilangizni to`kin-sochin ta’minlayman. Mana shu o`g`limni o`qitib, olimu dono qilasiz. Olimlar qabul qilib besh yil davomida bu uquvsiz o`g`longa bilim berishibdi, ilm asoslarini o`rgatishibdi. Besh yildan keyin podshoh olimlar faoliyatini baholash uchun o`g`lini imtihon qilmoqchi bo`lib, olimlar davrasi chorlabdi va mushtiga nimanidir ushlab, o`g`lidan munajjimlik asosida mushtida nima borligini aytib berishni so`rabdi. Uquvsiz o`g`lon jadvallar asosida hisob-kitoblar qilib shunday debdi: – Mushtingizdagi narsa bir aylanasimon, o`rtasi yoriq, bir chekkasida o`yiqmi, bo`rtib turgan qismi ham bor. Podshoh behad xursand bo`lib: –Balli, o`g`lim, hamma belgilarini juda to`g`ri topdingiz. Qani ayting-chi, shu narsaning o`zi nima? O`g`lon: –Men qayerdan bilay, tegirmon toshi bo`lsa kerak-da, - deb javob beribdi. Podshoh olimlarga g`azab qilmoqchi bo`lganda, ular: – Shohim, biz o`g`lingizga bilim berdik, ilmlarni o`rgatdik, lekin unda uquv- farosat yo`q. Shuning uchun shunday deb javob berdi. Tegirmon toshinng mushtga sig`masligi befarosatlikdan o`zga narsa emas. Bilimni o`rgatamiz, farosat esa tug`ma, ilohydir,-degan ekanlar. Biz bilimdon ijrochi shaxs tarbiyasidan ijodkor, bunyodkor shaxsni yetishtirishga o`tdik. 1 Ta’lim mazmunimiz o`quvchilarga berayotgan bilimlarimiz 3 Лернер И.Я. Развитие мышления учащихся (в процессе оучения истории). – М.: Изв. «Просвещение», 1982. – 37-стр. 1 Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Т.: РТМ, 1992. – 30 б.

ularning ehtiyojlariga muvofiqmi? Ularga ijodiy tafakkur malaka va ko`nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladimi? Xususan, Demokrit: "Bilim aql bermaydi," - degan bo`lsa, bilim-u aql qanday munosabatda degan savol tug`ilishi mumkin. Didaktikada bu masala, odatda, bilim~malaka ~ko`nikma zanjirida tahlil etiladi va biz ham shu masala tafsifiga o`tamiz. Har bir yangi avlod hayotga qadam qo`yar ekan, ilgarigi avlodlar tajribasini o`rganadi hamda shu asosda yangi bilimlar yaratadi. Ta’lim maqsadi bilan bog`liq ravishda ta’lim oluvchida hosil qilinishi lozim bo`lgan bilimlar hajmi va tabiati ijtimoiy zarurat bilan belgilanadi hamda tarbiyalanuvchinin г iqtidori bilan muvofiqlashtirilgan bo`lishi lozim. Zeroki, bilim maqsad, shaxsni faoliyatga yo`llash hamd а bilim~malaka va ko`nikmalar zanjiri asosini tashkil etadi. Bilim, xususan, umumiy o`rta ta’lim bosqichida ta’lim oluvchi egallashi lozim bo`lgan bilimlar malaka va ko`nikmalar hosil qilish bilan, ya’ni o`quvchining ijodiy ~ amaliy tatbiq faoliyati bilan uzviy bog`liq bo`lishi kerak. Amaliyotda tatbiq etilishi mumkin bo`lmagan, ya’ni kundalik mustaqil ijodiy tatbiq bilan bog`lanmagan bilimlar o`quvchi xotirasida ortiqcha yuk bo`lib, tezda izsiz yo`qolib ketishi haqida yuqorida gapirib o`tgan edik. Xususan, ona tili ta’limi jarayonida bilim masalasi juda murakkab masaladir. "Ona tili qurilishining ilmiy talqini" 1 bola uchun qay darajada ahamiyatli? Ergash gapli qo`shma gapning 14 (yoki 11) turini o`rganish qanday amaliy ahamiyatga ega? 1980-yillar matbuotida "o`rta maktabning 5-8-sinf darsliklarida berilgan grammatik talqinlarni bilgan filologiya fakulteti bitiruvchisiga davlat imtihonlarida 4 baho qo`yamiz" degan fikr bildirilgan edi. 2 SHuncha bilim bola uchun, uning bo`l?usi amaliy faoliyati uchun zarurmi? Zero, ta’lim jarayonida beriladigan bilimlar, ayni?sa, umumta’lim tizimida, amaliyligi, pragmatik ?iymati bilan belgilanishi zarur. Bilim haqida gap borganda bilim berish bilan birga bolalarda bilim olish, bilimni egallash yo`llari – lug`at, `omus, entsiklopediya, ma’lumotlar majmuasi (spravochniklar), internet tizimi kabi axborot banklaridan amaliy foydalanish ko`nikmalari hosil qilishga alohida e’tibor 1 Ўрта умумтаълим мактаблари программалари. Она тили ( V - IX ва Х-Х I синфлар учун). – Т.: Ўқитувчи, 1992. – 58 б. 2 Ҳайдаров А. Фидойи // Ўқитувчилар газетаси. – 1989, 2 декабрь. – № 50.

