Педагогик ва бошкарув мулокоти - Педагогиka - Рефераты

Педагогик ва бошкарув мулокоти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

184.5 KB

Педагогик ва бош қ арув мулокоти Режа: 1.Педагогик мулоқот- ижодий жараён сифатида. 2.Педагогик мулоқотчанлик ва уни ўз-ўзини тарбиялашдаги йўллари. 3.Мулоқотда педагогнинг ижодийлик ҳисси ва уни бошқариш йўллари. 4.Касбий-педагогик мулоқот услуби ва унинг турлари. 5.Касбий-педагогик мулоқот техникаси ва тренинги. 6.Оилада педагогик мулоқот. 7.Раҳбарнинг кўрсатмаларини виждонан бажаришга эришишнинг асосий қоидалари 8.Оғзаки кўрсатма беришни шакллантиришнинг асосий қоидалари. 9.Нотўқлик маҳорати (риторика) психологияси

1.Педагогик мулоқот- ижодий жараён сифатида. Педагогик мулоқот-педагогик таъсирнинг ажралмас сифатидир. Бу ўқитувчи ва ўқувчининг таълим-тарбия жараёнидаги профессионал мулоқоти бўлиб, унда маълумот алмашинади ва ўқувчиларга ўқув-тарбиявий таъсир ўтказилади. Бунда икки ёқлама мулоқот юзага келиши лозим. Унинг асоси сифатида ўзаро ҳурмат ва ишонч хизмат қилади. Педагог ўқувчилар билан мулоқотга киришиш жараёнида улардан ҳурмат кутади. Ўқувчилар ҳам ўқитувчидан ҳурмат ва ишончни талаб этадилар. Бу педагогик таъсирнинг самарали йўли бўлиб, тажрибали педагоглар болани ўз-ўзини ҳурматлашга асосланган ҳолда муносабатларни ташкил этадилар ва шу орқали ўзаро муносабатларни амалга оширадилар. Мулоқотнинг ўзига хос 3 та даражалари мавжуд. Булар: макро даражада (катта)-инсонлар билан мулоқот қилиш барча одоб-ахлоқ нормаларига суянган ҳолда амалга оширилади. Мезо даражада(ўрта)-мулоқот маълум мавзу асосида кечади (масалан, аскияда маълум мавзудан чекинмаслик). Микро даража (кичик) -мулоқотнинг оддий шакллари, савол-жавоб тариқасида юз беради. Мулоқотнинг турлари: шахслараро (инсон-инсон), шахсий-гуруҳий (гуруҳ-гуруҳ), оммавий коммуникация (радио, телевидение, рўзномалар ва журналлар) каби турлари мавжуд. (Давлетшин М.Г. Умумий психология. Т.2002.62-бет). Педагогик мулоқотда ижодийлик қуйидагиларга боғлиқ: — ўқувчилар билан ўзаро биргаликда ҳаракат қилиш;(А.А.Бодалев) — болага таъсир қилишда унинг хулқ-атворини бошқариш, ўзаро ҳаракатнинг турли йўлларини қўллаш; — ўқитувчининг ўз-ўзини бошқара олиши; — ўзаро муносабатлар жараёнидаги ижодийлик ҳарактерини сақлай билиш. (Я.Л.Коломинский, А.В.Петровский). Демак, ўқитувчи ўқувчилар билан зиддиятларга борса, қандайдир муаммо туғилса дарҳол ҳал қилиши лозим. Педагогик мулоқотдаги ижодийлик ҳам шунда билинади. Педагогик мулоқотда ўқитувчи болани кўзига қараб унинг ҳаёлидан нима кечаётганлигини билиб олиши керак.

Ижодийлик ўзаро муносабатлардан бошланади. Ҳар бир педагог ўз тажрибасидан, услубидан келиб чиқиб болалар билан мулоқотда бўлиши лозим. Яъни ностандарт усулларни излаб топиши керак. Педагогик таъсир ҳам педагогик мулоқотдаги ижодийлик орқали амалга оширилади. Ижодийликни амалга ошириш учун қуйидагиларга аҳамият бериш лозим: — бир неча ўқитувчиларнинг дарсларини кузатиш, унда ўқувчиларнинг кайфиятини, ўқитувчининг болалар билан бўладиган муносабатларини аниқлаш; — ўқитувчининг дарсда қандай усулларни қўллаши, мулоқотни қандай ташкиллаштириш, ўқув-тарбиявий муаммоларни ечишини аниқлаш; — ўзининг мулоқот технологиясини бошқа ўқитувчининг “технологияси”га таққослаши; — тажрибали ўқитувчиларнинг тарбиявий соатларида қатнашиш орқали мулоқот жараёнидаги ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини аниқлаш; — ўзининг дарсидаги муҳити билан бошқа тажрибали ўқитувчининг дарсидаги муҳитни таққослаш орқали хулоса чиқара олиш. (В. А. Кан- Калик . Учителю о педагогическом обҳении. М. 15-16 бетлар). Касбий-педагогик мулоқот-мураккаб ҳодиса. Шахс касбий- педагогик мулоқот қилишдан аввал ўз олдига бир неча вазифаларни қўяди. Жумладан, мақсад қўяди, мулоқот қачон, қаерда, неча ёшлилар билан ўтказилишини режалаштиради. Педагогик мулоқотнинг энг муҳим босқичи - бу моделлаштириш ҳисобланади. Бу босқичдан муҳим, масъулиятли муаммони ҳал қилишда фойдаланилади. Масалан, дарсга тайёрланиш, маърузани режалаштириш ҳам шу босқичга киради. Биринчидан, дастурга мос равишда дарс лойиҳаси тузилади. Иккинчидан, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятлари ҳисобга олинади. Учинчидан, дарс жараёнида қўлланиладиган таълим-тарбия усуллари танланади. Тўртинчидан, болани ақлий ривожланиш қобилияти ҳисобга олинади. Иккинчи босқич-бу бевосита мулоқот босқичи. Буни “коммуникатив

ҳужум”деб аташ мумкин. Чунки ўқитувчи тўлиқ ташаббусни ўз қўлига олиб дарс бошлайди. Учинчи босқич эса-бу мулоқотни бошқариш босқичи бўлиб, касбий коммуникациянинг муҳим таркибий қисмидир. Касбий-педагогик мулоқотнинг вазифаси-технологияни ўзлаштириш бўлиб, унда ўқитувчи илиқ муносабатларни қўллай олади, натижада педагог шахси намоён бўлади. Дарсда ташаббусни қўлга олиш усуллари қуйидагилардан иборат: — синф билан алоқани йўлга қўйишда зудлик билан ҳаракат қилиш; — тезлик билан ташкилий ишлардан дарс жараёнининг муҳим босқичига ўта олиш; — синфни ижтимоий-психологик якдиллигини, ”биз”ҳиссини шакллантириш; — вазиятга қараб болалар билан мулоқот усулларини қўллаш; — бўтун синф жамоаси билан яхлит алоқани ташкиллаштириш; — латофатлилиқ, дилкашлик, софдилликни ўзида шакллантира олиш, дарсда намоён қила билиш; — таъқиқланган педагогик талабларни камайтириш, вазиятга қараб иш тутиш; —мимика (юз ифодаси), пантомимика (ҳаракатлар), кўз билан таъсир қилиш (новербал мулоқот) ни фаол қўллаш; — ўзаро бир-бирини тушунишни ҳис қилиш, (В.А.Кан-Калик). Касбий-педагогик мулоқотнинг муваффақиятли бўлишида ўқитувчининг коммуникатив маданияти муҳим ўрин эгаллайди. Бола ўқитувчининг дилдан гапираётганлигини ҳис қилиб туриши керак. Бўлмаса кўнгилдагидек мулоқот амалга ошмайди. Айрим педагоглар болалар билан уларнинг ёшини ҳисобга олмасдан мулоқотда бўладилар. Ўқитувчи бола катта бўлаётганлигини сезиб турса, бу унинг мулоқот маданиятини шаклланаётганлигидан далолат беради. Педагог коммуникатив маданиятга эришиш учун қуйидагиларга аҳамият бериши лозим:

