Спорт мусобакасининг психологияси - Педагогиka - Рефераты

Спорт мусобакасининг психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167.5 KB

С порт мусобақасининг психологияси Р ежа: 1. С портда мусобақалашиш фаолияти психологик хусусиятлари 2. Мусобақага психик тайёрлик ҳолати 3. Чалғитувчи ташқи ва ички таъсирларга қарши тўсиқларга юқори чидамлилик . 4. Мусобақага психологик тайёргарлик жараёнининг хусусиятлари 5. Мусобақаларга умумий ва махсус психологик тайёрланиш 6. Эмоционал ҳажонланиш даражаси ва уни бошқариш

С портда мусобақалашиш фаолияти психологик хусусиятлари Мусобақа – жамиятнинг тарихий ривожланиши турли босқичларида унинг моддий ҳаёт шароитлари билан бирлашган фаолият алоҳида тури сифатида спорт атрибути. Жисмоний тарбияда ҳам мусобақалардан фойдаланилади. Лекин бу ерда у мактабда, олий ўқув юртида жисмоний тарбия дарси оммавий жисмоний тарбия тадбирларида аниқ вазифаларини ҳал этиш билан боғлиқ фақат маълум шароитларда аниқланадиган бу жараённинг хусусиятларидан бири сифатида иштирок этади. Бундай ҳолларда одатда шунчаки мусобақалашиш эмас, балки мусобақалашиш методини қўллаш ҳақида гапирилади. Фаолиятнинг тарихий юзага келган шароитлари сабабли спортнинг аниқ бир турларида мусобақалар ўз хусусиятига эга бўлади. У фаолиятнинг мазмуни ва шакли билан белгиланади ва мусобақалар қоидалари билан тартибга солинади. Бироқ, спортнинг ҳамма турлари учун умумий бўлган мусобақаларнинг баъзи хусусиятлари мавжуд. Бу ўзига хосликлар асосан психологик бўлади. Анча аввалдан спорт соҳасидаги мутахассислар мусобақ а ла рни спортчиларнинг ақли, иродаси, сезгиси, жисмоний ва техник мукаммалликлари, кураши, фақатгина жисмоний ва моторли эмас, балки психик даражада ҳам бўладиган кураш жараёни сифатида қараганлар. Шу сабабли умумий шаклда кураш жараёни сифатида спорт мусобақаларининг айнан психологик жиҳатлари кўрсатилади. Мана шундан мусобақанинг асосий хусусияти – мусобақалашувчиларнинг бир хил мақсадга, рақиби устидан устунликка эришиш ва шу билан бир вақтда шундай ҳаракатига унга қаршилик кўрсатишга интилувчи бевосита ёки воситалар ёрдамида мусобақалашувчи рақибларнинг ўзаро алоқалари ёки бир-бирига таъсири келиб чиқади. Жамоали спорт турларида бу яна спорт жамоаси ҳамма аъзоларининг ҳаракатлари мослигини, унинг фикрлари, иродаси ва сезгилари бирлигини

умумлаштириб айтганда бирлашиб мусобақа курашларини олиб боришни талаб этади. Кураш жараёнининг ўзи ва унинг натижаси, яъни ҳар доим фақат спорт ҳакамлари томонидан баҳоланадиган эмас, балки жамоатчилик баҳосини ҳам оладиган эришилган натижанинг ҳар бир спортчи учун шахсий ва ижтимоий аҳамияти ҳам спорт мусобақасининг хусусияти ҳисобланади. Мусобақалашиш кураши ва унинг натижаси юксак даражадаги спортчилар учун муҳим аҳамиятга эга. Психологияда “аҳамиятлилик” тушунчасининг моҳияти ва билимларни эгаллашда, диққати фаолияти, фаолият маҳсулдорлигида унинг роли кўрсатиб берилган. Спорт мусобақ а ларида буларнинг ҳаммаси айниқса яққол ифодаланади. Мусобақаларда иштирок этиши аҳамиятини англаб етиш одатда мусобақалар мақсадига эришишга ёрдам берувчи кучли омил бўлиб қолади. Аммо аҳамиятлилиги ҳар бир спортчи учун ўз ўлчамига эга (А.Ц.Пуни), у нерв системасининг ва психикасининг унинг диққатини мусоақада иштирок этиш масъулиятига қаратувчи, мусобақа натижасининг унинг шахсий обрўсига, нима бўлса ҳам медал олишга сазовор бўлишга жалб этувчи турли таъсирланишларга нисбатан мустаҳкамлиги даражаси билан белгиланади. Агарда ўлчам бузилса аҳамиятининг таъсири салбий бўлиб қолади. Спортчининг имкониятлари даражасида юқори натижага эришишга интилиши спорт мусобақасининг яна бир хусусиятидир. Бу имкониятлар турличадир, улар спортчининг малакасига, унинг ҳар бир мусобақага тайёргарлиги даражасига боғлиқ бўлади. Лекин юксак натижага эришиш ҳар доим ҳам максимал жисмоний ва психик куч сарфлаш билан, баъзида спортнинг имкониятларидан устун бўлган кучлар сарфлаш билан боғлиқ бўлади.

Спорт мусобақаларининг умумий психологик хусусиятларини кўрсатиб спортчиларга кўплаб турли хилдаги омиллар – томошабинлар тартиби ва хулқлари, ҳакамлар ҳаракатлари, мураббийлар билан ўзаро алоқалар, метеорологик шароитлар, деярли ҳар бир мусобақа давомида юзага келадиган кутилмаган вазиятлар катта таъсир кўрсатади. Бу омиллар ситуатив амал қилса ҳам, спортчиларга ҳам ижобий, ҳам салбий психологик таъсир кўрсатиши мумкин. Буларнинг ҳаммаси бир бўлиб спорт мусобақасини экстремал шароитларда давом этадиган фаолият сифатида ифода этади. Бундай фаолият юқори самарали бўлиши учун ҳар бир спортчи ва ҳар бир жамоа уна ҳар жиҳатдан айниқса психологик тайёр бўлиши керак. Мусобақага психик тайёрлик ҳолати Фаолиятга тайёрлик – кенг тушунчадир. Билимлар ҳозирги замон даражасида уни ҳар бир фаолият учун белгилари маълум тўплами билан ифодаланадиган кўп компонентли ва кўп ўлчамли тузилма сифатида қараш мумкин. Мусобақага тайёрлик белгилари тўпламига қуйидагилар киради: ғоявий, маънавий, функционал, психик ва махсус (жисмоний, техник, тактик, назарий) тайёргарлик уларнинг бирлиги. Психик тайёргарлик демак мана шу ягона яхлитнинг зарур, баъзида мусобақалашиш фаолиятида муваффақиятлилик учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга компоненти ҳисобланади. У спортчининг психик ҳолатларидан биридан иборатдир. Ҳар қандай бошқа психик ҳолат каби у ҳам – шахсни яхлит намоён бўлиши (Н.Д.Левитов, А.Ц.Пуни) ҳар доим сабабли асосга эга (Н.А.Левитов) бўлиб бош миянинг катта ярим шари пўстлоғининг пўстлоғи таги нисбатларида у ёки бу функционал асосига эга (Н.А.Костенецкая, В.Н.Мясишев ва бошқалар), маълум вақт кўрсаткичлари (Н.Д.Левитов, А.Г.Ковалев ва бошқалар) ва ўлчами билан (В.И.Демидов, А.Ц.Пуни) ифодаланади.

Спорт психологиясида спортчиларнинг старт олдидаги ҳолатлари яхши маълумдир - жанговар тайёрлик, старт олди талвасаси, апатия ҳолати (А.Ц.Пуни, О.А.Черникова, А.С.Егоров ва бошқалар). Бу ҳолатлар ҳақидаги тушунчалар умумий қабул қилинган ҳисобланади ва фақатгина спорт назарияси ва психологиясига эмас, балки физиологияга ҳам спорт медицинасига, спорт машғулоти назарияси ва методикасига ҳам киритилган. Старт олдидаги бу ҳолатлар турлари психологик хусусиятлари ва физиологик механизмлари бўйича анча мураккаб, аммо бўлажак мусобақалар олдидан спортчиларнинг эмоционал таъсирланишлари билангина ифодаланган. Шу билан бирга фаолиятга хусусан мусобақаларга психик тайёрлик ҳолатини, фақат битта алоҳида белгилар билан айтайлик эмоционал қўзғалиши билан тасвирлаш мумкин эмас. Старт олдидан ҳар бир ҳолати учун маълум белгилари тўплами мавжуддир - озми ёки кўпми шахсий характеристикаларидан иборат унинг ўзига хос синдроми (А.Ц.Пуни). А.Ц.Пуни, Б.А.Вяткина, Г.М.Гагаева, А.Д.Ганюшина, А.С.Егорова, Р.М.Загайнова, Д.А.Захарова, Ю.Я.Киселева, Н.П.Казаченок, А.Б.Ливмане, О.Н.мазурова, В.К.Петрович, Л.Н.Радченко ва бошқаларнинг назарий ва экспериментал тадқиқотлари психик ҳолати синдроми тузилиш компонентлари аниқланиши учун асос бўлиб хизмат қилди. Улар қуйидагилардан иборат: ўз кучига оқилона ишонч, қатъийлик билан ва мусобақалашиш мақсадига эришиш учун охиригача курашишга интилиш, эмоционал таъсирланиш оптимал даражаси, адаштирувчи, чалғитувчи ташқи ва ички таъсирларга қарши юксак тўсиқларга чидамлилиги, ўз ҳаракатларини, фикрларини, сезгиларини, умуман хулқини ихтиёрий бошқариш қобилияти. Психик тайёрлик ҳолати синдромида ўз кучига оқилона ишончи спортчи учун мусобақаларда муваффақиятли иштирок этиш ўзига хос гарови бўлиб