berish kerak. Shu bilan bog`liq ravishda bir metodik tavsiyada keltirilgan quyidagi rivoyat va voqeani keltirish foydadan xoli emas: Latifa: Franklin Ruzvelt AQSH Prezidentligiga saylangach, o`ziga yordamchi tanlamoqchi bo`lib, tanlov e’lon qilgan va huzuriga tashrif buyurgan shaxslarga xayoliga kelgan "Yerdan eng olis yulduzgacha bo`lgan masofa necha kilometr?", "Pragadan Chiligacha necha kilometr?", "Buqa bir kunda necha litr suv ichadi?" qabilidagi savollarni beravergan. Suhbatga kelganlar hayron. Gopkinsga ham shunday savollarni bergan. U hech ajablanmay diktafon orqali Prezident kotibiga: "….falon entsiklopediyaning falon harfini olib keling", deb buyurgan. Ruzvelt uni yordamchilikka olgan va, ma’lumki, Gopkins jahonda Ruzvelt kabi mashhurdir. Rivoyat: Tangri Odam atoni yaratgach, unga qodir ollo?dan tuhfa sifatida ikki narsadan birini tanlashni taklif etgan ekan. Bulardan biri– "bilim", ikkinchisi esa "bilim olish usuli". Shaytoni lain Odam atoni bilimni olishga vasvasa etadi. Odam ato o`ylanib, "bilimni olsam, u qanchalik ko`p bo`lmasin, mening avlodlarimga yetmaydi-ku, usulni olsam, farzandlarim bu usul bilan o`zlariga zarur bilimlarni qo`lga kiritaveradilar" deb, Ollohdan tuhfa sifatida bilim olish usulini tanlaydi. Shunda Olloh"Anta kanzi" –"Sen mening xazinamsan", degan ekan. Bu latifa va rivoyatni keltirib mualliflar: "Ko`rib turibmizki, xalqimiz ijodiy tafakkur sohibini, tadbirkor shaxsni bilimdon shaxsdan ustun qo`ygan", deb xulosa chiharishadi. 1 Ma’lumki, XXI asr –axborot asri. Bu asrda faol hayot kechirayotgan shaxs uchun zarur bilimlarning barchasini egallay olmaydi. Barcha zarur bilimlar xazinasiga kalit esa axborot bankini bilish va ulardan foydalanish ko`nikmalariga ega bo`lishdir. Bunda, xususan, mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalash, unga, uning ongiga ijodiylik urug1larini sepish va undirish uchun Yan Amos Kaminskiyning muallimlar kamroq gapirib, o`quvchilar ko`proq bilim olish yo`llarini izlashlari zarurligi haqidagi fikri hozirgi kunda xuddi XVII asrdagidek dolzarbdir. Shuning uchun nafaqat qanday va qanaqa bilimlarni ta’lim oluvchiga yetkazish, balki bilimni o`quvchi qanday hosil qilishi – o`qituvchini tinglabmi, 1 Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 4-б.

mustaqil o`qibmi yoki dars davomida va undan tashharida o`qituvchi rahbarligidagi tizimli mustaqil faoliyatmi, kuzatish, izlanish, topish, qiyoslash, umumlashtirish va h.k. asosidami – katta ahamiyat kasb etadi va ta’lim usuli, malaka va ko`nikma hosil qilish yo`llari muammosi bilan bog`lanib ketadi. Malaka va ko`nikmalar shaxsning jamiyatda tutgan o`rnini belgilaydi. Shuning uchun tarbiya tizimida, didaktikada ta’lim mazmunini belgilashda ijtimoiy talablar, jamiyatning shaxsga qo`yadigan talablari ва shaxsning jamiyatda qanday o`rin tutish "loyiha"sida o`z aksini topmog`i lozim. Bilim va jamiyatning shaxsga qo`yadigan talablari munosabati xususida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o`zlarining "Barkamol avlod–O`zbekiston taraqqiyotining poydevori" mavzusida qilgan ma’ruzalarida alohida to`xtalgan edilar: "…Albatta, - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz, - bilim kerak. Ammo bilim o`z yo`liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir.". 1 Bu salmoqli so`zlar zamirida qanday ma’no bor? Bilim tarbiyalanuvchi uchun jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichida zaruriy malaka va ko`nikmalarni hosil qilish uchun muhimdir. Tarbiyalanuvchida hosil qilinadigan malaka va ko`nikmalar ta’lim mazmuni uchun maqsaddir. Ta’lim mazmuni tarbiyalanuvchida ijtimoiy zarur bo`lgan malaka va ko`nikmalarni shakllantirish, rivojlantirish vositasidir. Shu boisdan ham Prezidentimiz mazkur ma’ruzalarida ta’lim oluvchida ta’limning har bir bosqichida o`zlashtirilishi zarur bo`lgan bilimlarni, hosil qilinishi kerak bo`lgan malaka va ko`nikmalarni ijtimoiy zaruratdan kelib chiqqan holda aniq belgilab olish zarurligini ta’kidlaydilar. Bugun – axborot asri uchun kishi har bir muayyan sharoitda kerak bo`ladigan bilmlar majmuasini dars, darslik, umuman ta’lim bilan to`la berish mutlaqo mumkin emas – bilim doirasi behad kengaygan, axborot esa bir kishi bir zamonda o`zlashtira olish chegaradaridan behad uzohlashgan. Shuning uchun bugun uchun zaruri b i l i m hajmi va miqdorining o`zi emas, balkt muayyan sharoitda zarur bo`lgan bilimlarni topa bilish va ulardan amaliy foydalana olish malakalariga ega bo`lishdir. Prezidentimizning so`zlarini mana shunday tushunish zarur. 1 Баркамол авлод орзуси. – Т.: Шарқ, 1999. – 17-б.