— болани сабр-тоқат билан тинглаш маданияти; — унга қизиқарли бўлмаса ҳам болани диққат билан тинглаш; — бола зерикаётганлигини сезиб, мавзуни бошқа қизиқарли томонга буриб юбориш; — суҳбатлашишдан аввал боланинг кайфиятини кўтаришга ҳаракат қилиш; — бозор иқтисодиётига мос келадиган мулоқот маданиятини ўзлаштиришни таъминлаш каби мақсадлар қўйилади. Ўқитувчи ўзи учун бошқалар билан бўладиган мулоқотни яхлит портретини тузиб олиши керак. Бу аудитория билан бўладиган муносабатларни ташкил қилишига ёрдам беради. Педагогик мулоқот-ўқув жараёнининг муҳим қисми. 2.Педагогик мулоқотчанлиги ва уни ўз-ўзини тарбиялашдаги йўллари. Ўқитувчи, тарбиячи ва педагог коммуникатив фаолияти педагогик фаолиятдаги мулоқотда муҳим рол ўйнайди. Коммуникатив кўникма қуйидаги шаклларда намоён бўлади: 1. Кишилар билан мулоқотда бўлиш кўникмаси; 2. Ўқувчилар билан биргаликдаги ижодий фаолиятни ташкиллаштириш кўникмаси; 3. Мақсадга йўналтирилган мулоқотни ташкиллаштириш ва бошқара олиш кўникмаси (уқуви). Коммуникатив қобилиятларнинг асосий таркибий қисми мулоқотчанликнинг турлича намоён бўлишидир. Биз биламизки, мулоқотманд кишилар осон, тез, зудлик (оператив) билан мулоқотни ташкиллаштирадилар. Бундай кишилар ҳар доим коммуникативликнинг энг марказида туради. Педагогик фаолиятдаги мулоқотчанлик шахсий фазилат сифатидагина эмас, балки касбий-шахсий фазилат сифатида юзага чиқади. Мулоқотчанлик кўп қатламли бўлиб, уни қуйидаги таркибий қисмларга бўлиш мумкин:

1) мулоқотга киришувчанлик-коммуникация жараёнидан қониқишни ҳис қила олиш қобилияти; 2) ижтимоий яқинлик-жамиятда бўлишга хоҳиш, кишилар орасида бўлиш истаги; 3) альтруистик (бошқалар манфаати учун ҳаракат қилиш, ёрдам бериш) йўналишлар. Мулоқотга киришувчанлик. Педагогик фаолиятни ташлаб кетган ўқитувчилардан сўровнома асосида олинганда маълумотларга кўра, уларда мулоқотчанлик сифатлари касбий фазилат сифатида шаклланмаган экан. Шу жумладан, кучсиз раҳбарларда ҳам худди шундай ҳолат кузатилган. Педагогик фаолиятдаги мулоқот узоқ, давомли мулоқотдир. Ижтимоий яқинлик вақтинчалик руҳий ҳолат сифатида эмас, балки шахснинг касбий - педагогик йўналиши билан боғлиқ ҳолда иштироқ этади. Мулоқотчанлик шахс фазилати сифатида педагогик мулоқотнинг маҳсулдор бўлишини таъминлайди. Бизнинг фикримизча, мулоқотчанликни учта таркибий қисмини кўриб чиқиш лозим: мулоқотга эҳтиёж, мулоқот пайтида ва мулоқотдан кейин яхши кечинмалар ҳис қилиш, коммуникатив кўникма ва малакалар. Мулоқотчанлик ҳиссий табиатга эга бўлиб, улар коммуникатив ва альтруистик ҳислардир. Коммуникатив ҳисларга фикр алмашиш, ҳаяжонланиш, симпатия (ёқтириш) ҳис қилиш, мулоқотда бўлаётган ҳамрохни ҳурмат қилиш кабилар киради. Альтруистик ҳислар эса кишиларга қувонч келтиришни хоҳлаш, бошқалар қувончидан хурсанд бўлиш, ҳамдардлик билдириш ва шу кабилардан иборат. Педагогнинг коммуникатив фаолиятига унинг қобилиятлари ҳам киради. Жумладан, дидактик (мавзуни тушунарли, содда тилда баён қилиб бера олиш), ҳиссий - иродавий таъсир эта олиш, перцептив - педагогик кузатувчанлик асосида ўқувчи рухиётига таъсир қилиш, экспрессив - нутқий, мимика, пантомимика асосида фикрни тушунтириш, коммуникатив - ўқувчилар билан муносабатларни тўғри йўлга қўйиш, педагогик такт,

талабчанлик кабилар. Кўриниб турибдики, барча педагогик қобилиятлар коммуникатив қобилиятлар билан боғлиқ. 3. Мулоқотда педагогнинг ижодийлик ҳисси ва уни бошқариш йўллари. Биринчи маротаба дарсга кирганда, ўқувчилар билан мулоқотда бўлганда “ижодийлик ҳисси” туғилади. Дарсни такрорлашда эса иккинчи”бор ижодийлик ҳисси” намоён бўлади. Атоқли психолог Л.С.Виготский санъатнинг ижодийлик актини ўргатиш мумкин эмаслиги, онг орқали биз онгсизлик ҳолатига киришимиз, онгли жараёнларни ташкил қилишимиз, улар орқали онгсизлик жараёнларини чақиришимиз ҳақида фикрлар билдирган. Педагог фаолиятда мулоқотнинг турли босқичларида ҳиссий жиҳатдан ўзини ҳис қилиш муҳим рол ўйнайди. У фаолиятга тайёрланиш жараёнида аудиториядаги мулоқотдан сўнг уни тадбиқ қилишда намоён бўлади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, коммуникатив рухлантиришнинг вужудга келиши ва уни тадбиқ қилиш мураккаб жараёндир. Бевосита мулоқот жараёнида педагогда коммуникатив рухланиш ҳолати юзага чиқади. Табиийки, коммуникатив ўзини ҳис қилиш педагогнинг умумий ва коммуникатив маданияти даражасига, энг муҳими-педагог шахсининг касбий-педагогик даражасига, болалар билан ишлаш хоҳиш-истагига боғлиқ. Психологик ишлар йўналиши педагогнинг ижодийлик ҳисси, интеллектуал, эмоционал томонини ташкил этади. Педагогнинг ижодийлик ҳисси айниқса адабиёт дарсларида кучли намоён бўлади. Шу билан бирга педагогнинг тажрибаси ҳам муҳим рол ўйнайди. Тажрибаси ортиб боргани сари педагог дастлабки материаллардан кўнгли тўлмайди, янги-янги материалларни дарс жараёнида қўллашга ҳаракат қилади. Бунинг учун эса ижодийлик ҳисси шаклланган бўлиши лозим. Ижодийлик ҳисси бўлса, педагог изланади, имкон топади.Ўзини ҳиссий томондан тайёрлаш педагогда ижодийлик ҳиссини келтириб чиқаради. +ўйида бир неча тавсияларни бериб ўтамиз:

— материал билан ишлашда ундаги асосий ўринларни қидириб топиш; — аудиторияга мурожаат қилиш, яъни улар билан мулоқотда ижодийликка эътибор бериш; — дарсдан қониқиш ҳис қилиш. Энг муҳими педагог ўзининг дарсдаги ҳисий муносабатларини аниқлаб олишидир. Кўпгина педагоглар оҳангга, имо-ишора, юз ифодасига, бадиийликка кўп эътибор берсалар, айримлари фақат мантиқка ва исбот- далилларга эътибор берадилар.Педагогларнинг фикрича, дарсда ўқувчиларнинг ўқув материалини қандай идрок қилишлари муҳимдир. Шундагина унда ижодийлик туғилади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, ижодийлик ҳиссини мустаҳкамлаш учун ўзининг материалга нисбатан ҳиссий муносабатининг ташқи ифодасини сақлай билиш керак. Бунинг учун эса ойнага қараб сўзлаш, фикран дарс жараёнини ҳис қилиш, мисолларни кўпроқ келтириш, буюк шахслар фаолиятидан аниқ вазиятларни келтириш ҳамда дарсга тезда мослашиш катта аҳамиятга эга. Педагог ўзига дарсга киришдан аввал установка (кўрсатма) беришни ўрганиши лозим. Дарс жараёнида ва дарсдан сўнг педагог ўзини таҳлил қилиб бориши яхши натижаларга олиб келади. Дарс режасини иложи борича майдалаштириб, яъни бўлақларга бўлиб олиб матн тайёрланса дарс жараёни яхши ташкилланади, педагог ижодийлик ҳисси асосида дарс ўтади. Педагог ўзида ижодийлик ҳиссини шакллантириш ва бошқариш учун қуйидаги аўтотренингларни қўллаши мумкин: — мен тинч ҳолатдаман; — мен ишонч билан дарс ўта оламан; — болалар мени тинглашади; — мен дарсга яхши тайёрланганман; — дарс жуда қизиқарли бўлади; — болаларнинг мен билан бирга бўлишлари жуда қизиқарли; — кайфиятим яхши; — менга дарсда ишлаш ёқади.