хизмат қилади. У спортчининг имкониятлари ва бўлажак мусобақанинг тахмин қилинадиган шароитлари нисбатларини реал ҳисоблари асосида юзага келади ва шаклланади, мисол учун улкан курашчи ва мураббийлик тажрибаси асосида М.П.Мидлер ва Д.А.Тишаерлар қиличбозлар учун ишончи «ички таянчлари» мавжуд бўлишини эмпирик кўрсатиб бердилар. Буни Р.М.Загайковнинг боксчилар билан тажрибаларида экспериментал тасдиқланди. Спортчиларнинг мусобақада иштирок этишга шахсий техник, жисмоний тайёрлиги даражаси, мусобақанинг экстремал шароитларида ўз ҳаракатлари ва ҳолатини ўзи бошқара олиш услубларини билиши мана шундан таянч бўлиб хизмат қилади. Мусобақа мақсадларига, -алабага эришишга қатъийлик билан ва охиригача курашишга интилиш белгиланган ва ҳато яхшироқ натижага эришиш учун мусобақаларда бошидан охиригача – энг охирги дақиқагача муросасиз ураш олиб боришга қаратилган спортчининг реал ҳаракатларида намоён бўлувчи мақсадга интилишини ифода этади. Бундай натижалар мусобақалардан олдин ва старт берилишидан олдин спортчиларда мусобақалашиш истагида субъектив ифодаланади, мусобақалар давомида эса - уларнинг кураўш давомида юзага келаётган шароитга мос равишда ҳаракатларни танлашларида ифодаланади. Аммо охиригача курашишга интилиши лабилдир, тез сўниши мумкин ва бу кўпинча яхши оқибатларга олиб келмайди. Сўниб боришига сабаблар жуда кўп. Улардан иккитаси асосий ҳисобланади. Улардан биринчиси – рақибнинг ёки рақибларнинг яққол, кўпинча кутилмаганда устунлиги. Спортчи образли қилиб айтсак қуролни топширади, таслим бўлади ва ҳатто у эришиш мумкин бўлган натижа учун ҳам курашмайди. Иккинчи сабаби – олдиндан юзага келадиган кўпинча ёл-он мусобақалар мақсадига эришиб бўлингандек туюлиши ҳисобланади. Натижада «қўлга киритилган –алабани спортчи бой беради». Нима учун? «¢алабани қўлга киритдим деб ўйладим, бир оз эътиборни пасайтирдим, оқибатда –алабани бой бердим» -

спортчининг ўзи мана шундай тушунтиради. Эмоционал таъсирланиш оптимал даражаси . Мусобақа олди даври одатда юксак эмоционал ҳаяжонланиш билан ўтади. Кўплаб физиологик, тиббий, нейрофизиологик ва бошқа тадқиқотлар маълумотлари бўйича – бу «олдиндан акс эттириш» механизмлари бўйича юзага келадиган мақсадга мувофиқ иш бажариш олдидан таъсирланишдир (П.К.Анохин). бироқ таъсирланиш даражаси ҳамма вақт ҳам бўлажак фаолияти муваффақиятлилиги учун мос бўлавермайди. У старт пайтидаги саросималик сифати жуда юқори бўлиши ёки старт бошқалар) ва ўлчами билан (В.И.Демидов, А.Ц.Пуни) ифодаланади. Спорт психологиясида спортчиларнинг старт олдидаги ҳолатлари яхши маълумдир - жанговар тайёрлик, старт олди талвасаси, апатия ҳолати (А.Ц.Пуни, О.А.Черникова, А.С.Егоров ва бошқалар). Бу ҳолатлар ҳақидаги тушунчалар умумий қабул қилинган ҳисобланади ва фақатгина спорт назарияси ва психологиясига эмас, балки физиологияга ҳам спорт медицинасига, спорт машғулоти назарияси ва методикасига ҳам киритилган. Старт олдидаги бу ҳолатлар турлари психологик хусусиятлари ва физиологик механизмлари бўйича анча мураккаб, аммо бўлажак мусобақалар олдидан спортчиларнинг эмоционал таъсирланишлари билангина ифодаланган. Шу билан бирга фаолиятга хусусан мусобақаларга психик тайёрлик ҳолатини, фақат битта алоҳида белгилар билан айтайлик эмоционал қўзғалиши билан тасвирлаш мумкин эмас. Старт олдидан ҳар бир ҳолати учун маълум белгилари тўплами мавжуддир - озми ёки кўпми шахсий характеристикаларидан иборат унинг ўзига хос синдроми (А.Ц.Пуни). А.Ц.Пуни, Б.А.Вяткина, Г.М.Гагаева, А.Д.Ганюшина, А.С.Егорова, Р.М.Загайнова, Д.А.Захарова, Ю.Я.Киселева, Н.П.Казаченок, А.Б.Ливмане, О.Н.мазурова, В.К.Петрович, Л.Н.Радченко ва бошқаларнинг назарий ва экспериментал тадқиқотлари психик ҳолати синдроми тузилиш

компонентлари аниқланиши учун асос бўлиб хизмат қилди. Улар қуйидагилардан иборат: ўз кучига оқилона ишонч, қатъийлик билан ва мусобақалашиш мақсадига эришиш учун охиригача курашишга интилиш, эмоционал таъсирланиш оптимал даражаси, адаштирувчи, чалғитувчи ташқи ва ички таъсирларга қарши юксак тўсиқларга чидамлилиги, ўз ҳаракатларини, фикрларини, сезгиларини, умуман хулқини ихтиёрий бошқариш қобилияти. Психик тайёрлик ҳолати синдромида ўз кучига оқилона ишончи спортчи учун мусобақаларда муваффақиятли иштирок этиш ўзига хос гарови бўлиб хизмат қилади. У спортчининг имкониятлари ва бўлажак мусобақанинг тахмин қилинадиган шароитлари нисбатларини реал ҳисоблари асосида юзага келади ва шаклланади, мисол учун улкан курашчи ва мураббийлик тажрибаси асосида М.П.Мидлер ва Д.А.Тишаерлар қиличбозлар учун ишончи «ички таянчлари» мавжуд бўлишини эмпирик кўрсатиб бердилар. Буни Р.М.Загайковнинг боксчилар билан тажрибаларида экспериментал тасдиқланди. Спортчиларнинг мусобақада иштирок этишга шахсий техник, жисмоний тайёрлиги даражаси, мусобақанинг экстремал шароитларида ўз ҳаракатлари ва ҳолатини ўзи бошқара олиш услубларини билиши мана шундан таянч бўлиб хизмат қилади. Мусобақа мақсадларига, ғалабага эришишга қатъийлик билан ва охиригача курашишга интилиш белгиланган ва ҳато яхшироқ натижага эришиш учун мусобақаларда бошидан охиригача – энг охирги дақиқагача муросасиз ураш олиб боришга қаратилган спортчининг реал ҳаракатларида намоён бўлувчи мақсадга интилишини ифода этади. Бундай натижалар мусобақалардан олдин ва старт берилишидан олдин спортчиларда мусобақалашиш истагида субъектив ифодаланади, мусобақалар давомида эса - уларнинг кураўш давомида юзага келаётган шароитга мос равишда ҳаракатларни танлашларида ифодаланади.

Аммо охиригача курашишга интилиши лабилдир, тез сўниши мумкин ва бу кўпинча яхши оқибатларга олиб келмайди. Сўниб боришига сабаблар жуда кўп. Улардан иккитаси асосий ҳисобланади. Улардан биринчиси – рақибнинг ёки рақибларнинг яққол, кўпинча кутилмаганда устунлиги. Спортчи образли қилиб айтсак қуролни топширади, таслим бўлади ва ҳатто у эришиш мумкин бўлган натижа учун ҳам курашмайди. Иккинчи сабаби – олдиндан юзага келадиган кўпинча ёлғон мусобақалар мақсадига эришиб бўлингандек туюлиши ҳисобланади. Натижада «қўлга киритилган –алабани спортчи бой беради». Нима учун? «ғалабани қўлга киритдим деб ўйладим, бир оз эътиборни пасайтирдим, оқибатда –алабани бой бердим» - спортчининг ўзи мана шундай тушунтиради. Эмоционал таъсирланиш оптимал даражаси . Мусобақа олди даври одатда юксак эмоционал ҳаяжонланиш билан ўтади. Кўплаб физиологик, тиббий, нейрофизиологик ва бошқа тадқиқотлар маълумотлари бўйича – бу «олдиндан акс эттириш» механизмлари бўйича юзага келадиган мақсадга мувофиқ иш бажариш олдидан таъсирланишдир (П.К.Анохин). бироқ таъсирланиш даражаси ҳамма вақт ҳам бўлажак фаолияти муваффақиятлилиги учун мос бўлавермайди. У старт пайтидаги саросималик сифатида жуда юқори бўлиши ёки старт олдидан руҳи тушиши сифатида паст бўлиши мумкин. Аммо ҳамма ҳолатларда ҳам у мусобақа давомида кутилаётган курашни кескинлигини тўғри ёки нотўғри олдиндан кўра билиш сабабли спортчининг психик ҳаяжонланиши даражасини ифода этади. Психик ҳаяжонланиш даражаси бошқа омилларга ҳам боғлиқ бўлади – мусобақаларда иштиррок этиши аҳамияти ва мотивацияси, спортчи шахсининнг индивидуал-психологик ва типологик хусусиятлари ва бошқалар. Ҳамма вазиятларда ҳам эмоционал ҳаяжонланиш даражаси оптимал бўлиши, яъни ҳар бир спорт турида фаолият хусусиятларига, бўлажак мусобақа катталиги ва аҳамиятлилиги даражасига ва ниҳоят спортчи шахси индивидуал (психологик ва типологик) хусусиятларига мос бўлиши жуда муҳимдир. Мисол учун,, шартли бирликларда интеграл кўрсаткичлар билан