Bilimlar bilish faoliyatining oxirgi mahsuli emas, balki har qanday bilim ta’lim oluvchi shaxsini jamiya т belgilagan ijtimoiy zarurat talablari asosida g`ayratga undagan taqdirdagina qimmatlidir. 2 Ta’lim mazmuni ta’lim oluvchida hosil qilinishi zarur bo`lgan malaka va ko`nikmalar bilan bog`liq bo`lganligi, bu masala pedagogika va didaktikada turlicha tal?in etilishi sababli dastlab shu ikki tushuncha to`g`risida to`xtalamiz: Ko`nikma –shaxsga singgan, uning ajralmas atributi (xususiyati) bo`lgan avtomatlashgan malakadir. Pedagogik adabiyotlarda ko`pgina tadqiqotchilar malaka va ko`nikmani aksincha – ko`nikmani qobiliyat, imkoniyat; malakani esa shaxsga singgan, avtomatlashgan ko`nikma sifatida baholaydilar. 3 O`zbek didaktlaridan A.G`ulomov ham o`z harashini shu fikr nuqtayi nazaridan bayon etgan. 1 M.Mahmudova, B.Adizov, S.Og`ayev, O.Roziqovlar esa juft so`z ko`nikma~malaka atamasidan foydalanadilar. 2 Atamada tarkibiy qismlarning joylashish tartibidan ko`rinib turibdiki, olimlar ko`nikmani quyi bosqich, malakani esa yuqori bosqich sifatida qabul qilishga moyildir va bunday qarashni o`zbek didaktikasi uchun umumiy deb sanash mumkin. 3 Ammo malaka va ko`nikma atamalarining asoslari ifodalaydigan mazmunga bunday tushunish ziddir. Zeroki, malaka so`zi - ("O`zbek tili morfem lug`ati" (A.G`ulomov va b. T.: O`qituvchi, 1977)da bu so`z sinxronik sistemaviy tahlil nuqtayi nazaridan juda to`g`ri ravishda tub leksema tarzida berilgan bo`lsa-da) arabcha so`z bo`lib, "molik bo`lmoq", "ega bo`lmoq"; ko`nikma so`zining o`zagi esa "ko`nikmoq", "biror narsaga odatiy va me`yoriy deb qarash" ma’nolariga egadir. 2 Савин Н.В. Педагогика. – Т.: Ўқитувчи, 1975. – 336 б. 3 Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Ўқув предмети, 1997. – 16-б.; Савин Н.В. Педагогика. – Т.: Ўқитувчи, 1975. – 85-б.; Ўзбек СЭ. Т. VI . – Т.: Ўзбек совет энциклопедияси Бош ред.,1975. – 221, 557-558-б. 1 Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 128 б. 2 Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудов М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Ўқув предмети, 1997. – 85-б. 3 [Яна қаранг: Гулямов А. Методика развития учебно-познавательный активности учащихся в процессе преподования родного (узбекского) языка. – Автореф. дисс. д-ра. пед. наук. – Т.: ТашГГИ, 1991. – 37 стр.; Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Т.: РТМ, 1992. – 30 б.; Саидов М. Ўзбек мактабларининг 5-синфларида она тили таълими жараёнида тафаккурни ривожлантирувчи ўқув топшириқлари ва улардан фойдаланиш методикаси. Пед. ўқув предмети. намз… диссертацияси. – Т.: 1999. – 123 б.; Саидов М. Она тили дарсларида ўқувчилар фаоллигини ошириш. – Т.: РТМ, 1993. – 43 б.

"O`zbek tilining izohli lug`ati"da ko`nikma so`zi mahorat, malaka so`zlari bilan 4 ; malaka so`zi esa mahorat so`zi bilan 5 sinonim tarzida beriladi. Fikrimizni chuqurroq tahlil qilish maqsadida A.Hojiyev tomonidan tuzilgan "O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati"ni ko`zdan kechiramiz. Lug`atda "ko`nikmoq", "ko`nikma" so`zlarining ma’nodoshlari sifatida odat hosil qilmoq, odatlanmoq, o`rganmoq so`zlari 6 keltiriladi. O`TIL da esa "odat", "odatlanmoq" so`zlari o`rganish bo`lib qolgan harakat, qiliq, ma’nosini bildirishi izohlanadi. Bizningcha, malaka, ko`nikma so`zlarining mohiyatiga ko`nikmani qobiliyat, imkoniyat; malakani esa avtomatlashgan qobiliyat sifatida yondashish rus pedagogik terminologiyasiga taqlidan yoki aynan tarjima qilish oqibatida kelib chiqqan. Chunki rus pedagogik terminologiyasida умение −ilk bosqich sifatida, навык - yuqori bosqich sifatida farqlanadi. 1 Shuning uchun biz o`zbek tilida malakani quyi, ko`nikmani undan yuqori bosqich sifatila tushunishimiz ma’qul. Lekin shuni ham ta’kidlash joizki, Sharq didaktikasi bilim~malaka~ko`nikma zanjiri bilan cheklanib qolmaydiki, biz bu haqda quyida so`z yuritamiz. Ta’lim oluvchida ta’lim jarayonida hosil qilingan malaka va ko`nikmalar ko`proq darajada ongli, puxta, natijalarning ishonchli bo`lishi bilan birga, o`zgarib turadigan sharoitlarda zarur harakatni tanlay olish, uni bajara olish bilan xarakterlanadi. Shu o`rinda Prezidentimiz I.A.Karimovning bo`lajak avlod tarbiyasiga qo`yayotgan talablari xususida, ayniqsa, "Bizga bitiruvchilar emas, balki maktab ta’lim va tarbiyasini ko`rgan shaxslar kerak" degan ta’kidlariga yana bir bor nazar tashlaymiz. Bu jumla zamirida nima yotadi? "Bilimli" bilan "tarbiya ko`rgan" orasida qanday farq bor? Xalqimizning "Farzandingni yo maktabga ber, yo madaniyatlilar davrasida tut" mazmunidagi ta’birlari zamirida nima yotadi? Nega Prezidentimiz: "Men Abdulla Avloniyning "Tarbiya biz uchun yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir" degan fikrini ko`p 4 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Т. I . – М.: Рус тили, 1981. – 521-б. 5 Ўша асар. 444-б. 6 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўқитувчи, 1974. – 129-б. 1 Русча-ўзбекча луғат. Т. I . – Т.: Ўзбек СЭ., 1983. – 809 б.