Касбий-педагогик мулоқот услуби ва унинг турлари. Биз кўз олдимизга биринчи дарсни келтира олсак, ўша пайтдаги ҳаяжонни, қувончни, ижодийлик ҳиссини туямиз. Болалар билан бўлган дамларимиз эсда қолса, из қолса, демак , бу мулоқот услубига боғлиқ. Педагог коммуникатив мулоқотини маҳсулдор бўлиши учун у педагогик таъсир кучининг тизимларини, унинг ҳар бир қисмини билиши зарур. Дарс жараёнида ўқитувчи қайси усулни қўллаётганини доимо эслаб туриши керак. Бунинг учун педагог иккита муҳим муаммони ҳисобга олиши: — ўзининг ҳатти-ҳаракатини тўғри ташкиллаштириши; — коммуникатив таъсир самарадорлигини таъминлаши зарур. Педагогик фаолият жараёнидаги мулоқотнинг қуйидагича тавсифлаш мумкин: 1) ўқувчи ва педагог мулоқоти тизимининг умумий тузилиши(мулоқотнинг аниқ усули); 2) педагогик фаолиятнинг аниқ босқичи учун хос бўлган мулоқот тизими; 3) аниқ педагогик ва коммуникатив масалаларни ечишда намоён бўладиган мулоқотнинг вазиятли тизими. Педагог ва таълим олувчиларнинг ижтимоий-психологик таъсир хусусиятларини мулоқот услублари орқали қуйидагича тушуниш мумкин: а) педагогнинг коммуникатив имкониятлари ; б) педагог ва тарбияланувчилар ўртасидаги муносабатлар табиати; в) педагогнинг ижодий индивидуаллиги; г) ўқувчилар жамоасининг хусусиятлари. (Кан-Калик.Учителю о педагогическом обҳении. 97-бет). Мулоқот услубларига қуйидагилар киради: 1. Ҳамқорликдаги ижодий фаолиятга қизиқиш асосидаги мулоқот. 2. Дўстона муносабатлар асосидаги мулоқот. 3. Масофадан туриб мулоқотга киришиш. 4. қўрқитиш(қўрқув) асосидаги мулоқот.

5. Ёлғон обрў-эътибор қозониш учун ташкил қилинадиган мулоқот. Биринчи услуб асосини педагогнинг юқори касб этикаси ташкил этади.Бу услуб ҳақида М.О.Кнебель, И.П.Волков, В.Ф. Шаталов кабилар ўз фикрларини билдирганлар. Уларнинг фикрича, болалар билан бўладиган муносабат ва педагогик ҳиссиётлар мана шу услуб асосида шаклланади. Иккинчи услуб асосан дўстона муносабатлар, ўқув-тарбиявий фаолиятда шаклланади. Дўстона муносабатлар мулоқотнинг бошқарилишини таъминлайди.Мароқлилиқ билан дўстона муносабат биргаликда ривожланади.Педагог бир томондан болалар учун яқин ўртоқ, иккинчи томондан биргаликдаги фаолият қатнашчиси бўлиши лозим. Учинчи услуб, яъни масофадан туриб мулоқотга киришиш муҳим аҳамиятга эга. Педагог билан ўқувчи ўртасида маълум бир масофа бўлиши керак. Масофа жуда узоқ бўлмаслиги лозим. Акс ҳолда расмиятчилиқ кўчайиб, ижодийлик муҳити шаклланмайди. Педагог масофани сақласа обрў- эътибори ортади. Тўртинчи услуб-қўрқитиш асосидаги мулоқот бўлиб, бу услуб мулоқотнинг негатив шаклидир. Баъзи педагоглар ўқувчиларни қўрқитиш орқали мулоқотда бўладилар. Чунки уларда педагогик маҳорат яхши шаклланмаган бўлади. Айниқса катта аудиторияда маъруза ўқийдиган маърузачилар аудиторияни шу услуб асосида бошқарадилар. Жуда қаттиқ туриб, тингловчиларни қўрқитиб педагогик мулоқотни муваффақиятли амалга ошираман деб ҳисобловчилар янглишади. Бу ўзаро тушунишга тўсқинлик қилади. Бешинчи услуб-ёлғон обрў-эътибор қозониш учун ташкил қилинадиган мулоқот бўлиб, ёш ўқитувчилар малакаси етарли бўлмагани учун ёлғон ишлатадилар. Бу билан ўқитувчи ўқувчи билан тезроқ мулоқотда бўлиб олишга ҳаракат қилади. Бундай усулни қўллайдиган педагогда умумий педагогик ва коммуникатив маданият етишмайди. Демак, педагогларнинг фикрича, биринчи ва иккинчи услуб асосида мулоқотга киришиши яхши натижаларга олиб келади.

5.Касбий-педагогик мулоқот техникаси ва тренинги Касбий-педагогик мулоқотнинг 5 та босқичи бор. Бўлар қуйидагилардир: 1. Мулоқот жараёнида ориентировка(мўлжал олиш) қилиш. Бу босқичда педагог мулоқотининг англанганлиги юзага чиқади. Шунингдек, мулоқот услубини янги коммуникатив фаолият шароитида аниқлаш ҳам юзага чиқади. Таниқли психолог Ш.А.Амонашвили болаларни мактабга келмасидан аввал уларга ҳат ёзган. Масалан, “салом, қадрли.... Мен сенинг ўқитувчингман. Менинг исмим Шалва Александрович. Мактабга кираётганинг билан табриклайман. Умид қиламанки, сен билан дўст бўлиб кетамиз. Сени 35 та ўртоғинг бўлади. Сени синфда кутаман. ”Демак, бу ерда ўқувчига ориентация (мўлжалга олиш), установка(кўрсатма ) бериляпти. Ўз устида ишлашда педагогик мулоқотнинг қуйидаги босқичларига эътиборни қаратиш лозим: — болада яхши таассурот қолдириш учун ташқи кўринишингиз ҳақида ўйланг; — бугўнги кун талабларидан келиб чиққан ҳолда мулоқотнинг бу босқичини эътибордан четда қолдирманг; — бошқалар билан мулоқотда кескин бурилишга йўл кўйманг; — бугўнги мулоқот кўнгилдагидек бўлмаса уни тузатишга ҳаракат қилинг; — дарсда қарор қабул қилишда импровизация( вазиятни яратиш, реал ҳаётда бор нарсани кўрсатиб вазиятдан чиқиш) га ҳаракат қилинг; — аудитория билан иш бошлашдан аввал фақат ўзингизнинг педагогик масалаларингиз ҳақида эмас, балки боланинг ҳолати, фаолиятга тайёрлиги ҳақида ўйланг. 2. Педагогик фаолиятнинг муҳим жиҳати эътиборни ўзига тортиш бўлиб, бола билан самарали мулоқотни амалга ошириш учун дарс жараёнида боланинг диққати барқарор бўлиши керак. Ўзига жалб қилишнинг қуйидаги