аниқланадиган эмоционал таъсирланиш оптимал даражаси чегаралари бадиий гимнастчилар учун (Н.С.Лучникованинг маълумотлари бўйича) 4-8 гача, боксчилар учун (С.Н.Белоусов маълумотлари бўйича) – 3-6 бирликкача бўлади. Мамлакат, қитъа, жаҳон ва олимпиада мусобақаларида эмоционал ҳаяжонланиш оптимал даражасидаги фарқларни кўрсатувчи тадқоқтлар мавжуд, мисол учун курашчилар учун. Кучли, оғир-вазмин, инерт нерв системали сопртчилар учун ва флегматик ҳамда холерик темпераментга мос келадиган кучли, о²ир бўлмаган нерв системали тадқиқотлар мавжуд. Эмоционал ҳаяжонланиш оптимал даражаси бундай кўп қирралилиги мусобақага психик тайёрлиги ҳолатини бошқариш ва ўзини бошқаришга кўп томонлама ёндошиш зарурлигини кўрсатади. Чалғитувчи ташқи ва ички таъсирларга қарши тўсиқларга юқори чидамлилик . В.И.Силин, А.Ц,Пуни ва бошқаларнинг тадқиқотлари бутун фаол мусобақалашиш фаолияти давомида спортчи кўпинча умуман кутилмаган кўплаб сонли чалғитувчи ташқи ва ички омиллар таъсирига қарамай спорт кураши давомида диққатини бўшаштирмаслиги кераклигини кўрсатади. Бундай турдаги тўсиқларнинг турли-туманлиги максимал иложи борича «сезувчан эмасликни» кўрсатиши ёки ўз ҳолатини ва мусобақа фаолияти давомида онгли равишда бошқариб уларнинг бузиш таъсирига фаол қаршилик кўрсатиши керак бўлади. Лекин, В.Д.Небилицинанинг айтишича тўсиқларга чидамлилик ишчи кўрсаткичларини мустаҳкам сақлашга ёрдам беради. Н.П.Казачонок, О.Н.мазуровларнинг тадқиқотларида тўсиқларга чидамлилик асосини шаклланган ишчи доминанти ташкил этиши кўрсатиб берилган (А.А.Ухтомский ибораси билан). Унинг психологик механизмларида эса қуйидагилар марказий ўрин эгаллайди: мустаҳкам диққати, спорт ҳаракатларини бажариш олдидан диққатни жамлаши

барқарор узоқ вақтлилиги, эмоционал-сенсорли мустаҳкамлик, иродавий сифатлари тўплами ва таъсирланишга нисбатан нерв системасининг кучи. Шу билан бир вақтда чалғитувчи омиллар таъсири англаб етилмаган даражада ишчи доминантининг кучи билан ёки англаб етилган ҳолда иродавий кучлари ҳисобига йўқотилади. Ўзининг ҳаракатлари. Фикрлари, сезгилари хулқини бошқариш қобилияти фақат унинг белгилари сифатидагина эмас, балки индикатори сифатида ҳам мусобақага психик тайёрлиги ҳолати синдромида иштирок этади. Мусобақадан олдинги давр ҳам ва бутун мусобақалашиш кураши ҳам жуда ўзгарувчан бўлади. Шунинг учун спортчи ҳар доим шароитни билиши, ҳодисаларни олдиндан кўра билиши, мақсадга мувофиқ қарор қабул қилиш, шуларга биноан ўз ҳаракатларини йўналтириши, ўзининг ҳаяжонларини бошқариши, ўз ҳолатини тузатиши, чалғитувчи омилларга қаршилик кўрсатиши, маънавий аҳлоқ қоидаларига амал қилган ҳолда ўз хулқини бошқариши керак бўлади. Буларнинг ҳаммаси спортчининг ташқи фаолиятида намоён бўлади ва уни ташкил этувчи, йўналтирувчи омил ҳисобланади. Лекин шу билан бир вақтда буларнинг ҳаммаси унинг мусобақаларга психик тайёрлигини баҳолашга имкон беради. Умуман олганда мусобақаларга психик тайёрлиги синдроми шахсий хусусиятлари шаклланган, нисбатан мустаҳкам системадан иборат бўлади. Бу система – динамик системадир (функционал). Бу демак, биринчидан унинг ҳамма компонентлари ўзаро боғлиқлигини, иккинчидан амал қилиши иерархик принципга бўйсунишини, учинчидан компонентлари ўртасидаги алоқалар ўзгарувчанлигини ва уларнинг ҳар бири фаолиятнинг объектив шароитлари детерминант таъсири сабабли вақтинчалик асосийси бўлиб қолиши мумкинлигини билдиради.

А.Д.Ганюшкина ва Р.М.Загайновларнинг маълумотларига қараганда қуйидагилар энг кўп ҳолларда асосий компонентлари бўлиб қолади: станртдан олдин – ўз кучига ишончи, мусобақалар жараёнида эса – мусобақалашиш мақсадларига эришиш учун қатъий ва охиригача курашишга интилиши. Мусобақага психик тайёрлиги ҳолатининг муҳим амалий аҳамияти мусобақалар олдидан бўлган вазиятларда ва мусобақалашиш шароитларида спортчини мана шу шароитларга мос ҳаракатлар, фикрлар, сезги, хулқи умуман мусобақалашиш якуний мақсадига эришишга олиб келувчи техник- тактик ва бошқа масалаларни ҳал этишга йўналтиришга қаратилган психик жараёнлар содир бўладиган кўринишдан ташкил топишидан иборатдир. Мана шу ерда психик тайёрлигининг шахснинг мусобақаларга умумий тайёрлиги бошқа томонлари билан бирлиги аниқланади - ғоявий, маънавий, махсус ва функционал тайёрлиги, ёки мана шу мураккаб ярим компонентли системанинг ҳамма қисмлари уй²унлиги ёки унинг қайсидир қисмлари шаклланишидаги камчиликлари кўринади. Психик ўзини бошқариш йўли билан системанинг яхлитлигини, унинг қисмлари уй²унлигини тиклаш одатда мумкин эмас, шу билан бир вақтда бир қатор ҳолларда айнан спортчининг психик тайёрлиги етарли эмаслиги бўш қисми бўлиб чиқади. Ўлчам категориясини қўллаш билан бундай ҳоларни ўрганиш мусо б ақаларга психик тайёрлиги бир неча даражаларини ажратиб кўрсатиш учун асос бўлиб хизмат қилди (А.Д.Ганюш к ин). Биринчи даражаси – тўла психик тайёрлик ҳолати, бунда синдромнинг ҳамма компонентлари ягона система сифатида мос равишда ва ишончли ишлайди. Иккинчи даражаси – тўлага яқин психик тайёрлик ҳолати, бунда синдромнинг бирор-бир компоненти (мисол учун, мусобақада иштирок этиш истаги) етарлича ифода этилмаган. Бундай турдаги психик, психомотор ва

бошқа четланишлар кўпинча ўзини бошқариш йўли билан оптималлаштирилиши мумкин бўлади. Учинчи даражаси – тўла бўлмаган психик тайёрлиги ҳолати, бунда синдром компонентларида четланишлар анча кучли ифодалидир, лекин спортчининг етарлича махсус ва функционал тайёрлиги асосида уларни оптималлаштириш мумкин, лекин энди ташқаридан. Психобошқарувчи машқлар ва спортчи ҳолатини бошқариш бошқа воситаларидан фойдаланиб мураббий ёки психологнинг таъсир кўрсатишлари йўли билан. Тўртинчи даражаси –психик тайёр эмаслик ҳолати, бундай ҳолатда спортчини мусобақада иштирок этишга қўймаган яхшироқ бўлади. Агарда бошқа томонлардан унинг тайёрлиги ёмон бўлмаса врачнинг ёки жуда ҳам малакали психологнинг махсус психотерапевтик таъсир кўрсатишларидан фойдаланишга уриниб кўриш мумкин. Мусобақаларга психик тайёрлиги ҳолати тасвирланган даражалари мавжудлиги бу ҳолатнинг динамиклигини, унинг бир даражадан иккинчисига ўтиши мумкинлигини тасдийлайди. Лекин, А.Д.Ганюшков томонидан бу динамиканинг жуда муҳим хусусияти аниқланган: психик тайёрлиги ҳолати эришилган даражаси қанчалик юқори бўлса, у шунчалик мустаҳкам мусобақадан мусобақага шунчалик барқарорлашиб боради (албатта мусобақага умумий тайёрлиги ҳам тенг бўлганда). Мусобақага психик тайёрлиги фақат мусобақалардан аввал бўлмайди. Мана шу ҳолатда спортчи мусобақалашиш курашига киришади ва униннг таъсирида мусобақалар давомида бутун амалий ҳамда психик фаолияти содир бўлади. Мусобақалашиш мақсадига эришиш учун охиригача кураш олиб боришга интилиш билан бирга спортчининг тўсиқларга чидамлилиги алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Бир кунда бир неча марта мусобақада иштирок этишга тўғри келадиган спорт турларида (югуриш, енгил атлетикада сакрашлар ва

улоқтириш, замонавий бешкурашда қиличбозлик, сувга сакраш ва бошқалар) бу компонентининг роли аста-секин ўсиб боради. Чунки ҳар бир стратдан кейин спортчи бўлиб ўтган курашлардан дам олиши, кучини тиклаши психик ҳолатини кейинги стартгача тайёрлаши керак бўлади. Шунда ўз кучига ишончи ва мусобақалашиш курашини охиригача олиб боришга интилиши яна асосий аҳамиятга эга бўлади. Шундай қилиб, психик тайёрлик ҳолати образли қилиб айтилганда – бу спортчига ўзини ғалабага олиб боришга имкон берувчи (бошқа тенг шароитлар бўлганда) бошқариш қурилмасидир. Мусобақага психологик тайёргарлик жараёнининг хусусиятлари Мусобақаларга психологик тайёрланиш жараёни. Ҳар қандай малакали спортчиларнинг мусобақага тайёрлигини шакллантириш жараёнининг зарур таркибий қисми психологик тайёргарлик ҳисобланади. Психологик тайёргарлик спортчининг мусобақада иштирок этишга, яхши спорт натижасига эришиш учун курашга психик тайёргарлиги ҳолатини яратиш, таъминлаб туриш ва тиклаш жараёнидан иборатдир. Психологик тайёргарлиги спорт машқлари машғулотлари давомида амалга оширилади. Психик тайёрлиги ҳолатини яратиш мураббийнинг ва спортчининг ўзининг ташвиши ва фаол фаолияти предметидир. Педагогик мазмунда бу ташвишлар мусобақаларга психологик тайёрлаш жараёни вазифалари, восита, методлари, методик услубларини аниқлаш ва ташкил этишдан иборат. Бу масалалар доирасини самарали ҳал этиш мураббий ва спортчидан кўрилаётган ҳодисалар психологик моҳиятини тушунишларини талаб этади.