mushohada qilaman. Buyuk ma’rifatparvarning buyuk so`zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalik muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko`ra muhim va dolzarbdir," 2 - deb alohida ta’kidladilar? Darhaqiqat, tarbiya ko`rgan shaxs, albatta, bilimli bo`ladi, lekin u o`z bilimidan hamisha jamiyat talablariga mos ravishda, jamiyatda qabul qilingan axloq me’yorlariga rioya etgan, muayyan shart-sharoitni hisobga olgan holda foydalana olishi kerak. Tarbiya ko`rgan deb ilm-u bilimiga, sharoitga va maqsadga mos ravishda amal qila oladigan shaxs tushuniladi. Bu xislat uning tabiatiga aylangan bo`lishi shart. Mir Alisher Navoiy aytganlaridek: Tabiatga har neki odat erur, Chu eskirdi odat tabiat erur. Prezidentimiz bilimli shaxsni emas, balki bilimlaridan jamiyat talablariga mos foydalana oladigan, mustaqil fikrlaydigan, bunday odat uning tabiatiga aylangan, ya’ni tarbiyalangan, madaniyatli, ma’naviyatli shaxsni yetishtirib chiqarishni maktab oldiga maqsad qilib qo`ygan. Demak, so`z nafaqat bilim, malaka va ko`nikma zanjiri, balki bilim ~ malaka ~ ko`nikma ~ odat ~ tabiat uzluksiz zanjiri haqida borishi kerak va so`nggi bosqichga ko`tarilgan shaxsgina tarbiya ko`rgan shaxs sanalishi mumkin. Prezidentimiz ham yuqorida keltirilgan fikrlarida shunday shaxsni yetishtirishni maktab oldiga vazifa qilib qo`ymoqda; shunday shaxsga xos zotiy xislatlar sifatida ijodiy tafakkur, mustaqil fikrlay olish, ijodiy amaliy ishga layoqat, shu asosda jamiyatda munosib o`rin egallash kabilarni sanab o`tish mumkin. Shuning uchun biz: bilim ~ malaka ~ ko`nikma ~ odat ~ tabiat pog`onaviy zanjiri haqida gapirishimiz kerak. Zarur bo`lgan bilimlarni topa oladigan, olganlarini sharoitga mos ijtimoiy-ma’naviy-ahloqiy me’yorlarga muvofiq amalga tatbiq etish tabiatiga aylangan shaxsgina tarbiyalangan, tarbiya ko`rgan shaxs sanalishi mumkin. Bu o`rinda ayni bir bilimni turli usullarda bayon qilish bilan bog`liq bo`lgan va bilimdon, lekin tarbiya ko`rmagan olim hamda kam 2 Баркамол авлод орзуси. – Т.: Шарқ, 1999. – 3-б.

bilimli, lekin tarbiya ko`rgan, ijodiy tafakkur va tadbirlilik xislatlariga ega bo`lgan dono vazir, ularning qismatlari haqida 8-sinf "Ona tili" darsligida keltirilgan "Mukofot va jazo" rivoyatini eslatib o`tish mumkin. 1 Shuning uchun yuqorida eslatib o`tilgan "Bilim hali aql emas" shiori juda serma’no va uning zamirida katta hikmat yotadi. Xalqimizda Qur’oni Karimni to`la yodlagan, lekin uni tushunmaydigan shaxslarni (rasmiy islomiy hofizlarni) ham, ko`zi ojiz kishilarni ham qori+ deb atalishi 2 bejiz emas. Haqiqatan, qorilar 114 sura, 6226 oyat – 77.639 so`z, 325.763 harfdan iborat bo`lgan Qur’oni Karim 3 ni harfma-harf va qatorma-qator yod bilsalar-da, ular ojizdirlar: o`qiyotgan narsalarini tushunmaydilar, uqmaydilar. Zeroki, xalqimiz shiori "Ilmu amal, ilmu amal va ilmu amal"dir. Amal esa bilimning oqilona, sharoitga mos ijodiy tatbiqidir. Bu esa ta’lim oluvchida ijodiylik tabiatini shakllantirish, bilimni qoidalar deb tushunib, ularni yodlamasligi, balki uni chuqur alohadorliklarda va amaliy tatbiq bilan bog`liq ravishda hosil qilishi bilan, ya’ni ta’lim usuli, ta’lim metodlari bilan uzviy bog`liqdir va biz bu masalaga yana qaytamiz. Hozir esa ta’lim maqsadi bilan uzviy bog`liklikda jiddiy va keskin inqiliboiy burilish davrida ona tili ta’limining maqsadi va mazmuni orasidagi mutanosiblik ustida to`xtalamiz. Ta’lim maqsadi bir farmon, dekret, haror yoki buyruq bilan yangilanishi mumkin. Davr, ijtimoiy hayotdagi tub –inqilobiy burilishlar, shubhasizki, ta’lim maqsadida ham tub o`zgarishga olib kelishi shart. Ta’lim maqsadidagi o`zgarish ta’lim mazmunida o`z aksini topishi shart. Agar maqsad dekret/qonun bilan yangilanib, ta’lim mazmuni unga moslashtirilmasa, bu qonun hech qanday amaliy samara bermaydi. Mana shuning uchun Prezidentimiz o`zlarining ta’limning tub islohoti haqidagi ma’ruzalarida bu masalaga alohida to`xtalib: "Ta’lim darslikdan boshlanadi, Eski qolipda yozilgan darsliklardan foydalanib… bolalarimizni yangicha fikrlashga o`rgatolmaymiz" - deb ta’kidlaydilar. 1 Shuning uchun tub 1 Qodirov M, Ne’matov H. v.b. Ona tili. Umumta`lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik.– Т .: Ma’naviyat , 2010. + Арабча луғавий маъноси қироатчи , ўқийдиган демакдир . 2 Юсуф хос Ҳожиб . Қутадғу билиг ( Нашрга тайёрловчи Қ . Каримов ). 2-нашри. – Т.: Ўқув предмети, 1972. – 964 б. 3 Аҳмад Ҳоди. Ибодати исломия. Мутаржим ва ношир Аҳмад хўжа. – Т.: «Парцев» матбаа, 1332.(Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари томонидан қайта литография нашри. – Т.: 1990) (араб ёзувида). – 17-б. 1 Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. – 15-б.