усуллари мавжуд: — вербал мулоқотда бўлиш(нутқий); — танаффус қилиш ; — ҳаракатли(доскага ёзиш, кўргазмани осиш) ; — аралаш усул (юқоридагиларни биргаликда қўллаш). Дарсда кўпинча аралаш вариант усулидан фойдаланилади. Олимларнинг фикрича, 40% (юз ифодаси) ва имо-ишоралар орқали маърузада ахборот берилади. 3. Объектнинг (киши) калбини забт этиш босқичи педагогик мулоқотни ташкиллаштиришда катта аҳамиятга эга. Моҳияти жиҳатидан бу босқич коммуникацияни ўзига хос излаш босқичидир. Масалан, янги материални баён этишда педагог болаларни мулоқотга тайёрлаб олади. Ўқитувчининг ўқувчини тушуниши касбий-педагогик мулоқотнинг калити ҳисобланади. 4. Педагогик мулоқотнинг яна бир босқичи бу вербал мулоқот, яъни ўқитувчининг янги материални ўқувчиларга оғзаки баён қилиб беришидир. Педагог учун нутқ мулоқоти жуда муҳим. Педагогик мулоқот тизимида педагогнинг сўзи образлар қўзғатувчиси бўлиб ҳисобланади. 5. Педагог билан тингловчи ўртасидаги ўзаро ҳаракатда ҳаяжонланишни ўзатишнинг коммуникатив воситалари муҳим рол ўйнайди. Жумладан, педагогнинг нутқи жонли, оҳангларга бой, тушунарли, аниқ, содда тилда бўлиши керак. Шунда тингловчиларнинг идроки тўлиқ, образли бўлади. Бу муаммо бўйича таниқли психологлар Ю.П. Азаров, Л.Д.Ершова, А.А. Леонтьевлар тадқиқотлар ўтказишган. Касбий-мулоқот тренинги машқлари тизими икки босқични ўз ичига олади: а) педагогик коммуникация элементларини амалий эгаллашга қаратилган машқлар; б) берилган педагогик вазият асосида мулоқотнинг барча тизимини эгаллашга қаратилган машқлар. Тренинг самарали бўлиши учун бир нечта педагог бирлашган ҳолда иш олиб боришлари лозим. Ёш педагоглар учун

бирлашган семинар-тренинглар ташкил қилиш яхши натижа беради. Тажрибали педагог раҳбарлигида тренинглар ўтказилиши мақсадга мувофиқ. 1- босқич- ҳамма учун яратилган шароитда ҳаракат қилишни ўрганиш.Масалан, ҳаёлингиздаги аудиторияга киринг, доскага санани ёзинг, юринг, материалларни тайёрланг, столга ўтиринг, китобни ёки журнални очинг, эшикни ёпинг, ташқарига чиқинг. Бу ҳаракатларни яна бир марта қайтаринг, тезда кириш, тезда чиқишни ўрганинг. 2-босқич- Педагогик фаолият жараёнида мускуллар эркинлигини шакллантириш. +ўлларингизни қимирлатинг, ҳис қилинг, қаерга сизнинг қувватингиз боряпти (бўйнингизғами, бошқа бармогингизғами, қўлингизғами); ортиқча оғирликни(зўриқиш) йўқотишга ҳаракат қилинг, бармогингизни қаттиқ ушланг, бўйнингизни кўйворинг, кейин елкангизни бўшатинг, қўлингиз эркин ҳаракат қилсин, кўрсатгич бармоғингиз эса қаттиқ турсин. 10 гача санаб барча мускулларингизни бўшатишга ҳаракат қилинг, бошингиздан бошлаб то оёқ бармоқларингизгача. Кейин 5 гача санаб барча мускулларингизни яна бўшатишга ҳаракат қилинг. Босимни (зўриқиш) ушлаб туриш ва олиб ташлаш. Бир деб, ушлаб тўринг, икки деб бўшатинг. Барча аъзоларингизни (қўл, оёқ, бармоқ, бўйин каби) навбатма - навбат бўшатинг. Бу машқларни юриб бажариш мумкин. Элементар педагогик ҳаракатларни бажариш давомида мускуллардаги босимни олиб ташлаш. Ҳаёлингизда аудиторияга киринг, столга яқинлашинг, (ортиқча зўриқиш олиб ташланади), столда ўтириб ёзинг, доскага ёзинг, кўргазмаларни мустаҳкамланг(ортиқча зўриқишни олиб ташланг). Аудиторияда ҳиссий қулайликка эришиш. Аудиторияга киринг, эшик орқасида барча терингизни тетиклигини ҳис қилинг, киринг, қулай жойни танланг, қулай юришни топинг, юринг, қўлингизни орқангизга қилиб юринг, ўзингизни яхши ҳис қилишга ҳаракат қилинг. Кузатувчанлик, диққатни тўплай олиш, ихтиёрий диққат кўникмаларини ривожлантириш. Ҳамкасбларингизнинг бири билан педагог ролида туриб сўзлашинг. Тасаввур қилинг, сиз тингловчисиз, буйруқни

эшитинг, тик ҳолатда тўринг, алфавит бўйича фамилияда туринг, кейин исм бўйича. Энди бир - бирингизни сочингизни рангига қаранг. Аудиторияга кирганда диққатингизни тўплаш учун аввал бир тингловчига қаратинг, кейин барчага диққатингизни қаратинг. Бу машқ диққатни барқарор бўлишига ёрдам беради. Мулоқотнинг оддий кўникмасини ривожлантириш. Ҳаёлингизда аудиторияга киринг, саломлашинг, мимика, пантомимика, қараш билан тингловчилар диққатини ўзингизга қаратинг. Тингловчига турли таъсирлар орқали(илтимос, талаб, огоҳлантириш, рағбатлантириш, юмор, савол, буйруқ кабилар) мурожаат қилинг. Ташаббусни бошқариш(А.А.Леонтьев бўйича). Сиз бир киши билан гаплашяпсиз. Уни сиз тинглаяпсиз, у гапиряпти, шундай қилингки, ташаббусни қўлингизга олиб энди сиз гапиринг. Дарсда охирги столда ўтирадиганлардан кўзингизни узманг. Педагогик мулоқотни бошқариш. Тасаввур қилинг, сиз гуруҳ раҳбарисиз, дарсдан сўнг гуруҳдагилар билан металлом йиғиш ҳақида гаплашинг. Гуруҳдагилар бир-бирини хафа қилиб қўйишди, сиз улар билан дилдан суҳбатлашинг. Имо-ишораларни танлаш. Ҳар бир вазиятда ҳам имо-ишоралар керакми? Гуруҳ аъзоларини бир жуфтдан қилиб бир-бирига қарама-қарши қилиб ўтиргизиб кўйинг. Бу усул “кўзгу” дейилади. Биттаси кўзгуга(кўзига) қарайди. Иккинчиси кўзгу ролини ўйнайди. “Кўзгу”ролидаги киши барча ҳаракатларни такрорлаб туради . Тренингни иккинчи босқичи - педагогик мулоқот жараёнида яхлит ўқитиш. Бу гуруҳдаги машқлар икки қисмга бўлинади: 1. Типик вазиятда ҳаракат қилиш: кузатувчанлик кўникмасини ривожлантириш, вазиятга ўйлаб баҳо бериш, ҳар қандай педагогик фактни таҳлил қилиш, педагогик фаолият шароитида типик педагогик вазиятлар бўйича ҳаракат қилиш. Ўқитувчи ишини кузатишда ҳамкасбини