Мусобақага психик тайёрлик ҳолатини шакллантириш бўлажак мусобақа тахмин қилинадиган шароитларидан келиб чиқиб спортчининг онги ва ҳаракатларини йўналтирилган ташкил этиш жараёнидан иборатдир. Ҳозирги замон психологияси онгни борлиқни одамнинг бошида акс эттириш сифатида ва шу билан бир вақтда унга одамнинг муносабати сифатида қарайди. Борлиқни ва ўзини акс эттириш образлар, фикрлар ва сезгилар шаклида инсон хаёлида юзага келади ва мавжуд бўлади. Муносабатлари эса ҳар бир одамнинг ривожланиш тарихида шаклланган индивидуал-танлов хусусиятига ва у ёки бу эмоционал кўринишга асосланган борлиқнинг турли томонлари билан боғлиқ унинг ижтимоий тарбияси ва тажрибаси сифатида иштирок этади (В.Н.Мясишев). Одамнинг уни ўраб турган ижтимоий ва табиий муҳит билан ўзаро алоқаларида уни акс эттириш ва унга муносабат ҳар доим биргаликда иштирок этади ва маълум ҳаракатларида амалга оширилади. Акс эттириш ва муносабатлари бирлигида у ёки бу объектни акс эттириш дастлабки ҳисобланади. Аммо бир марта юзага келиб муносабатлари ана шу объектни ўзини ёки унга ўхшаш объектни такрорий акс эттиришга маълум таъсир кўрсатади. Айтилганга энг умумий шаклда нотўғри фикр тушунтиришга хизмат қилиши мумкин. Одамнинг хулқи, унинг аниқ ҳаракатлари фақат ташқи муҳитдан келиб чқаётган. Организмнинг ички муҳити ҳолати ва ўзгаришларининг бевосита таъсири билан эмас, балки илгари тажрибасида юзага келган муносабати ёки муносабатлар тизими билан ҳам белгиланади. Шу билан бир вақтда муносабатлар одам хаёлида борлиқни акс эттириш асосида ҳам юзага келади ва ўзгаради. Спортчининг онгини йўналтирилган ташкил этиш мусобақаларда иштирок этишга спортчида ижобий муносабат келтириб чиқара оладиган бўлажак мусобақага тахминий шароитлар тасаввурини яратишдан иборатдир.

Л.В.Юрасов ва А.С.Егоровларнинг деярли бир вақтда спорт психологиясига киритган машҳур ибораларидан фойдаланиб қуйидаги сўзлар билан ифодалаш мумкин: бажаришим керак – бажара оламан – бажаришни истайман, бу бўлажак мусобақага шаклланган муносабатни рационал, маънавий ва эмоционал асосини, спортчининнг онгини йўналтирилган ташкил этиш жараёнида яратиладиган керакли тўла психик тайёргарлик ҳолати асосини ифода этади. Буларнинг ҳаммаси мусобақаларга тайёрланиш ҳақиқий шароитларида амалга оширилади, спортчи ва мураббийнинг аниқ ҳаракатларида ўз ифодасини топади. Айнан мана шунинг учун ҳам мусобақаларга психик тайёрлиги ҳолатини яратиш фақат онгини эмас, балки машғулот жараёнида тахмин қилинадиган ва моделлаштириладиган бўлажак мусобақалар шароитларидан келиб чиқиб ҳаракатларини ҳам мақсадга мувофиқ йўналтирилган жараён сифатида қаралади. Мусобақаларга у мумий ва махсус психологик тайёрланиш Спорт – мусобақалашиш фаолиятидир. Шунинг учун фақат юксак ютуқлар спортидагина эмас, балки оммавий спортда ҳам баркамол ривожланган жисмоний ва маънавий кучлари билан шахсни шакллантиришга қаратилган ўқув машғулот жараёни шу билан бир вақтда спортчиларни мусобақаларга тайёрлашга ҳам қаратилган. Бу ишлар машғулотлар тайёргарлик даврида ҳам – фундаментал тайёргарлик даврида, мусобақалашиш даврида – асосий мусобақалар даврида ва албатта аниқ бир мусобақаларга тайёргарлик пайтида амалга оширилади. Психологик тайёргарлик табиий таркибий қисми бўлиб, машғулотлар ҳамма даври ва босқичлари мазмунига киради. Мусобақалашиш фаолиятига умумий тайёргарликни ва аниқ бир мусобақага махсус тайёргарлик кўрсатилади.

Умумий психологик тайёргарлик спорт машғулотлари ўқув-тарбиявий ва таълим вазифаларини, бундан ташқари умуман спортчиларни мусобақалашиш фаолияти экстремал шароитларига мослашиш, ўзини бошқариш маҳоратини такомиллаштириш ва мана шу шароитларда яхши спорт натижаларига эришишга интилишини ривожлантириш вазифаларини ҳал этади. Махсус психологик тайёргарлик Спортчини ҳар бир мусобақада иштирок этишга тўла тайёрлигини шакллантиришда таркибий қисми бўлиб киради (4.2.га қаранг), лекин унда психик тайёрлик ҳолатини яратишга аниқ йўналтирилган. Умумий психологик тайёрлиги мазмуни қуйидагиларни назарда тутади: Маънавий эстетик тарбиялаш – спортчиларда ғоявий йўналган шахс ни, интизомлиликни, уюшқоқликни, жамоатчиликни шакллантиришга, мусобақанинг ноқулай шароитларида ўзини эркин бошқара олиш қобилиятини ривожлантиришга қаратилган. Интеллектуал сифатларини – ақлининг аналитик- систети клигини ва танқидийлигини, фикрлаши чуқурлиги, мустаҳкамлиги, чаққонлигини, ижодий тасаввурини такомиллаштириш. Иродавий тайёрлаш – ҳар бир спорт тури учун одатий бўлган иродавий сифатлари тузилишини такомиллаштириш: тўсатдан юзага келадиган тўсиқларни енгиб ўтишга тайёрлаш; ўзини тез тутиб олиш, юзага келган вазиятни тўғри баҳолаш, аниқ қарорлар қабул қилиш ва уларни тўғри амалга ошириш маҳоратларини ривожлантириш; Мусобақалар давомида спортчига халал берувчи ташқи ва ички омилларга нисбатан тўсиқларга чидамлилигини ошириш; диққатини жамланганлигини, кучлилигини ва мустаҳкамлилигини ошириш; чидамлилик ва ўзини тута билишини ривожлантириш. Машқларни бажаришга йўналтириш –

машқларни бажариш керак бўладиган шароитларни аниқлаш мақсадида назорат-тахминий фаолиятни такомиллаштириш; машқни бажаришга идеомоторли тайёргарлик услубларини такомиллаштириш; машқни бажаришдан аввал диққатни жамлаш индивидуал давомийлигини аниқлаш ёки аниқлаштириш ва мустаҳкамлаш, ҳаракатларни бажаришга тайёрлик ҳолатини аниқлаш маҳоратини такомиллаштириш; Машқни бажарилишини танқидий баҳолаш ва кейинги ҳаракатларини режалаштириш қобилиятини ривожлантириш – ҳаракатланиш, кўриш, эшитиш ва бошқа сезгиларини аниқлигини ривожлантириш, махсус сезгиларини шакллантириш – “сувни хис этиш”, “планкани хис этиш” ва бошқалар. Машқни бажариш давомида олаётган ахборотларини таҳлил қилиш ва бажараётган ҳаракатига керакли тузатишлар киритиш маҳоратини такомиллаштириш; Ички ёмон ҳолатларида ўзини бошқариш услублари билан қуроллантириш – эмоционал кескинлик ёки тушкунлик, ривожланадиган толиқиш ва бошқаларда ўзини назорат қилишга ўрганиш; мускулларини ихтиёрий бўшаштириш, нафас олишини бошқариш, диққати ва фикрларини ўзгартириш, ирлдавий кучларини ташкил қилиш ва жамлаш услубларини эгаллаб олиш; Нерв-психик бардамликни сақлаб қолиш ва тиклаш усуллари билан қуролланиш – сўз билан ўзига таъсир кўрсатиш турли усулларини аутоген, психобошқариш машқлари услубларини идеомотор машқ билан ва спортчи шахси индивидуал-психологик, типологик хусусиятларига биноан машғулот билан биргаликда турли хил усулларини эгаллаб олиш. Аниқ бир мусобақаларга психологик тайёргарлик звенолари тизими . Психологик тайёргарлик мураббий ва спортчининг биргаликдаги ижодий ҳаракатлари билан, айтиш мумкинки, ҳатто кўп жиҳатдан спортчининг кучлари билан амалга оширилади, чунки у мусобақаларда яхши натижаларга