o`zgarishlar bosqichida turgan jamiyat olimlari va mutaxassislari – didaktlardan boshlab oddiy amaliyotchi o`qituvchigacha –oldida turgan muxim muammolardan biri ta’lim maqsadi va ta’lim mazmuni orasidagi uzviy bog`lanishni izchil ta’minlab borishdir. Tub burilish rejasiz - inqilobiy, keskin, qisqa muddatda va ko`p hollarda qonli yo`llar bilan (revolyutsion tarzda) va bizda bo`layotgani kabi rejali, ongli, bosqichli e v o l yu ts i o n yo`l bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday davrda maqsad bir qonun/ko`rsatma bilan yangilanishi mumkin, ta’lim mazmuni esa enersion ravishda eski, avvalgi, o`tgan davr bosqichida qolishi mumkin. Chunki ta’lim mazmuni tadrisiy tavsiyalardan boshlab oddiy amaliyotchi o`qituvchining kasbiy ko`nikmalarigacha singib ketgan, ularni bir farmon yoki haror bilan yangilab bo`lmaydi. Uni haqiqatan ham yangilash uchun vaqt, jiddiy maqsadli– uzoq muddatli uzluksiz ish kerak. O`zbek ta’lim tizimi hozir xuddi shunday bosqichni o`z boshidan kechirmoqda. Ta’lim maqsadi yangilandi: bu o`lkamiz tarixidagi tub burilish zamonaviy mustaqil milliy davlatning barpo etilishi bilan bog`liq. Zamonaviy milliy davlat o`z ta’lim tizimi, uning tur va bosqichlari maqsadini muayyan qonunlarida, o`quv predmetlari maqsadini DTSlarida belgiladi. Xo`sh, ona tili o`quv predmetining maqsadi DTS talablariga mosmi? Dastur va darsliklar ko`zda tutgan o`quv materiali o`quv predmetining maqsadiga muvofiqmi? Bu masalalar, xususan, bizda, O`zbekistonda har bir o`quv predmetini o`qitish oldida turgan eng muhim muammolardandir. Biz didaktikada uzoq vaqt - oltmish-yetmish yil hukm surgan retroskopik-reproduktiv (ko`rgazmali bayon) usulda fundamentalizm va akademizm yo`nalishida bilimdon ijrochi shaxsni tarbiyalash tizimidan pragmatik yo`nalishda tadbirkor va ijodiy tafakkur sohibi bo`lgan shaxsni tarbiyalash tizimiga o`tdik. Ona tili ta’limi tizimimizda uzoq vaqt amalda bo`lgan fundamentalizm va akademizm ta’siri ostida bolalarga haddan ziyod ilmiy-filologik –amaliy zaruratdan - ortiq bilimlar taqab keldik. Bundan hozir ham to`la qutila olganimiz yo`q. Yangi ta’lim maqsadi har bir o`quv predmetidan qanday bilimlarni va qanaqa malakay-u ko`nikmalarni talab qiladi?

DTSlari o`rta umumiy ta’limdan mustaqil fikrlovchi tadbirkor shaxsni yetishtirishni talab qilgani bois bu tizimning tayanch bo`g`inida – V-IX sinflarda ona tili ta’limi oldida va uning takomillashtirilgan ko`rinishi quyidagi maqsadni qo`yadi: "Ona tili ta’limi oldiga qo`yilgan ijtimoiy buyurtma o`quvchi shaxsini fikrdashga, o`zgalar fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og`zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga, ya’ni kommunikativ savodxonlikka o`rgatishdan iborat ." 1 Shunga muvofiq ravishda amaldagi dasturda ona tili ta’lmi maqsadi quyidagicha berilgan: "Ona tili ta’limi oldida quyidagi bosh maqsad turadi: ona tili mashg`ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri, ravon ifodalash ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga haratilishi lozim." 2 Shu maqsadga muvofiq o`quvchilar ona tili mashg`ulotlarida filologiya (tilshunoslik fani) asoslariyu tushunchalarini o`zlashtirish bilan emas, balki ona tilining juda boy imkoniyatlari asosida musta`il fikrlash va ijodiy fikr mahsulini turli-tuman shakllarda go`zal nutq sifatida bayon etish ustida ishlashlari lozim. Ona tilidan ta’lim mazmuni ham, ta’lim usuli, o`quvchilar bajarishlari lozim bo`lgan o`quv topshiriqlari ham mana shunga xizmat qilmog`i zarur. Shuning bilan ta’lim maqsadi uning mazmuni orqali ta’lim usuli bilan to`qnashadi va navbatdagi suhbatda biz shu masala ustida to`xtalamiz. Xulosa Ta’lim maqsadi, uning rivojlanishi, jamiyat taraqqiyoti bilan aloqalari, ta’lim tizimi strukturasida tutgan o`rni, ta’lim mazmuni, usuli, vositalari va provard samarasi bilan ko`p tomonli munosabatlarining umumiy masalalari va bu munosabatlarning ona (o`zbek) tili ta’limida voqelanishini ko`rib o`tish natijasida quyidagi umumiy xulosalarga kelish mumkin: 1.Ta’lim maqsadi haqida gapirganda ta’limning u m u m i y m a q s a d i va ta’lim tizimida h a r b i r o` q u v p r e d m e t i m a q s a d i tushunchalarini farqlamoq lozim. Ta’limning umumiy maqsadi va har bir o`quv predmeti maqsadi o`zaro umumiylik~xususiylik munosabatlari bilan bog`lanadi. 1 Она тилидан такомиллаштирилган давлат таълим стандарти// Ж. Тил ва адабиёт таълими. 2005.4.Б. 6-7. 2 O ` sha adabiyot . 10-11- betlar .