тингловчилар билан қандай усул орқали иш олиб боришини кузатилади. Яъни у қандай мулоқот турларидан фойдаланиши кузатилади. Жумладан, кайфияти, ўзининг ҳиссиётларини бошқара олиши, дарсда педагогик ҳаяжонланиши кабилар. 2.Педагогик кузатувчанликни машқ (тренировка) қилиш. Болани расмига қараб унинг турли ҳисий ҳолатларини аниқланг.(қониқиши, қийналаётгани, муваффақиятсизлиги, айёрлиги кабилар). Кузатишларингизни гуруҳ раҳбари ахбороти билан таққосланг. Демак, педагог ўзининг мулоқотини ривожлантириш учун болалар билан ишлаш кўникмасига эга бўлиши, ўз устида кўпроқ ишлаши керак. 6.Оилада педагогик мулоқот. Оиладаги тарбиявий жараён ўзига хос хусусиятга эга. Уни охири ва боши йўқ. Биз болани туғилгандан бошлаб тарбиялаймиз. Бола ота- онасининг ҳатти-ҳаракатларини тақлид қилиш орқали ўрганади, ҳатто оғзидан нима чиқса ўшани қайтаради. Демак, ота-она бола шахсини шаклланиши учун идеал тарбиячи бўлиши керак. Оиладаги тарбиявий жараён аввало бола билан ота-она ўртасидаги доимий мулоқотдир. Болани тарбияси яхши бўлиши учун уни севиш керак. Биз бола билан мулоқотга неча минўт вақт ажратамиз? Шуни ўйлаб кўриш керак. 1 соат вақт ажратсак, бу яхши. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, ота-она ва бола ўртасидаги мулоқот бир сўткада 1,8 соатни ташкил қилар экан. Она 35 минўт мулоқотда бўлар экан: “қорнинг очми? Нима ейсан? ” кабилар тарзида. Бола савол берса айрим ота-оналар жавоб бергиси келмайди. Она овқат тайёрлаш билан овора, ота газета ўқиш билан. Турли ёшдаги фарзандларда у ёки бу муаммо бўлишини биз катталар билишимиз, унга вақт ажрата олишимиз керак. Моддий ғамхўрлик болага, унинг тарбияси учун, мулоқоти шаклланиши учун етарли эмас. Болани калбига қулоқ сола билишимиз муҳим. Ота-она ўртасидаги низоларнинг келиб чиқишининг сабабларидан бири болага эътибор бермаслигидадир. Нима учун биз ҳамкасбларимиз билан, дўстларимиз билан

қанча мулоқотда бўлсак ҳам қониқмаймизу, лекин фарзандимиз билан кам мулоқотда бўламиз? Ота-онанинг эътибори оилада ҳиссиёт маданиятини тарбиялашга ёрдам беради. Шундай савол туғилади: Нима учун ўсмирлар жиноятчилиқ кўчасига кириб қолаяпти? Масалан, ўсмирлар кекса кишини ўлгудек калтаклашаяпти. Демак, биз катталар фарзандимизга эътиборлироқ бўла олмаяпмиз. Уларнинг кўнглига қулоқ солмаяпмиз. Уларда бошқалар ғамига ҳамдард бўлиш туйғусини шакллантира олмаяпмиз. Ёшлар билан мода ҳақида гаплашсангиз улар сиз билан кўнгилдан мулоқотда бўладилар. Шу тариқа уларнинг кўнглига қўл солиш мумкин. Болалар билан ота-она ўртасидаги ўзаро муносабатларни ташкиллаштириш учун турли тўсиқлар халақит беради. Жумладан, банд бўлиш “тўсиғи”, ота-оналар доимо банд бўлишади, болага эътибор беролмайдилар, чунки уларнинг уй юмушлари кўп. Бу болада ҳиссий ривожланишни тўхташига олиб келади. Иккинчи тўсиқ- ёшга боғлиқ “тўсиқ” бўлиб, бунда катталарнинг ёши улуг бўлгани учун болани тушунмайдилар. Боланинг ички дунёсини ҳисобга ололмайдилар. Катталар учун арзимайдиган нарсалар бола учун муҳим бўлиши мумкин.Эски қолип “тўсиги”- ота-оналар ўзининг боласини ёши улғайиб бораётганини сезишмайди.Фарзанд улғайиб борган сари ота-онасининг у билан ҳисоблашишларини истайди. Шунинг учун улар ўртасида тушунмовчилиқлар, низолар туғилади. Биз катталар фарзандларимиз бизни доимо тинглашларини хоҳлаймиз, бизга бўйсунишларини истаймиз. Уларнинг мустақил фикрларини эшитишга эринамиз. Демак, катталар болага нисбатан эски қарашларини йўқотишлари лозим. Шунда ўртадаги тўсиқ йўқолади. Тарбиявий анъаналардаги “тўсиқ”-ота-оналар оиладаги илгариги тарбиявий таъсир усулларини қўллайдилар, болани руҳий ривожланиши даражасини ҳисобга олмайдилар. Улар ўзларининг малакаларини ошириш устида ишламайдилар. Натижада бола билан ўрталарида тўсиқ пайдо бўлади, бир-бирларини тушуна олмайдилар.

Дидактизм “баръери(тўсиқ)”-бунда ота-оналар болага доимо ақл ўргатадилар.”Ундай қилма,” “Бу тўғри, бу нотўғри” ва ҳ.к. Боланинг ҳар бир қадами ўлчанади, баҳоланади. Бу эса болада зўриқишни юзага келтиради, асабий бўлиб қолади. Демак, юқоридаги “тўсиқлар”ни йўқотиш учун ота-она фарзанди билан тўғри мулоқотда бўлиш йўлларини излаб топиши керак. Шундагина бола билан тил топа олишлари мумкин бўлади. 7. Раҳбарнинг кўрсатмалари виждонан бажарилишига эришишнинг асосий қоидалари. Айрим раҳбарларга ходимларингиз сизга доимо бўйсунадиларми, деб савол берсангиз улар йўқ, доим эмас, ходимларим билан тил топиша олмайман , деб жавоб қайтарадилар. Нима учун? Балки раҳбар ходимларини тўғри тушуна олмаётгандир. Демак, баъзи раҳбарларимиз тўғри кўрсатма бера олмайдилар. Касбий мулоқотни тўғри йўлга қўя олиш лозим. Бир- бирини тушуниш ходимларнинг умумий ақлий ривожланишига, маданиятига боғлиқ. Айрим ходимларга битта гап кам, иккита гап ортиқча бўлади, уларга 1,5 та гапни топиб кўрсатма бериш лозим. Ҳар бир ходимнинг интеллект даражасини ҳисобга олиб кўрсатма берилса, улар виждонан бажарадилар. Раҳбар ходимга мантиқий фикр бериши керак, жумладан, эртага бирорта материални тайёрлаб олиб киринг дейиши мумкин. Ходимда жон дили билан раҳбарни эшитиш эмас, балки тинглаш, чуқур идрок қилиш кўникмаси бўлиши лозим. Ходимнинг диққатини тўплаб олишига имкон бериши керак. Бир-бирини тушуниш учун қуйидаги 5 та шартни айтиб ўтиш жоиз: — биргаликдаги касбий тилга эга бўлиш; — интеллект даражасини ҳисобга олиш; — ахборотнинг тўлиқ бўлиши; — мантиқан баён этиш; — диққатни бир жойга тўплай олиш. (Панасюк. А.Ю. Управленческое обҳение: практические советў. М. 1990.21-бет).

Бошқарув мулоқотининг Биринчи ”қонуни”га биноан, ходимларингиз ишга вақтида келиш, ишлаш, ишни муддатида тугатишни билиши керак. Тушуниш-бу ишни қабул қилиш дегани эмас. Ишни сиз кутганчалик бажарамаётган ходим тушунмаётганидан эмас, балки қабул қила олмаётганидан шундай бажаради. Муаммони ҳал қилишда ходимнинг бажарган ишига қарши бормасдан масалага тўғри ёндошиш керак. Амалий тавсиялар бериш лозим. Чунки нима қилиб бўлса ҳам ходимни бу ишни бажаришга рози қилиш керак. Бу-иккинчи қоида. Биз кимнидир эҳтиёжини, талабини қондириш учун ишлашимиз мумкин. Бу ишга қизиқиш бўлмаслиги ҳам мумкин. Чунки бу иш раҳбарни қониқтириши мумкин. Раҳбар ишни топшираётганида ходимни қизиқтириши керак. Шахсий қизиқиш билан ишга доир қизиқиш бир-бирига мос келиши керак. Раҳбар ходимларининг психологик хусусиятларини яхши билиши жамоани ишини ривожланишига олиб келади. Ходимга иш беришдан аввал унинг шу ишга қобилиятини ҳисобга олиб, уни шу ишни бажаришга ишонтириб кейин топшириш керак. Ўтказилган ижтимоий-психологик тадқиқотда: психолог қўлига тоза оқ қоғозни олиб ходимларга кўрсатиб :“шу оқ қоғозми”, деб сўраган, улар :”ҳа”, деб жавоб берганлар. 15-20 кишидан 2-3таси эса ҳар сафар шу савол берилганда, улар : “йўқ, қаранг, қоғоз сарғиш, ёки кўкиш рангда”, деб жавоб берганлар. Демак, ҳар қандай вазиятда ҳам тортишиш аҳамиятга эга эмас экан. Агар уларнинг яқин дўсти бу саволни берганида балки бундай тортишиб ўтирмас эди. Демак, биз бир киши учун кўнгилдагидек ишласак, бошқа киши учун шунчаки ишлашимиз мумкин. Раҳбар умумий топшириқ (барча учун) бергандан кўра, шахсий (бир кишига) топшириқ берса яхши натижага эришиши мумкин.