эришишга мустақил курашади. Мураббий энг яқин йўналтирувчи бўлиши керак, лекин спортчи ўрнига ўйловчи шериги бўлиши керак эмас. Мусобақаларга психологик тайёрланиш мураккаб жараёни мусобақалар бошланишидан олдин бўлган вақт давомида амалга ошириладиган маълум ўзаро боғланган звенолар тизимидан иборат бўлади. Ундан фойдаланиш ҳар бир аниқ спорт турида спорт тури ўзига хосликларидан келиб чиқадиган ўз хусусиятларига эга бўлади. Умумий кўринишда бу тизимлар қуйидаги звенолардан иборат: 1. Бўлажак мусобақалар ва айниқса рақиб ҳақида керакли, етарли ва ишончли маълумотлар тўплаш. 2. Спортчи ёки жамоанинг имкониятлари машқларни бажаришга тайёрлиги ва мусобақалар бошланишигача бу имкониятлари ўзгариши мумкинлиги ҳақида керакли ахборотларни тўлдириш ва аниқлаштириш. 3. Мусобақаларда иштирок этиш мақсадларини тўғри аниқлаш ва ифода этиш. 4. Мақсадларга мос бўлган мусобақада иштирок этиш ижтимоий аҳамиятли мотивларини шакллантириш ва актуаллаштириш. 5. Бўлажак мусобақалар шароитларини мукин бўлганча моделлаштириб мусобақалашиш фаолиятини тахминий дастурлаштириш. 6. Турли қийинчилик даражасига эга мусобақалар тўсиқларига (айниқса, кутилмаганларига) дуч келишга махсус тайёргарлик ва уларни енгиш бўйича машқлар. 7. Нохушлик ички ҳолатларини ўзи бошқариш услубларини кўзда тутиш. 8. Нерв-психик бардамликни мусобақалар бошланишига сақлаб қолиш, уни мусобақалар давомида тиклаш усулларини танлаб олиш ва фойдаланиш. Мусобақада спорт ҳаракатларини бажаришга бевосита тайёргарлик . Спорт ҳаракатини бажаришга бевосита тайёргарлик – мусобақага бутун психологик тайёргарликнинг якунловчи ва жуда масъулиятли вазиятидир.

Айнан мана шу қисқа вақт давомида спортчи юқори кўрсаткич билан спорт ҳаракатини бажариш учун ўзининг бор кучини, бутун имкониятларини жамлаши керак бўлади. Кўпинча, айтайлик оғир атлетикача штангани кўтаришда нол баҳо олгани ҳақида, чунки у диққат-эътиборини, кучини жамлай олмагани ҳақида эшитамиз, ўқиймиз. Бу эса ушбу машқни бевосита бажаришдан олдин тўла тайёргарликни амалга ошира олмаганини англатади. Бундай тайёргарлик одатда енгил атлетикада, спорт ва бадиий гимнастикасида, акробатикада, сувга сакрашда, чанғида трамплиндан сакрашда, спалом ва чанғида тезлик билан тушишда, ҳамма турдаги қуроллардан ва камондан ўқ отишда, фигурали учишда муҳим аҳамиятга эга бўлади. А.Ц.Пуни, В.К.Петрович, П.Н.Радченко, А.Б.Ливмане, Р.И.Нуфно, Е.Г.Козлова, В.И.Силина, Ф.Генова, Б.Първанов ва бошқаларнинг тадқиқотларида тўпланган амалий материал спорт ҳаракатини бажаришга бевосита тайёргарликда бир неча босқичларни ажратишга асос бўлиб хизмат қилди: фаолиятни назорат-йўналтириш босқичи, диққатни жамлаш босқичи ва баҳолаш босқичи. Назорат-йўналтириш босқичи – бу айнан мана шу мусобақада бажарилиши керак бўлган ҳаракатлар учун аниқ шароитлар ҳақида тўла ахборот тўплаш босқичи. Ҳар бир спортчида машқни бажариш техникаси ва типовой шартлари (мисол учун, югуриб узоқликка сакраш, диск улоқтириш, аниқ бир снаряда гимнастик комбинацияни бажариш, фигурали учишда мажбурий дастур фигурасини бажаришда) олдиндан мустаҳкам дастурлаштирилган ва машқнинг ўўзи ёдлаб олинган ҳаракат ҳисобланади. Аммо мусобақанинг мавжуд аниқ бир вазиятида спортчи машқни бажариш одатий шароитларидан уларни ажратиши ва ушбу шароитларга биноан машқни бажариш техникасини деталларини мослаштириши ҳамда бу мумкин бўлса яхши натижага эришиш мақсадида уни бажариш шароитларини мослаштириш ҳақида қарор қабул қилиши керак бўлади. Айнан мана шунинг

учун ушбу босқич назорат-йўналтириш номини олди. У спортчининг юксак интеллектуал фаоллиги билан ифодаланади, диққатини, кузатувчанлигини ва кўргазмали-амалий фикрлашини ҳар томонлама намоён этишини 41-бет Шундай қилиб, мана шу бутун бир жараённинг умумий механизмини А.А.Ухтомский бўйича маълум тартибда доминант жараённинг кучини жамланиши сифатида, диққатнинг ҳаракатни бошлашга тайёрлиги вазиятини кутишда тўла жамланганлигида психологик намоён бўладиган жараён сифатида тушуниш мумкин. Баҳолаш босқичи . Бу босқичда унинг номи кўрсатиб турганидек спортчи ҳозиргина бажарган ҳаракатини баҳолайди. Онгнинг мазмуни бўлиб бу ерда эришилган натижа ва спортчи асосан гавдасининг ҳамда вақт давомида, фазодаги ҳаракатлари, ҳолати ва ҳаракатланиши ҳақидаги проприоцептив сигналлари ва ҳаракатни бажариш ташқи шароитлари ҳақидаги кўриш сигналлари орқали олинган онг учун тушунарли бўлган белгилари бўйича ахборотлар (И.М.Сеченов) билан ҳаракатни бажариш боришини хаёлан кузатиш хизмат қилади. Мана шу интеллектуал фаолликка бой жараёнда ҳаракатни бажаришдаги хатолари баҳоланади ва уларни қайта бажариш керак бўлган ҳолларда ҳаракатни бажариш жараёнининг ўзига ва мумкин бўлган жойларда фаолият ташқи шароитларига ҳам керакли тузатишлар (мисол учун, сакрашда югуриш белгиларии аниқлаштириш) киритиш ҳақида қарор қабул қилинади. Ҳаракатни бажаришга бевосита тайёргарликнинг баъзи қонуниятлари . Улар ҳаракат бажаришга тайёрланишнинг асосий – диққатни жамлаш босқичига тааллуқлидир. Диққатни жамлаш жараёни фақатгина предметли-фазовий йўналганлиги билан эмас, балки вақт давомида содир бўлиши билан ифодаланади. Унин қонуниятлари энг аввал жараённинг давомийлиги кўрсаткичлари тааллуқлидир. Ўтказилган тадқиқотлар билан

диққатни жамлаш давомийлиги оптимал чегараларга эга эканлиги, ана шунда яхши спорт натижаларига эришиш мумкинлиги аниқланди. Улар турли спорт машқлари учун фарқ қилади ва спортчиларнинг индивидуал хусусиятлари билан боғлиқдир. Мана шу сабабли диққатни жамлаш давомийлигининг кичик, ўрта ва катта чегаралари қайд этилган. Намойиш этиш учун улар 5- жадвалда (А.Ц.Пуни маълумотлари бўйича) енгил атлетикада сакраш, улоқтириш ва сувга сакраш учун келтирилади. 5-жадвал Диққатни жамлашнинг кичик, ўрта ва катта давомийлиги (секундларда) Машқлар турлари Сакраш Улоқтириш узоқликк а Уч қадамл и баландликк а Шест била н ядр о моло т дис к найза Кичи к 2-8 2-8 3-6 4-10 2-5 2-4 3-5 3-7 Ўрта 9-15 9-17 7-11 11-20 6-8 5-7 5-6 8-11 Катта 16-47 18-50 12-30 21-50 9-20 8-15 7-26 12-24 Спорт ҳаракатлари мана шу турларида, уларни бажаришга ҳар бир уриниш максимал натижага эришишга қаратилган турларида диққатни жамлаш давомийлиги индивидуал барқарорлиги қонуниятлари аниқланган. Бу диққатни жамлаш вақти кўрсаткичлари спортчининг ҳаракатланиш фаолияти стереотипига киритилганлиги билан боғлиқ. Масалан, ядро улоқтириш бўйича иккита Л ва К спорт усталарида мусобақалар давомида

диққатни жамлаш қуйидагича бўлди: Л учун I уриниш – 5.0”, II уриниш – 4,8”, III уриниш – 5,3”. К учун I уриниш – 5,1”, II уриниш – 5,2”, III уриниш – 5,0”; уч йилдан кейин: Л учун I уриниш – 5,5”, II уриниш – 6,5”, III уриниш – 5,0”; К учун I уриниш – 4,9”, II уриниш – 4,0”, III уриниш – 5,5”. Фактлар диққатни жамлаш давомийлиги индивидуал барқарорлиги бузилиши ва айниқса камайиши спортчининг ҳаракатлари самаралилигига ёмон таъсир кўрсатишини кўрсатади. Максимал натижалар аста-секин, эришиладиан спорт ҳаракатлари турларида, мисол учун снаряднинг оғирлиги (штанга), планка баландлигини (баландликка) сакраш ва шест билан сакраш ошириб боришда диққатини жамлаш давомийлиги прогрессив ўсиб бориши қонунияти амал қилади. Буни қўзғалиш кучи қонунидан келиб чиқиб, фақат физиологик тушунтириш мумкин, лекин янада яхшироқ натижаларга эришиш ват обора кўпроқ жисмоний ва иродавий кучларини сарфлаши зарурлиги психологик омиллари таъсирини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Буни 6-жадвалда (В.К.Петрович маълумотлари бўйича) яққол кўриш мумкин бўлади. Сакрашни бажаришда диққатни жамлаш давомийлиги I класс IV класс Мураккаблик коэффициенти 1,6 2,2 2,3 1,6 1,8 2,4 4,0 7,2 9,8 11,3 11,1 18,1 Баъзи тадқиқотчиларда спорт ҳаракатларни бажариш олдидан диққатни жамлаш давомийлигига кўплаб омиллар таъсир кўрсатиши ҳақида гапиришга имкон берувчи фактлар бор (мусобақалар аҳамиятлилиги, рақиблар тартиби, спортчиларнинг старт олдидан ҳолатлари ва бошқалар) . Буларни ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Биро диққатни жамлаш давомийлигини