2.Ta’limning umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadi jamiyatning ta’lim oldiga qo`yadigan vazifasi - ijtimoiy buyurtma mohiyatiga ega bo`lib, jamiyatning taraqqiyoti, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy ehtiyojlari bilan uzviy bog`langan bo`ladi, davlat, jamiyat tomonidan muayyanlashtiriladi va ta’lim natijasida qanday shaxs jamiyatga yetishtirib berilishini belgilaydi. Shuning uchun ta’limning umumiy maqsadi, ko`p holatlarda ta’limning ayrim tur va bosqichlari umumiy maqsadi davlat hujjatlarida aniq va qat’iy shaklda berilgan bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida ta’limning, uning tur va bosqichlarining umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadining davlat nazoratida turishi O`zbekiston Respublikasining "Ta’lim to`g`risida"gi qonuni bilan belgilanadi, unda global shaklda beriladi. Davlat ta’lim standartlarida soha, ixtisoslik, yo`nalish va bo`qinlar bo`yicha muayyanlashtiriladi. Bu O`zbekistonning ko`p ming yillik madaniy taraqqiyot tarixida ilk voqeadir va shuning uchun O`zbekiston Respublikasida DTS tizimining joriy etilishi mamlakatimiz ta’limi tarixida inqilobiy burilish sifatida baholanishi lozim. 3. Ta’lim maqsadi bilan ta’lim mazmuni, usuli va vositalari uzviy bog`langan bo`lib, maqsad mazmun, usul va vositani, ular, o`z navbatida, ta’lim samarasi, natijasini − ta’lim jamiyat ehtiyoji va kelajagi uchun qanday shaxsni etishtirishini belgilaydi. 4. Ta’lim maqsadi barcha davrlar uchun o`zgarmas invariant emas: u davrning iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqlikda o`zgarib, rivojlanib, yangilanib boradi. Ta’lim maqsadida turg`unlik va jamiyat taraqqiyotida turg`unlik, tanazzul o`zaro mutanosib bo`lib, bir-biriga nisbatan dialektik sabab-oqibat munosabatlaridadir: jamiyat taraqqiyotidagi turg`unlik ta’lim maqsadida turg`unlikda namoyon bo`ladi. Ta’lim maqsadidagi turg`unlik jamiyatdagi turg`unlik va tanazzulni chuqurlashtiradi. O`zbekisonda XVII-XIX asrlardagi jamiyat va ta’lim taraqqiyotidagi turg`unlik buning yorqin dalilidir − yuz yillar davomida ta’limning umumiy maqsadi − xat-savodli itoatkor mo`min- musulmonni yetishtirish − va ta’lim mazmuni ("Abjad" - "Haftyak" - "Farzi ayn"

-"Chor kitob" -"Guliston" - "Bo`ston"-...)ning o`zgarmas holda saqlanishi jamiyatdagi turg`unlikka olib keldi. Shuning uchun O`zbekistonda jadidchilik harakatining asosiy diqqati ta’lim islohoti va uni zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. O`zbekistonda mustaqillikning ilk qadamlaridanoq umumiy ta’lim tizimini yangilash va tubdan isloh qilishga yuksak e`tibor ham, unga taraqqiyotning eng muhim sohasi sifatida ulkan mablag`larning ajratilishi va sarflanishi ham, ta’lim maqsadi, mazmuni, usuli, yangi pedagogik texnologiyalarni keng ommalashtirishga va provard oqibatda ta’lim natijasini yangilashga intilish ham shu bilan uzviy bog`liqdir. 5.Ta’lim maqsadining, ta’lim natijasiga ijtimoiy buyurtmaning yangilanishi ta’lim mazmuni, usuli va vositalarining shu maqsadni voqelantirishga mos ravishda yangilanishi bilan ta’minlanmasa, maqsad samara bera olmaydi. Bu sovet didaktikasining tarkibiy qismi sifatida O`zbekistonda ta’lim tizimining 1970-90- yillardagi ish tajribasidan − maqsadni yangilab, mazmun, usul va vositalarni xo`jako`rsinga, faqat nomigagina yangilashning kutilgan natijalarni bermaganligida ham ko`rinadi. 6.Ta’limning umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadi UMIS sifatida ta’lim tizimi strukturasidan o`rin olgan o`quv predmetlarining xususiy maqsadlarida har bir o`quv predmetining xususiyat va imkoniyatlarga uyg`un ravishda voqelanadi. Bu maqsadlar umumiy maqsadga nisbatan YHVO mavqeida bo`ladi. 7. Ona tili ta’limining maqsadi ta’limning umumiy maqsadining voqelanish ko`rinishlaridan biridir, u, avvalo, xat-savodlilikni ta’minlash, ikkinchidan, til va tafakkur mushtarakligi asosida tafakkur, uning nutqda yuzaga chiqishi bilan uzviy bog`liqligi sababli ta’lim tizimi va strukturasidan o`rin olgan boshqa o`quv predmetlari ta’lim maqsadidan ancha farq qiladi. Shuning uchun, eng avvalo, ikki tushunchani: a) ona tilida ta’lim sharoitida ona tili ta’limi maqsadini, b) ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitishning maqsadini

farqlash talab qilinadi. Ona tilida ta’lim sharoitida ona tili ta’limi yo`q deb hukm chiqarish mutlaq о noto`g`ri, chunki bu sharoitda ona tili ta`lim tili sifatida voqelanadi va ta’lim tilining (demak, ona tilining) imlo, talaffuz, me’yor, ifoda, hamda leksik va grammatik vositalari o`rganiladi, ona tilida bayon etilgan fikrlarni uqish va o`z fikrini ona tilida bayon etish ko`nikmalari shakllantiriladi. Buni ixcham ravishda ona tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi yoki oddiygina ona tili ta’limining umumiy maqsadi sifatida umumlashtirish mumkin. Ta’lim o`choqida ona tili maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitilganda uning ta’limi oldiga bu umumiy maqsaddan tashqari davr talablari bilan bog`langan ijtimoiy buyurtma sifatida qo`shimcha −x u s u s i y maqsadlar qo`yiladi. 8.Ona tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi davr bilan bog`liq emas, barcha davr va jamiyatning hamma bosqichlari uchun umumiydir; ta’lim ona tilida amalga oshirilsa, uning bu umumiy maqsadi−ta’lim tili sifatida, albatta, voqelanadi. 9. Turkiy xalqlarning bizgacha yetib kelgan yozma yodgorliklarining materiallari turkiy (o`zbek) tilda ta’lim eramizning V asrdan hozirgacha uzluksiz davom etib kelgan va shuning uchun ona (o`zbek) tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi shuncha davr davomida u z l u k s i z voqelanib kelgan degan qat’iy hukm chiqarish, "O`zbekistonda ona (o`zbek) tili ta’limi Oktyabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi" degan g`ayriilmiy o`ydirmaga chek qo`yish haqida xulosa chiqarishga asos bo`ladi. O`lkamizning bir yarim ming yillik uzluksiz tarixiy yozma yodgorliklari butu н tariximiz davomida turkiy (ona - o`zbek) tilida ta’lim hech qachon tamoman so`nmaganligini ko`rsatib kelmoqda. Ayrim davrlarda bosqinchilar tazyiqi ostida ona (o`zbek) tilida ta’lim biroz susaygan, zaiflashgan bo`lishi mumkin, lekin hech qachon tamoman so`nmagan va yo`qolmagan. Ona (o`zbek ) tilida ta’lim zo`ravonlik bilan zaiflashtirilgan sharoitda ham Bilga To`nyuquq, Mahmud Qoshg`ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Abulg`ozi Bahodirxon, jadidlar kabi ko`p sonli turkiy til jonkuyarlarning asosli isyoniga sabab bo`lgan.