Бошқарув мулоқотининг иккинчи ”қонуни”-бошқалар билан тенг шароитда кишилар тезда қабул қиладилар, айниқса ўзи ёқтирадиган кишига нисбатан, ва аксинча, ёқтирмайдиган кишининг топшириғини қийинчили билан қабул қиладилар. Демак, кишилар учун руҳий муҳит яхши бўлиши керак, иш шароитига нисбатан. “Севги кўр” дейдилар, биз ёқтирган кишимиз учун нималар қилмаймиз. Шундай қилиб, жамоада шахслар бир-бирига нисбатан симпатияга эга бўлса иш яхши бўлади. МУНОСАБАТЛАР ШКАЛАСИ - ходимларга нисбатан ижобий ва салбий ҳиссий муносабатлар бўйича тузилади. 2-жадвал А В С D Е F “F” нуқта - ходимни символлаштиради.(раҳбар унинг учун худо). “А” нуқта- шундай ходимни ифодалайдики, у раҳбарга қарши. “E” нуқта - раҳбарга дўст сифатида қарайдиган ходим, ҳамфикр “D” нуқта - ходим раҳбарга тўғри муносабатда бўлади. “B” нуқта- раҳбарга очиқдан очиқ қарши муносабатда бўладиган ходим. “С” нуқта - раҳбарга яқин орада қарши бўлиб қоладиган ходим. Бу нуқтада ўртача ходим туради (янги келган, раҳбарни ҳали яхши билмайдиган), у кейин ё чапга ёки ўнгга қараб ҳаракат қилади. Ўнг томонда турадиган ходимлар билан ишлаш раҳбар учун албатта осон. Чап томонда турган ходимларни раҳбар ўнг томонга ўтказишга ҳаракат қилиши керак. Психология тили билан айтганда, уларга нисбатан аттракция (ўзига жалб қила олиш) ни шакллантириш керак. Ҳаётда шундай кишилар борки, улар одамнинг кўнглига тезда йўл топиб - - + + - - + + + +

олиб, ишларини битиргандан сўнг тезда ғойиб бўладилар, ёки яхшили кни унутиб юборадилар. Улар бошқаларда ўзларига нисбатан аттракцияни тез ҳосил қиладилар. Буни айрим кишилар гипноз ҳам дейдилар. Лекин бу нотўғри, бундай кишилар мулоқот жараёнида аттракцияни шакллантирувчи махсус психологик усулларни мохирона қўллайдилар. Аттракцияни шакллантиришнинг умумий психологик меҳанизмлари мавжуд. А.Ю.Панасюкнинг фикрича, мактаб учун эмас, ҳаёт учун ўрганамиз. Кишилар билан эндигина танишиб суҳбатлашгандан сўнг ажрашиб кетсакда, улар ҳақида бизда илиқ таассурот қолади, бу таассурот салбий бўлиши ҳам мумкин. Биз айрим пайтда иш билан жуда банд бўлиб ўтирганимизда котибанинг кириб бир нарсаларни гапирганини англамаймиз. Биз унинг овозини эшитиш аъзоси орқали эшитамиз, лекин англамаймиз. Чунки ундан биз ҳиссий қувват олмаймиз. Бизнинг қулоғимизга бизга ёқадиган сўз эшитилса, кейин биз уни англаймиз. Демак, келаётган таъсирлар бизда ҳиссий муносабатни уйғотса бизда аттракция пайдо бўлади. “Исм” усули - бизга ўз исмимиз билан мурожаат қилинса жуда ёқади. Фуқаро, ўртоқ деб айтгандан кўра исмимизни айтилиши бизда кайфиятни кўтарилишига олиб келади. Машҳур америкалик психолог Дейл Карнеги фикрича, одамнинг исми унинг учун энг яхши мусиқа вазифасини ўтайди. “Исм” усулининг психологик меҳанизми қуйидагича: — исм ва шахс бир-биридан ажралмайди. Инсон туғилгандан бошлаб унинг исми у билан ёнма-ён туради; — исм билан мурожаат қилиш кишида унга нисбатан эътиборнинг мавжудлигини билдиради; — шахсга нисбатан диққатли бўлиш, шахсни тасдиқлаш демакдир; — агар шахс ўзининг шахс эканлигини англаса, унда қониқиш ҳисси пайдо бўлади; — қониқиш ҳисси доимо ижобий кечинмаларни келтириб чиқаради; — киши доимо ижобий ҳислар пайдо бўлишига ҳаракат қилади; —агар ҳеч ким бизда ижобий ҳисларни қўзғата олмаса, аттракцияни вужудга

келтиришга ҳаракат қилинади. (Панасюк А. Ю. 45-б.) “ИСМ”УСУЛИНИ ТАЪСИР қИЛИШ МЕҲАНИЗМЛАРИ 3-жадвал Одамга унинг исми билан мурожаат қилиш Шахсга айни пайтда эътиборли бўлиш Одамнинг ўз шахсини тасдиқлаши Шахс сифатида ўз - ўзини тасдиқлаш эҳтиёжининг қондирилиши Ижобий кечинмаларни вужудга келтириш

Демак, инсонга мурожаат қилишда унинг исмини айтиб чақириш унда ижобий ҳисларни келтириб чиқаради. Кишиларнинг исмини эслаб қолиш учун уни бир неча марта такрорлаш муҳим. Шунингдек, миянгиздаги шу исм билан боғлиқ ассоциация билан боғлашга ҳаракат қилинг. Кечқурун янги танишларингизнинг исмларини бир неча марта такрорланг. Ходимларингизни исми билан чақириб мурожаат қилишингиз уларда сизга бўлган ҳурматни орттиради. “Муносабатлар ойнаси” усули- Тасаввур қилинг, сизни янги жамоага раҳбар қилиб тайинлашди. Ҳали ҳеч ким сизни танимайди, сиз ҳам уларни танимайсиз. Эрталаб улар сизни исмингизни айтиб саломлашади, лекин сиз уларни ҳали исмларини билмайсиз. Битта ходимингиз сиз билан жилмайиб саломлашади, худди эски қадрдонлардек мулоқотда бўлади. Иккинчи ходим эса мулойим саломлашади, лекин юзида кинояга ўхшаш ишора бор, истеҳзоли. Сиз иш тўғрисида маслаҳатлашмоқчи бўлсангиз қайси бирига мурожаат қиласиз? Албатта биринчи ходимга, лекин нима учун? Чунки унга нисбатан сизда аттракция пайдо бўлади. “Руҳият ойнаси” ёки “муносабатлар ойнаси”-бу юз ифодасидир. Кишилар ичидагини юз қиёфаси орқали ифодалайдилар. кайфияти чоғлигини, пастлигини ҳам юз қиёфасидан билиб олиш мумкин. Одамлар муносабатлар ойнасини жуда кам назорат қиладилар ва бошқарадилар. Раҳбар ходимига унинг мажбуриятига кирмайдиган вазифани топшираётганида жуда мулойим, жилмайиб мурожаат қилади. Жилмайиш-бу кишиларнинг, дўстларнинг паролидир. Буни психологик меҳанизми қуйидагича: Кечинмаларнинг манбаларини яхши билиш