ўзгарувчанлигини эмас, балки спортчиларнинг юксак тўсиқларга чидамлиликларини таъминлаш асосийси деб ҳисоблаш керак. Предметли-фазовий йўналганлиги ва спортчи онгининг жамланганлиги албатта муҳим, лекин мусобақада муваффақиятга эришишнинг ягона омили эмас. В.К.Петрович ва М.Г.Гусевларнинг дисперсион анализи ёрдамида ўтказилган тадқиқотлари кўрсатишича техник, жисмоний тайёрлиги, спортчининг старт олдидан ҳолати ва бошқа омиллар ичида диққатни жамлаш давомийлиги улуши мисол учун югуриб баландликка сакрашда 10,5 % ни ташкил этишини кўрсатди. Эмоционал ҳажонланиш даражаси ва уни бошқариш Старт олдидаги ҳолатининг энг муҳим характеристикаси эмоционал ҳаяжонланиш даражаси ҳисобланади, у спортчининг ҳаракатлари самаралилигини ошириш ҳам ва пасайтириши ҳам мумкин. Айтиб ўтганимиздек бу даража оптимал бўлиши керак (4.3. га қаранг). А ммо , у лабиллиги билан фарқ қилади. Мусобақадан олдин эмоционал ҳаяжонланиш динамикаси . Психологияда, спорт психологиясида, спорт медицинасида, спорт педагогикаси назарияси ва амалиётида А.Ц.пуни, О.А.Черниковалар аниқлаган старт олдидан эмоционал ҳаяжонланиш учта тури умумий қабул қилинган: жанговар тайёрлик, старт олдидан саросимага туши шва старт пайти апатияси, кейинчалик улар бошқа муаллифлар томонидан кўп марта тасвирлаб берилган ва тасдиқланган (А.А.Малаян, С.П.Чатабашян, А.С.Егоров ва бошқалар). Бу ҳолатлар эмоционал ҳаяжонланиш турли даражаларини акс эттиради. Унинг динамикаси – бу ҳолатларнинг алмашинишидан бошқа нарса эмас. Старт олдидан эмоционал ҳаяжонлари стартгача бир неча кун олдин ҳам юзага келиши мумкин. Мусобақалар кунида эса, у энг яққол намоён бўлади.

Бу пайтда одатда унинг ўзгарувчанлиги, динамикаси ҳам намоён бўлади, уни 4-расмда схематик кўрсатилган. Эмоционал вазиятлар бўлмаганида эмоционал қўзғалиш даражаси маълум ординараси (ўртача) чегараларида бўлади. Унинг ўзгариши кундалик мажбуриятларини бажаришда мудроқ ҳолатидан тортиб фаол ишчи ҳолатигача диапазонда бўлади. Бундай эмоционал ҳаяжонланиш даражасии мусобақалар спортчи учун динамик аҳамиятли эмас, унинг тайёрлиги эса мусобақалар натижаси яхши бўлишига ишончли бўлишга имкон берадиган бўлганида кузатиш мумкин бўлади. Аммо шу билан бир вақтда унинг резерв имкониятларидан фойдаланилмайди, бу эса албатта яхши натижага эришиш имкониятини пасайтиради. Шунинг учун, бундай ҳолатни бўлажак мусобақалашиш фаолиятига мос деб айтиш мумкин эмас. Одатда старт берилиши вақти яқинлашиб келиши билан эмоционал қўзғалиш даражаси ортиб боради. Кучлари оқимини бошқариш вазифасини бажариш, старт олди эмоционал ҳаяжонланиш спортчи организмини бўлажак фаолиятга тайёрлайди. Энг қулай ҳолатларда старт пайтига келиб, у оптимал даражасига етади. Мана шу жанговар тайёрлик ҳолатидир (Б.Г схемаси бўйича). У мусобақалар шароитларида спортчи фаолиятини таъминловчи организмнинг ҳамма тизимлари функцияларининг оптималлашиши билан ифодаланади. Жанговар тайёрликнинг ҳолати психик ҳаяжонни кутиш, умумий кўтаринкилик, курашга киришиш истаги ва бутун кучини ғалаба учун курашга беришга интилиш билан содир бўлади. Лекин эмоционал қўзғалиш оптимал даражаси старт берилиш вақти билан мос келмаслиги мумкин. Спортчи стартдан кўп вақт ёки кам вақт олдин жанговар тайёрлик ҳолатида бўлиши мумкин. Кутилмаганда старт берилиши вақти ўзгариши ҳам мумкин, кўпинча ўнлаб минутлар давом этадиган кечикишлар.

Эмоционал қўзғалиш оптимал даражасига олдиндан эришиш ҳам ва старт вақтининг кечиктирилиши ҳам – эмоционал қўзғалиши динамикасига салбий таъсир кўрсатувчи омиллардир. Баъзи ҳолларда у ршиб боради ва жуда юксак даражага етади – бунда спортчида стартолди саросимаси ҳолати юзага келади (СЛ). Бошқа ҳолларда у старт олди апатияси ҳолати (СА) билан алмашиши мумкин, бунда эмоционал қўзғалиши ўртача даражадан пастга тушиб кетади. Айнан мана шундай пайтларда спортчилар ҳақида “ у куйди ” деб айтадилар. Эмоционал қўзғалишнинг даражаси кескин пасайиб кетиши, айниқса, унинг ҳаддан ташқари даражаси чегарадан юқори тормозланиш билан алмашганда кузатилади. Эмоционал қўзғалиш тасвирланган динамикасида спортчининг нерв системаси типологик фарқи катта аҳамиятга эга бўлади. Қўзғалишга нисбатан кучли нерв системали спортчилар жанговар тайёрлик ҳолатни узоқ вақт сақлаб туришлари мумкин ва ҳатто старт пайти саросималик ҳолатида ҳам, бу уларга юқори спорт натижасига эришишга ҳалал қилмайди. Қўзғалишга нисбатан нерв системаси бўш бўлган спортчилар эса ўзларининг жанговар тайёрлик ҳолатларини тез йўқотадилар, старт олди саросимаси эса уларда старт апатияси билан алмашади. Бу старт олди ҳолатларидан энг ёмонидир – мусобақа психик тайёрлик ҳолати кризиси. Кўплаб тадқиқотларда бир мусобақанинг ўзида бир спортчининг ўзида турли вақтларда ва турли кетма-кетликларда старт олди ҳолати ҳамма турлари намоён бўиши мумкинлиги аниқланган. Бу ҳолатни спортчи бир эмас, бир неча марта старт олиши керак бўладиган спорт турларида кузатиш мумкин. Эмоционал қўзғалишнинг тасвирланган динамикаси кундалик ҳаётда оддий безовталаниш деб аталади. Старт олдидан безовталаниш маълум даражасининг мусобақаларга психик тайёрлик ҳолатининг бир кўриниши

сифатида ижобий аҳамиятини тушунмай кўпинча спортчиларда “безовта бўлмоқдаман, демак яхши натижа кўрсата олмайман” каби қўрқув юзага келтиради. Бундай қўрқув жуда зарарли ва старт олди ҳолатини ёмонлашишига сабаб бўлиши мумкин. Старт олдидан безовталаниш фақатгина мумкин эмас, балки керакдир. Старт олдидан безовталан май туриб ўзининг имкониятларини тўла очиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳар бир спортчи га мусобақалар олдидан эмоционал ҳаяжонланиш динамикаси умумий қонуниятларини ҳам индивидуал хусусиятларини билиши фойдалидир. Эмоционал қўзғалиш индивидуал оптимуми белгиларини ўзи кузатиши ва уларни мусобақалардан мусобақаларга қайд этиб бориши керак. Эмоционал қўзғалиш оптимуми даврида ўзининг ҳолати ва хулқини хусусиятларини билиши унинг даражасини ўзи бошқаришига ёрдам беради. Айниқса, спортчининг мусобақага психик тайёрлиги ҳолатини бузувчи старт пайти апатияси ҳолатига ўтишга йўл қўймаслик учун старт саросимаси учун хос бўлган ортиқча ҳаяжонланиш нозик томонларини билиш керак. Эмоционал ҳаяжонланиш динамикасини бошқариш спортчининг мусобақалар олдидаги ҳолатига таъсир этувчи омилларни билишга асосланади (уларнинг баъзиларини айтиб ўтдик). Улардан энг умумийлари қуйидагилардан иборат: фаолият мазмуни ва объектив шароитларнинг фарқи, спортчиларнинг нерв системаларининг индивидуал-психологик ва типологик хусусиятлари, уларнинг ушбу мусобақага тайёргарликлари даражаси. Мусобақанинг катталиги ва спортчи учун аҳамияти, мусобақалар иштирокчилари тартиби (рақибларнинг), мусобақаларни ташкил этилиши, томошабинлар тартиби ва хулқи, эмоционал ҳаяжонланиш даражасини ўзи бошқариш усулларини билиши. Турли тартибда ва кетма-кетликда бу омилларнинг тўплами баъзан эса ҳар бири алоҳида эмоционал ҳаяжонланиши даражасига ва умуман мусобақага