10. O`lkamizda islom dini o`rnashgunga va hukmron mafkuraga aylangunga qadar (VIII-IX asrlarda) turkiy til ta’limi oldida turkona mafkura bilan yo`g`rilgan savodli shaxsni yetishtirish maqsadi, islomiy mafkuraviy hukmronligi davrida (IX-XIX asrlarda) bu maqsad savodli mo`min (musulmon)ni tarbiyalash shaklida o`z davri uchun zamonaviylashdi va shu tarzda uzoq muddatda − qariyb o`n asr davomida turg`unlashdi. Bu maktab ta’limida ta’lim mazmuni, usuli va vositalarining ham turg`unlashishi, qotib qolishiga olib keldi; yuzlab yillar davomida yosh avlod undan bir necha yuz yil oldin yaratilgan o`quv materialidan foydalanib, orqaga qarab bordi. Shuning uchun Mahmudxo`ja Behbudiy va boshqa jadidlar: "Orqaga qarab emas, oldinga qarab intilayluk" 1 deb ta’limni orqaga emas, oldinga qaratilgan bo`lishi zarurligini ta’kidlaydilar. 11.XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida jadidchilik harakatida ta’limni bu asriy turg`unlikdan chiqarish jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biri deb baholandi va ona tili ta’limi oldiga milliy mafkura va islomiy dunyoqarash bilan yo`g`rilgan, zamonaviy taraqqiyotdan xabardor, madaniy va savodli shaxsni tarbiyalash maqsadini qo`yishga intildilar, umummilliy adabiy til ta’limi masalasini−ta’limgohda ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish masalasini−o`rtaga qo`ydilar. Biroq bu maqsadni o`sha vaqtda tarqoqlik va hokimiyatning bo`linganligi sababli amalga oshirish mumkin emas edi. O`zbekiston sho`ro respublikasi ta’sisidan keyingina bu maqsadlarning amalga tatbiqi uchun ijtimoiy-siyosiy-iqtisodiy imkoniyat tuqildi - ta’lim o`zbek tilida olib boriladigan maktabda xususiy maqsadli ona tilini alohida o`quv predmeti sifatida o`qitish amalga joriy qilindi. 12. O`zbek maktablarida ona (o`zbek) tilini o`qitishning xususiy maqsadi xususiyatlariga ko`ra o`rgatish tarixini uch davrga bo`lish mumkin. Bular: a) adabiy til me`yorlarini singdirish va ommalashtirish davri (1924-1970- yillar); b) nutqni rivojlantirish davri (1970-1990-yillar); v) ijodiy tafakkurni rivojlantirish davri (1990-yildan hozirgi kungacha). 1 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 132 б.

13.Birinchi davrda ona tili ta’limi oldida turgan maqsadni voqelantirish uchun jahon tajribasida o`zini oqlagan yagona to`g`ri usulga - ona tilining fonetik, leksik va grammatik qurilish birliklariga tayangan holda adabiy til me’yorlarini ta’lim oluvchilarga singdirish va ulardan amaliy foydalanish ko`nikmalarini hosil qilish usuliga tayanildi va bunday ta’lim yaxshi samara berdi − 1960-yillarda adabiy til me’yorlari deyarli to`liq ommalashdi va ona tili ta’limining maxsus maqsadi amalga oshdi. 14. Navbatdagi bosqichda - yozma va og`zaki nutqni rivojlantirish bosqichida - maqsadga erishish usuli noto`g`ri tanlandi - ilmiy grammatik o`quv materialini chuqurlashtirish, yuqori sinflarda uslubiyat asoslarini o`rganish orqali nutqni rivojlantirishga erishib bo`lmadi. Natijada 1970-80-yillarda ona tili ta’limida - o`zbek ilmiy va ommaviy matbuotida keng muhokama etilgan - turg`unlik va tanazzul hukm surdi. Buning bosh sababi til ta’limini tafakkur rivojidan ajralganligi bo`ldi; tafakkurni rivojlantirmasdan nutqni rivojlantirishga urinish urug`siz o`simlik undirishga intilishdek samarasiz edi. 15. Milliy istiqlol davrning ilk qadamlaridanoq ta’limni, jumladan, ona tili ta’limining maqsadi, mazmuni, usuli va vositalarini tubdan yangilashga jiddiy kirishildi. Jahonning ilg`or didaktikasi, ta’lim psixologiyasi, milliy an’analarimiz va qadriyatlarimiz asosida ona tili ta’limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta’lim usuli, shu maqsad va usulga mos ta’lim mazmuni ishlab chiqildi hamda amalga joriy etildi. Bu usulning mohiyatini nutqni o`z-o`zidan emas, balki ona tili imkoniyatlari orqali ta’lim oluvchida mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur ko`nikmalarini shakllantirish, tafakkurning voqelanish shakli sifatida nutqni rivojlantirish tashkil etadi. Ilk tajriba-sinov ishlari bu usulning sersamara va istiqbolli ekanligini ko`rsatmoqda. Hozir bu maqsadni to`la voqelantirish uchun to`siq bo`layotgan narsa o`quvchilarning ona tili darslarida keng foydalanishlarini ko`zlab tuzilgan ona tili imkoniyatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi axborot bankining turli shakl va ko`rinishlari − xilma-xil maqsadli lug`at, qomus, ma’lumotnoma, ko`rgazmali qurollar, ularning elektron variantlari, kompyuter dasturlari v.h.larning juda ozligidir. Bunday qo`shimcha vositalarsiz bu ta’lim