— кўпгина кишилар дўстларигагина жилмайиб қарайдилар, душманларига эмас; — мулоқотда кишилар кўнгилдан жилмайсалар, бу “мен-сизнинг дўстингизман” дегани; — дўст-бу бизнинг ҳимоячимиз, биз томонимизда турадиган киши; — инсоннинг эҳтиёжларидан бири-бу ҳимояланишга бўлган эҳтиёжи. Дўст мана шу ҳимояланиш эҳтиёжини қондирадиган шахсдир; — қониқиш ҳисси кишида ижобий ҳисларни келтириб чиқаради; — инсон доимо ижобий ҳисларни келтириб чиқарадиган шахсга нисбатан интилади; — агар ҳеч ким ижобий ҳисларни келтириб чиқармаса, у ихтиёрсиз равишда аттракция (ўзига жалб қилиш) ни шакллантиради.(Панасюк А.Ю. 53-бет). Буни қуйидаги жадвалда кўриш мумкин: “МУНОСАБАТЛАР ОЙНАСИ” УСУЛИГА ТАЪСИР қИЛУВЧИ МЕҲАНИЗМ. 4-жадвал кўнгилдан жилмайиш юзнинг ёқимли ифодасидир сигнал: “мен сизнинг дўстингизман” дўст ҳимояланишни таъминлайди эҳтиёжларнинг қондирилиши ҳимояда

Бу жадвалдаги қоидаларга барча ҳам амал қилавермаслиги мумкин. Аттракцияни вужудга келтириш раҳбарнинг вазифасига киради. Чунки ходимларга кўрсатмалар бераётганда бу жуда муҳим. қовоғини солиб буйруқ бергандан кўра, жилмайиб, уни озгина мақтаб кейин топшириқ берилса, ходим тезда бу топшириқни бажаради. Ойнага қараб тез-тез кулиб, жилмайиб туриш ижобий ҳисларни келтириб чиқаради. Лекин доимо кулиб, жилмайиб юриш ярамайди. +ачон кулмаслик мумкин? Биринчидан, таъзияларда, иккинчидан, ходимга қарши сўзлаётганда, огоҳлантириш бераётганда, (хизмат сафарига ходимни жўнатаётганда), “ҳолва ҳақида жуда кўп гапирган билан оғиз чучимайди” деган нақлга кўра, раҳбар интизом ҳақида соатлаб гапиргани билан интизом бўлиб қолмайди. Интизомга ўзи ҳам риоя қилсагина ходимларда масъулият шаклланади. Вазиятнинг учинчи типи-бу раҳбарнинг мажлис жараёнидаги жилмаймаслик ҳолати (жиддийлик) дир. Раҳбар айниқса ўринбосарлари билан мажлис ўтказаётганида жиддий туриши, топшириқларни жиддий туриб бериши лозим. Мажлисдан қониқиш ҳосил қилиш лозим. Раҳбар барча топшириқларни бергандан сўнг унда қониқиш ҳисси пайдо бўлади.Тўртинчи тип бўйича, раҳбар ходимини жазолаётганда уни ром қилиши керакми ёки кўнглини қолдириши керакми? шуларни ҳал қилиш лозим. Рағбатлантириш ижобий эмоцияларнинг пайдо бўлиши ижобий эмоциялар манбаларини туғдиришга тайёр туриш

ёки жазолашни қўллашнинг натижаси айрим сабабларга кўра муаммолидир. Бу иккала усул кишиларга таъсир қилади, ҳар доим ҳам иккала усулни қўллаш яхши натижага олиб келавермайди, бўларнинг психофизиологик меҳанизмлари мавжуд. Масалан, ходимни жазолаётганингизда у ўзини айбдордек ҳис қилса, бу яхши натижа бериши, кейинги сафар у ҳатосини тўғрилаши мумкин. Лекин у жазодан сўнг яна ҳато ишини давом эттираверсачи? Шунинг учун эҳтиёт бўлиб, жазо ва рағбатлантириш чораларини қўллаш керак. Раҳбар ходимга жазо белгилаётганда кейинги фаолиятида у билан бирга ишлашини тасаввур қилиши лозим. Бўтунлай ишдан бўшатиб юборса, бу бошқа гап. Лекин жазодан сўнг бирга ишлаш керакку! Жазони олаётган ходим сизга қарши бўлиб қолмасин, балки ўзининг ҳатти-ҳаракатларига қарши бўлиб қолсин. Раҳбар шунга ҳаракат қилиши керак. Демак, раҳбар ходимларининг кўзида, юзида кулгуни, жилмайишни қўрса, кейин жамоанинг иши яхши бўлади. “Олтин сўзлар” усули. Олтин сўзларнинг синоними-бу “ажойиб”, “бебаҳо” каби сўзлар. Масалан, “сиз бошқалар қўролмайдиган нарсаларни кўра оласиз!”, “сиз билан мулоқотда бўлган киши кўп нарсаларни билиб олиши мумкин!”. Бу сўзлар улар учун “олтин сўз”лар бўлиб ҳисобланади. Буни хушомад сўз деб тушуниш ҳам мумкин. Хушомад-бу кишининг ижобий ҳислатларини озгина бўрттириб ифодалаш. Раҳбар билан ходим ўртасида аттракцияни тез вужудга келтирадиган сўзлар ҳам хушомад бўлиши мумкин. Эслаб кўринг, қачондир бир киши сизга хушомад қилди, сизнинг сифатларингизни озгина ошириб айтиб ўтди, ўшанда сизга ёқимли бўлганми? Хушомад асосида таъсир қилишнинг психологик феномени туради. Агар бир киши бизни яхшисиз деяверса, у кутгандек бўлишга ҳаракат қиламиз. Кўпгина раҳбарлар ходимларига нисбатан хушомад қилишни билмайдилар. “Олтин сўзлар”ни қўллаш қоидалари: 1. “Битта фикр”орқали хушомад қилиш. Масалан, “сизни эшитиш орқали сизнинг қобилиятингизга тан бердим”.

2. “Гипербола” хушомад қилиш. Бундай хушомад кишининг сифатини озгина бўрттириб айтишдан иборат. Жумладан, “сизнинг тартиблилигингизга мен доимо тан бераман”-дейди раҳбар ўз ходимига. Раҳбар ўз ходимларига албатта хушомад қилиб туриши керак, шунда жамоада руҳий муҳит яхшиланади. Бу ерда аттракцияни шакллантиришнинг роли муҳим. 3. “қарашнинг юқори бўлиши”-бу ерда кишининг шахсий қараши муҳим рол ўйнайди. Хушомадга нисбатан унинг фазилати ўзи юқори бўлиши мумкин. Масалан, феноменал хотираси яхши бўлсада, унга атрофдагилар “телефон ракамларини дарҳол эслаб қолганингизга тан бераман” десалар бу юқори қараш. 4. “Танбеҳларсиз” хушомад қилиш. “Мен сизни жуда яхши хушомад қилишингизни эшитдим”- деб раҳбар ходимига айтса у хафа бўлиши мумкин. 5. “Дидактикасиз” хушомад қилиш. Бундай хушомад ходимни келгусида ўзини яхшилашга қаратилган бўлмаслиги керак. Масалан, “Сен фаол бўлишинг керак”, “Эркак киши қатъиятли бўлиши керак” кабилидаги хушомадлар. 6. “қушимчаларсиз”хушомад қилиш. Масалан, “сени қўлинг тилла, лекин тилинг сенинг душманингдир”. Демак, қушимчаларсиз хушомад қилиш лозим. Эндигина раҳбар бўлганларга ходимларига хушомад қилиш ҳақида қуйидаги тавсиялар берилади: 1. Ходимнинг шахсий фазилатлари ҳақида: а) вазифасига кирмаса ҳам кимнидир қайсидир ишга кундирган ходимга: “Сиз бошқаларга таъсир қилишнинг бундай усулини қандай уддалайсиз?” б) ходимнинг бошқа ходимнинг ўзига хос томонини очиб бергани учун: “Сизни кишиларга бундай оқилона баҳо беришингизни илгари сезмаган эканман”. в) узоқ шартлашгандан кейинги ютуқдан сўнг: “Сиз билан мулоқотда бўлиш мен учун ёқимли”.