психик тайёрлиги ҳолатига ҳам ижобий ва ҳам салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Мана уларнинг ҳаммасини мураббий бошқариб бориши учун ва спортчи ҳолатини ҳамда фаолиятини ўзи бошқариб бориши учун ҳисобга олишлари керак бўлади. Мусобақалар олдидан нохуш ҳолатларини ўзи йўналтириш . Ўзини йўналтириш – бу мустақил равишда, ташқаридан ёрдамсиз одамнинг ўзини ўзи бошқаришидир. Бундай бошқариш ўз фаолияти жараёнига, ўз хулқига, ўз ҳолатига, фикри, кечинмаларига қаратилган бўлиши мумкин. Ўзини бошқаришга спортчининг ўзини билиши, хусусан унинг кечинмалари – мусобақаларда бўлажак иштирок этиши ва старт вақти яқинлашиши сабабли ҳаяжонлари соҳасида юзага келадиган ўзгаришларни билиши хизмат қилади. Бундай билимлар ўзини кузатиш ва ўзи учун у ёки бу кечинмаларининг, хусусан старт олди эмоционал ҳаяжонланиши хусусияти ва интенсивлиги намоён бўиши белгиларини билиш йўли билан эгалланади. Ўзини йўналтириш, демак ўзини назорат қилишни ҳам кўзда тутади. У одамнинг ўзини ўзи бошқариш услубларини билишини ҳам талаб этади. Ўзини йўналтириш айниқса юксак натижалар спортида катта аҳамият берилади. Унинг турли хилдаги ва яхши ишлаб чиқилган системалари ҳам мавжуддир (аутоген машқлар, психобошқариш машқи, психомускулли машқлар ва бошқалар). Лекин, ўзини йўналтириш ўз-ўзидан юзага келавермайди. У “катта” спортнинг спортчилари имтиёзлари эмас. Ўзини бошқаришга, ўзини кузатишга, ўзини назорат қилишга ва ўз-ўзини бошқариш махсус услубларини эгаллаш учун ҳам спорт билан шуғулланиш биринчи қадамларидан ўрганиш керак. Бу фақатгина юксак спорт бўлажак спортчилари учунгина эмас, балки ҳар бир одам учун зарурдир, чунки ўзини бошқаришни, хусусан ўзининг ҳолатини ва моторикасини бошқаришни билиши – меҳнат, спорт ва фаолиятнинг бошқа турларига тайёрлик муҳим компонентидир. Улар ҳаётнинг ҳамма соҳаларида аҳамиятга эгадир.

Айтиб ўтилган ўзини бошқариш системаларидан фойдаланиш уларни яхши биладиган психологлар ва шифокорлар раҳбарлиги остида махсус ўқитишни талаб этади. Ш унинг учун оммавий спортда улар ҳали Вери кенг қўлланилиши мумкин эмас. Шу билан бирга уларнинг фойдаланилиш миқёси эмоционал ҳаяжонланишни бошқариш билангина чекланмайди. Бу мақсадлар учун нисбатан оддий бўлган бошқа усул ва услублар мавжуд, уларни ўргатишни мураббийнинг ўзи билиши керак, уларга мураббий раҳбарлиги остида спортчининг ўзи ҳам ўрганиб олиши мумкин. Бу услублар икки гуруҳларга ажратилиши мумкин: а) ҳаяжонлари ташқи кўринишларини (соматик ва вегетатив) назорат қилиш ва бошқариш; б) онги йўналганлигини назорат қилиш ва ўзгартириш. Ҳаяжонлари ташқи кўринишларини назорат қилиш ва бошқариш . Ҳаяжонларининг ташқи кўринишлари ҳаммага маълумдир. Улар Ч.Дарвин томонидан тўла ўрганилган ва тасвирлаб берилган. Зи ифодаси, туриши, нутқи, ҳаракатлари ва бошқалар бўйича ҳотиржамлик ва жаҳли чиққанлигини, қувончи ва ташвишини ҳамда бошқа кечинмаларини осонгина билиб олиш мумкин. Старт олди ҳаяжонли қўзғалишлари хусусияти ва кучлилиги ҳам ташқи белгиларда намоён бўлади: ҳаракатлари ва нутқи хусусиятларида ифода бўладиган мимик ва скелетли мускуллари ҳамда психик суръати ўзгаришида, қўзғатувчилардан мос равишда таъсирланмаслик (айтайлик мулойим мурожаатга қаттиқ бақириш билан жавоб қайтариш); нафаси оҳанги ва тезлигининг, юрак уруши тезлигининг ўзгариши; йиғи, қаттиқ терлаши, диуреза ва бошқалар. Деярли мана шу ҳамма белгиларини онгли равишда назорат қилиш ва бошқариш мумкин. Одатда бирор ҳолатни, айтайлик скелет мускулларининг таранглигини (тонуси) бошқариш учун қайси гуруҳ мускуллари қандай ҳолатда эканини билиш керак. Мана шу ўзини назорат қилиш билан аниқланади.

Ўзини назорат қилиш умумий принципи маълум белгисини англаб етиш предмети қилиш – унга диққатни жамлаш зарурлигидан иборат бўлади. Бунга аниқ бир савол қўйиш билан эришилади. Масалан, “Менинг кўринишим хотиржамми?”, “Мускулларим ҳаддан ташқари таранг эмасми?”, “Туришим қандай кўринишда?”, “Ҳаракатларим, нутқим суръати яхшими?”, “атрофдаги шароитга, одамларнинг мурожаатларига мен қандай муносабатда бўлмоқдаман?”, “нафас олишим текис, хотиржамми?”. “Юрагим қандай урмоқда?” ва шу кабилар. Бундай саволларни қўйиш ўзини бошқариш керакли объектига диққатини йўналтиришга ва унинг ҳолатини (айтайлик мускуллар ҳолатини) ёки намоён бўлишини (айтайлик, ҳаракати, нутқи, суръатини, нафас олиши тезлигини) тушуниб баҳолашга ёрдам беради. Ўз- ўзидан назорат – ўзини бошқаришнинг энг оддий усули, лекин етарлича самарали эмас. Агарда назорат пайтида нормадан катта четланишлар аниқланса, унда ўзини бошқариш махсус услубларини қўллаш талаб этилади. Мисол учун, мимика ва скелетли мускулларини тонусини бошқаришга уларни ихтиёрий бўшаштириш билан эришилади. Буни сўзларни – ўзига буйруқ бериш, сўзларини ичида, хаёлан айтиш билан амалга оширилади. Умумий шакла улар қуйидагича ифода этилиши мумкин: “Юз мускулларини бўш қўй”, ёки “Қўллар юқори қисми мускулларини бўшаштириш”. Аммо сўз билан ўзига таъсир кўрсатишдан керакли натижага эришиш учун спортчилар ихтиёрий ҳолда ўз мускулларини бўшаштириш ва таранглаштириш маҳоратини эгаллаган бўлишлари керак. Бунга махсус машқлар ёрдамида эришилади. Уларни яхши ишлаб чиқилган системалари мавжуд (В.Л.Мариўук, И.В.Ловицкая). Машқларни бажариш умумий принциплари эса мускуллари турли гуруҳларини навбат билан таранглаштириш ва бўшаштиришдан, бир мускулларини бўшаштирилганида иккинчисининг таранглиги даражасини фарқ қилишга ўрганиб олиш мақсадида кетма -кет ва дифференцациялашган таранглашиш ва бўшаштиришдан иборат бўлади.

Худи мана шундай йўл билан нафас олиши бузлиши ҳам тузатилади. Лекин бу ерда ҳам спортчилар тўла, диафрагмал нафас олиш, ритмик нафас олиш кабилардан фойдаланишни ўрганиб олишлари керак бўлади. Ҳаракатлари ва нутқининг суръати бузилиши кўпинча ҳаракатланиш ҳаяжонларида, яъни ҳаракатлари ва нутқи одатий суръатини ортишида ифодаланади. Уларни бошқариш оддий ва қийиндир: назоратда оддий. Лекин мунтазам фойдаланишда қийиндир. Буни ҳам эгаллаб бориш керак. Уларни эгаллаш принциплари қуйидагилардан иборат: турли ҳаяжонли вазиятларда ҳаракатлар ва нутқнинг текислиги ва тезлигини, уларнинг тез ва секин. Текис ва кескин суръатларини ўзгартириб машқ қилишдан иборат (шу билан бир вақтда ҳаракатларининг керакли аниқлигини ва нутқи равонлигига амал қилиш керак). Онги мазмунини ўзгартириш йўли билан ўзини бошқариш . Ўз онги мазмунини ўзгартириш йўли билан ўзини бошқаришнинг моҳияти эмоционал мусобақалар олди вазиятлари хаёллари кучи билан келтириб чиқариладиган қўзғатувчи ёки сиқилишга сабаб бўлувчи тасаввур ва фикрларни енгишдан иборатдир. Бунга психик фаолиятини йўналганлигини ва жамланганлигини ифода этувчи диққатни машқ қилиш билан эришилади, улар ихтиёрий ёки беихтиёрий бўлиши мумкин. Мусобақалашиш олди вазиятидаги психик фаолиятининг йўналганлиги ва жамланганлиги бўлажак мусобақалашиш курашини кутиш билан белгиланади. Спортчининг диққати одатда у ҳақидаги тасаввур ва фикрлар билан, унинг мумкин бўлган натижалари ва оқибатлари билан боғлиқ бўлади. Онгини айнан мана шунда жамланганлиги эмоционал ҳаяжонланиши ҳаддан ташқари ёки етарли бўлмаган даражасини фақат оғирлаштириши мумкин. Спортчининг диққати жамланган онгини мазмунини ўзгартириш билан мияга келадиган қўзғатувчи ёки қийнайдиган фикр ва тасаввурларни йўқотиш, ундан ҳам яхшиси уларни юзага келиши олдини олиш мумкин.