usuli o`z maqsadiga to`la erisha olmaydi. Ta’lim usulining bosh talablaridan biri − ta’lim oluvchi o`quv materialining darslik bilan cheklanmasligidir. Buni esa ona tili imkoniyatlari axborot bankigina ta’lim oluvchiga yetkaza oladi. Shuning uchun ona tili o`qitish metodikasi, tadrischi va tilshunos olimlar, ilg`or amaliyotchilar oldida turgan asosiy vazifalardan biri ona tili ta’limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta’lim usuli uchun zarur bo`lgan va amaldagi dasturda o`z aksini topgan qo`shimcha ta’lim vositalari - axborot banklarini tuzish va sinflarga, har bir o`quvchiga yetkazish, o`quvchilarda axborot banklarini bilish, ulardan foydalanish madaniyatini, juda ko`p imkoniyatlardan muayyan sharoitda qaysi biri eng samarali ekanligini topa olish hamda undan amalda foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish, rivojlantirishning yo`l va usullarini − yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va keng ommalashtirishdir. 16. Turli davrlarda amalga oshirilgan ta’lim jarayonining maqsadlari bilan umumiy maqsadlar tahlili shuni ko`rsatdiki, ta’lim maqsadi muntazam rivojlanuvchi, dinamik jihatdan takomillashib boruvchi ijtimoiy-didaktik hodisa ekan. Buni ona tili ta’limi maqsadi dinamikasi misolida V asrdan hozirga qadar quyidagi jadvalda ko`rishimiz mumkin: (Qarang: 6-chizma.) 6-chizma ONA TILI TA’LIMI MAQSADINING PROGRESSIV DINAMIKASI № DAVRLAR MAQSAD VOSITALAR 1 V-IX asrlar Xat-savodli turkona tabiatli shaxsni shaklantirish Qadimgi turkiy yodgorliklar 2 IX-XIX asrlar ( jadidlargach а) Xat-savodli, itoatkor shaxsni shakllantirish IX-XIX asr maktabidagi o`quv manbaalar 3 XX asr boshlari ( jadidchilikd а) Zamonaviy ilmiy bilim asoslari bilan tanishgan, milliy Jadid namoyandalari tomonidlan yaratilgan

tuyg`ularga ega bo`lgan xat- savodli (faol) shaxsni shakllantirish darslik va o`quv qo`llanmalari 4 1925-1970 -yillar Adabiy me ’ yorlarni singdirish , milliy adabiy tilni ommalashtirish , rasmiy yozma - og ` zaki nutqda sheva nutqidan foydalanishga chek qo ` yish 1925-1970-yillar mobaynida yaratilgan o`quv dasturlari, darsliklar va o`quv adabiyotlari 5 1970-1990 -yillar Milliy adabiy tilda yozma - og ` zaki nutqni rivojlantirish , o ` quvchilarning ijtimoiy - gumanitar hamda tabiiy o ` quv predmetilar bo ` yicha savodxonligini oshirish O ` quv dasturlari , darsliklar , o ` quv qo ` llanmalari , ilmiy va badiiy adabiyotlar 6 1999- yildanr hozirgacha O ` quvchida ijodiy , evristik hamda mustaqil tafakkurni rivojlantirish , ijodiy tafakkur mahsulini nutqsharoitiga mos ravishda to ` g ` ri , ravon bayon etish ko ` nikmalarini tarkib toptirish DTSlar , o ` quv dasturlari , darsliklar , qo ` llanmalar , audio vositalar , kompyuter texnologiyalari , ilmiy hamda badiiy adabiyotlar Jadvalda ona tili ta ’ limi maqsadi misolida o ` quv predmeti umumiy va xususiy maqsadining davr talabi hamda ehtiyojlari asosida uzluksiz progressiv dinamikasi − keyingi davr maqsadi oldingi davr maqsadini o ` z ichiga olgan holda undan yuksakroq maqsadni ko ` zlashini ko ` rsatib turibdi .

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1.Каримов И.А. Адолатли жамият сари. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 й. 4.Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. 5. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Шарқ, 1999. 6.Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили. Адабиёт. – Т.: Шарқ, 1999. 7. «Ўзбекистон Республикаси давлат тили ҳақида» Қонун. – Т.: Ўзбекистон, 1989. 8.Абдуллаев Ф.А. XV аср адабий тилининг диалектал асослари // Навоий ва адабий таъсир масалалари. – Т.: 1968. 9.Абдуллаев Й. Мактабда ягона орфография ва нутқ режими. – Т.: ЎзПФИТИ, 1953. 10. Абдуллаев Й. 7-синфда она тилидан баъзи темаларни ўтишдаги тажрибамиз // Сов. мактаби. – 1954. – № 4. 11. Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод ўргатиш. – Т.: Ўрта ва олий мактаб, 1960. 12. Абдуллаев Й. Эски ўзбек мактабларида (1865-1917 йиллар) савод чиқариш: – Пед. фанлари номз…дисс. афтореф.– Т.: 1961. 13.Абдураҳмонов Н. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1989. 14.Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1982. 15.Абдураҳмонов Ғ. Ечимини кутаётган муаммолар// Ўзбекистон адабиёти ва санъати. –1988, 29 июль. – № 31. 16.Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек халқи ва тилининг шаклланиши ҳақида.– Т.: ТДШИ, 1999.

Похожие

Ta’lim usulining ta’lim maqsadi bilan aloqadorligi

Ta’lim vositalarining ta’lim maqsadi bilan aloqadorligi

Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi shaxsi

Masofaviy ta’lim

Masofaviy ta’lim