Мияга ўрнашиб оладиган фикрлар ва хаёлларни олдини олиш ва чиқариб ташлашнинг турли хилдаги усуллари бор. Улардан бири – диққатини бошқа нарсага чалғитишдир. Тинчлик, кўзини юмиб олиш, ҳотиржам, эркин ҳолат, диққатини илгари бошидан кечирган ёки ----------------- истаган вазиятига тааллуқли вазиятларни хаёлида тикланадиган хотира сюжетли образларига ва уларга мос фикрларга қаратиш – буларнинг ҳаммаси қўзғатувчи ёки қийнайдиган фикр ва хаёллардан чалғишга ёрдам беради. Шу билан бирга барибир хаёлига бўлажак старт ҳақидаги фикрлар ёриб кириши мумкин, улар қандайдир вақт давомида мияда жойлашиб олади. Ўзини бошқариш санъати айнан фикр ва хаёлларини тасаввури билан яратилган вазиятга қайтаришдан иборатдир. Бу мақсадларда қуйидаги услубдан фойдаланиш мумкин. Бўлажак старт ҳақидаги фикрини мусобақалашиш кураши натижалари ва оқибатларига эмас, балки жараённинг амалий томонига йўналтириш. Бунга керакли ҳаракатларни техник мукаммал бажарилишини (сакраш, масофага югуриш, штанга билан машқ бажариш, гимнастик комбинация) мўлжалланган ҳаракатлар тактик режаларини ўйлаб чиқиш ва тасаввур қилиш билан эришилади. Аммо бу ҳақида ўйлаб бўлиб хаёли мазмунини яна ўзгартириш керак, уни аввалги хаётий вазиятга қайтариш ёки бошқа янгисини яратиш керак. Бошқа бир усули – бошқа иш билан шуғулланиш. У етарлича бўлган вақтни қандайдир бошқа машғулот билан шуғулланиш, эътиборини бутунлай унга жалб этишдан иборатдир. Карикатураларни томоша қилиш, қизиқарли китобни ўқиш, мусиқа тинглаш, кросвордлар ёки шахмат масалаларини ечиш кабилар шундай машғулотлар ҳисобланади. Бу машғулотлар турли-туман ва субъективдир, улар ҳар бир спортчиларнинг қизиқишларига мос келиши керак. Акс ҳолда натижа яхши бўлмаслиги мумкин.

Мусобақалар олдидан эмоционал ҳаяжонланишни ўзини бошқаришнинг бошқа усуллари ҳам мавжуд, мисол учун вербал (сўзлар ёрдамида). Улардан энг фойдали, амалийси ўзини ишонтириш – ўзига уқтириш бўлса керак, ўзига уқтириш бирор-бир ишни бажаришга ёки бажармасликка, ниманидир ўйлашга ёки ўйламасликка мажбурлашдан иборат бўлади. Ўзини ишонтиришнинг мазмуни – бошқача эмас, балки айнан мана шундай ҳаракатлар, фикрлар, хаёллар тўғрилигини ўзи учун мантиқий асослаб бери шва уларга тўла ишониши кераклигидан иборат. Ўзига уқтириш – бу кўрсатма, илтимос, талабдир. Ўзини ишонтириш – бу исботлаш, маълум мулоҳазалар мантиқий якунидир. Ўзига уқтириш бевосита эмоционал доирасига таъсир кўрсатади, ўзини ишонтириш – аввал ақлга, интеллектга, кейин эса кечинмаларига, сезгиларига таъсир кўрсатади. Ўзига уқтириш жараёни сўзларни ёки маълум ибораларни кўп марталаб такрорлаш (ичида пичирлаб баъзан овоз чиқариб) йўли билан амалга оширилади. Улар мавжуд шароитда бажарилиши мумкин бўлган бўлиши керак. Улар турли-туман ва субъективдир. Мисол учун: “Мен ўзимни жуда ҳотиржам хис қилмоқдаман”, “Мен ўз ҳаракатларимни назорат қилиб турибман ва уларни бошқараман”, “Мен ўзимга тўлиқ ишонаман”, “мен дадилман” ва бошқалар. Ўзини ишонтириш жараёни – кўпроқ ички нутқ бўлиб ўзи учун ва ичида айтилади, камроқ – ташқи нутқ, одатда – монологик, камроқ – диалогик, у ўзининг эмоционал ҳолатини тушуниб олиш ва ҳатто ноқулай вазиятларда ҳам ўзига ўзи ёрдам бера оладиган фикрлар тартибини қуришга қаратилган. Хаёли мазмунини спортчилар учун одатий бўлган машқлар билан ҳам ўзгартиришга эришиш мумкин. Аммо уни ҳар бир спортчининг эмоционал ҳаяжонланиши даражасини, нерв системаси хусусиятларининг индивидуал

ўзига хосликларини ва темпераментининг психологик хусусиятларини ҳисобга олиб қуриш керак бўлади. Ўзини бошқариш одамнинг ўзини бошқариши сифатида бу ерда албатта тўла тасвирлаб берилмаган. Ўзини бошқариш усулларини эгаллаб оиш ва улардан фойдаланиш – мураккаб, кўп қиррали жараён ва деярли чексиздир. Спортчининг ўзини бошқариш имкониятларини махсус адабиётларни ўқиш ва ўзини такомиллаштириш мақсадида ўзини ўрганиш кенгайтиради. Эмоционал ҳаяжонланишини ташқи бошқариш . Баъзида эмоционал мусобақа олди вазияти жуда кучли таъсир кўрсатади, бунда ўзини бошқариш йўли билан спортчи ўзининг эмоционал ҳаяжонларини керакли даражага келтира олмайди, сақлаб қолаолмайди ва уни танлай олмайди. Ташқаридан, биринчи навбатда мураббий ёки шифокор томонидан бошқариш зарурияти юзага келади. Бундай бошқариш илгари юзага келган муносабатлар асосида мураббий, шифокор ва спортчи ўртасидаги одатий муносабатлар жараёнида амалга оширилади. Унинг асосий шаклларидан бири таъсир кўрсатувчи, уқтирувчи ёки ишонтирувчи суҳбатлар ҳисобланади. Улар кўпинча старт олди саросимаси ҳолати учун хос бўлган ҳаддан ташқари ҳаяжонланишни пасайтиришга, баъзан – спортчини старт пайти апатия ҳолатидан чиқариш учун қаратилган. Суҳбатлар давомида мусобақалар натижалари ва якунлари, белгиланган натижалар ҳақида гапирмасликка ҳаракат қилиш ва уларнинг ижтимоий ҳамда шахсий аҳамияти масалаларини гапирмаслик керак. Спортчининг ўзининг юксак тайёргарлигини тушунган ҳолларида олдиндан ҳаяжонланиш ва ортиқча ҳаяжонланиши эҳтимоли ортиб боради. Бундай вазиятларда жамоанинг обрўли раҳбари ёки мураббий билан суҳбатда мақсадли кўрсатмаларини вақтинчалик четга суриб туриш фойдали бўлиши мумкин.

Эмоционал ҳаяжони даражасини бошқаришда старт кунида спортчининг бўш вақтини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Масала бўлажак мусобақалар курашлари бориши ҳақида, айниқса унинг ижобий ёки салбий якунлари ҳақида спортчи ҳаддан ташқари кўп ўйлашига йўл қўймасликдан иборатдир. Мусобақалашиш ҳаракатларини бевосита бажариш олдидан ва бажариш вақтида спортчининг ҳолати ва хулқини бошқаришни секундантлик қилиш деб аталади. Ҳозирги кунгача бу термин фақатгина якка курашларида ишлатилган ва асосан раундлар ҳамда даврлар ўртасидаги танаффусларда спортчига таъсир кўрсатишни ифода этган (камроқ спорт кураши жараёнида). Спортнинг турли хилларида старт олдидан спортчини якунловчи йўналтириш ҳозирги замон амалиёти “секундантлик қилиш” тушунчасини янада кенгроқ талқин қилишга имкон беради. Ҳозирги кунда уни фақатгина якка курашларда эмас, балки сузишда ҳам, оғир атлетика ва спортнинг бошқа турларида ҳам қўллайдилар. Секундантлик қилиш кўпинча стартдан 15-20 минут олдин бошланади ва стартга чақиришгача давом этиши мумкин. Секундантлик қилишнинг аниқ мазмуни ва шакли кўп жиҳатдан мусобақа шароитларига ва спортчининг унга эҳтиёжига боғлиқ бўлади. Мазмуни бўйича у тўрт қисмдан ташкил топади: биринчи қисми – умумий психик фаоллигини, ҳаяжонланиш даражасини тиклаш ва вақтинчалик пасайтириб туриш, далда бериш; иккинчи қисми – спортчига ўзига ишончини, унинг юксак имкониятларини, яхши тайёргарлигини уқтириш; учинчи қисм – кўрсатмани фаолият жараёнига йўналтириш (нимани, қачон ва қандай бажариш керак); тўртинчиси – максимал самарали ва сифатли ишлашга, жанговар руҳини жамлаш, кўтариш, умумий руҳини кўтариш ва ғайратини оширишга кўрсатмалар. Секундантлик қилиш ҳар бир қисмининг давомийлиги ва улардан фойдаланиш тўлалиги даражаси эмоционал ҳаяжонланиш даражасига боғлиқ бўлади. У анча юқори бўлганида фақат биринчи қисми билан чегараланиш

мумкин – тинчлантириш етарли бўлади. Лекин кўпинча тинчлантириш ва бўшаштириш учун атиги бир-икки минут ажратадилар, қолганлари эса организмни мустаҳкамлашга кетади. Секундантлик қилиш шакли бўйича – бу аутоген машққа ўргатишдаги сеансни эслатувчи психотерапия воситаларидан фойдаланиш билан спортчига психологик-педагогик таъсир кўрсатиш ўзига хос сеансидир. Сеанс охирида диққатини жамлаш вербал воситалари билан бир қаторда спортчининг ички имкониятларини очиб беришга ёрдам берувчи махсус машқлардан фойдаланиш мумкин. Сеансни спортчига унинг старт жойига чиқиши жонли, дадил, ишончли бўлиши кераклигини эслатиб якунланади. Дўстлари ва томошабинларнинг қутловчиларига жавобан қўлини кўтариши, табассум қилиши, қатъий, енгил юриши, ҳатто бир оз ясама юриши спортчига секундантлик сеансида эришилган ҳолатни сақлаб қолишга ёрдам беради.

Похожие

Жисмоний тарбия ва спорт психологияси

Ўқитувчи психологияси

Ёшлик психологияси

Таълим психологияси

Ўқитувчи психологияси