г) ходимингиз кўзингизни очиб қуйганида: “Сиз билан кўпроқ мулоқотда бўлишдан кўп нарсани ўрганиш мумкин”. д) ходим бошқа ходим билан низога борганда ўзини қўлга ололган пайтда: “Сиз қандай қилиб буни уддасидан чиқдингиз? Сизга қойилман.” е) янги кийим кийган ходимга : “Сиз мода танлашни жуда яхши билар экансиз!” 2. Ходимнинг ишга доир сифатига қарата айтиладиган хушомад: а) Ташкилий ишларни уюштирадиган ходимга: “Ҳеч ким сиз каби ташкилий ишни эплай олмайди”. б) ходим ўз ташаббуси билан қушимча ишни бажарган вақтида: “Мен сизнинг меҳнатсеварлигингизга қойилман”. в) ходимни иш устида кўрганда: “Сизни ишлаётган пайтингизни кўриб ўзимда қониқиш ҳосил қиламан”. г) мажлисда нутқ сўзлаган ходимга: “Сизда жуда яхши дикция бор, сизни тинглаш кишида қониқиш ҳосил қилади.” д) ходимнинг биринчи муваффақиятидан сўнг камтарлик қилиб туришини кўриб: “Камтарлик қилманг, сизнинг қобилиятингиз ҳаммани лол қолдирди”. Жазо бериш ва хушомад қилишнинг ўзига хос техникаси мавжуд. Ходимга жазо бериш, огоҳлантириш учун келишидан аввал унинг яхши хусусиятларини эсланг. Кирганидан сўнг унга аввал озгина хушомад қилинг, яхши сифатини айтинг, кейин уни огоҳлантиринг. Жазо беришнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1. мақсад-ходимни ҳиссий томондан тайёрлаб олиш. Масалан, унга нисбатан “олтин сўзлар”ни ишлатиш. 2. мақсад-ходимни уришиш яхши натижа бермайди, низо чуқурлашиши мумкин. Раҳбар ходимга уни жазолаши кераклигини, лекин у ёмон ходим эмаслиги, аммо уни бу сафар қилган ҳатоси учун огоҳлантириш бермаса бўлмаслигини тушунтириши лозим. Кейин 10-15 секунд тин олиб туриши, сўнгра унда илтимоси борлигини айтиб, яна бир оз тин олиши, сўнгра

ходимдан кейинги сафар бундай гаплашиш бўлмаслигини ундан илтимос қилиши зарур. 3. мақсад ходим албатта ўзининг ҳатосини тан олиб, раҳбардан хафа бўлмасдан чиқиб кетиши, бунинг учун раҳбар юқоридаги тренингни ўтказиши керак. “Ишдан бўшатиш формўласи”. Бу формўланинг 6 та қоидаси бор: 1. Раҳбар ходимга ишга бўлган масъулиятини оширса у билан бирга ишлашдан хурсанд бўлиши. 2. Яқин икки ҳафта ичида раҳбар айтган ишларни ходимлари унутиши. 3. Ходим раҳбар олдига доимо ёрдам сўраб мурожаат қилиши. 4. Раҳбарнинг ходим эндигина ишга киргандек унга нисбатан барча методик ёрдам беришга тайёр эканлиги. 5. Икки ҳафта ичида ходим елкасидаги юкни (ишни) кўтариб туролса, демак иш яхши кетади. 6. Икки ҳафта ичида ходим ишни юргиза олмаса раҳбар уни ишдан бўшатишга мажбур эканлигини расман айтиши. Бу формўлалар ёрдамида раҳбарнинг ишлаши осон бўлади. Хулоса қилиб айтганда, хушомад одамда албатта ёқимли ҳисни келтириб чиқаради. Ҳатто ёқмайдиган киши хушомад қилса ҳам. Мажлисда жазо чораларини қўллашда ҳам хушомад қилиш зарар қилмас экан. “Бўшатиш формўласи” бўйича касбий бошқарувни йўлга қўйиш мумкин. Ҳар бир раҳбар қўл остидаги ходимларига албатта хушомад қилиб туриши керак. “Чидамли тингловчи” усули. Ҳар бир кишининг вақти 24 соатни ташкил қилади. Бу вақтда биз ишлаймиз, ўйда телевизор кўрамиз, китоб ўқиймиз. Ҳат ёзамиз, телефонда сўзлашамиз. Лекин буларнинг ичида дўстимиз, энг яқин кишимиз билан ўтган вақтни қадрлаймиз. Вақт бу қадрлаш улчовидир. Баъзида бир кишига дуч келганимизда у билан гаплашишга ҳозир вақтимиз йўқ эканлигини айтамиз. Демак, у билан бўладиган вақтни биз қадрламаймиз. Бир кишига биз вақт ажратмаётганимизда бу вақт унинг учун жуда қадрли

эканлигини ҳис қиламизми? Бошқаларни эшитиш учун вақт керак. Бир томондан раҳбар учун омборга телефон қилиб техника учун буюртма қилиш, бир томондан эса ўз ходимини эшитиб унинг эҳтиёжини қондириш, қайсиси муҳим? “ФАОЛ ТИНГЛОВЧИ БЎЛИШ МЕҲАНИЗМЛАРИ” 5-жадвал Диққат билан тинглаш ходимнинг эҳтиёжларини қондиришига олиб келади. Унда ижобий ҳис-туйғулар пайдо бўлади. Раҳбарга нисбатан аттракция, симпатия вужудга келади. Ходимга нисбатан қарши фикр бўлса раҳбар унга бир неча муддатдан сўнг яхшилаб гаплашиб олишларини айтиб кетиши керак. Ҳар бир ходимни тинглашга вақт ажратиш керак. Чунки у доимо раҳбарнинг кўрсатмаларини бажаради. Раҳбар бошқа раҳбарнинг Диққат ва чидам билан тинглаш ўз-ўзини тасдиқлаш эхтиёжларининг қондирилиши ижобий хис-туйғуларни вужудга келтириш ижобий хис-туйғулар манбаларига асосланиш

олдига бир буюртма қоғозни ўзи олиб бориши айтилганида уни ёзган қоғозини кўриб котиба бошлиғининг олдига киргазмайди. Шунда раҳбар қайтиб бориб ҳатосини тўғрилаш учун 80 км. масофани босиб ўтиш учун вақт кетишини ўйлаб, ташқарига чиққанида котибанинг гул ўстиришга қизиқишини эшитиб, қайтиб уни олдига киради. У котиба билан гул ўстириш ҳақида 1 соат суҳбатлашади. Натижада суҳбат охирида котиба раҳбарнинг қоғозини олиб қолади. Демак, бошқаларнинг қизиқишларини эшитиш орқали унинг ишончига кириб олиш мумкин. Лекин 10-15% раҳбар котиба олдида паст кетамизми, деб ўйлайдилар. Лекин ишни тез битиши учун бу усулни қўллаш яхши натижа бериши мумкин. Юқоридаги раҳбар вақтни қадрлагани учун котибага шу усулни қўллади. Юқоридаги вазиятда котиба ҳам раҳбар ҳам жабр кўргани йўқ. Раҳбар котибани тарбиялади ҳам. Ютуқли чипта. Ўзининг имкониятларини ҳисобга олиш усуллари бўйича қуйидаги тавсиялар берилади: 1. Мақсадга эришиш учун юқоридаги ҳолатларни ҳисобга олсангиз муваффақиятларга эришишингиз осон бўлади. Бу усулларни қўллаш орқали сиз ҳеч нарса ютқазмайсиз. 2. Бу усулларни сиз илгари баъзан қўллаган эдингиз, фақат шахсий муносабатлардагина, энди ишда ҳам қўллай оласиз. Илгари сиз бу усулни қулайлигини , бошқаларда аттракцияни вужудга келтиришини ўйламаган ҳолда қўллагансиз. Энди сиз бу усулларни тизимли, мақсадли, онгли ҳолда қўллайсиз. 3. Агар сизнинг суҳбатдошингиз бу усулларни қўлласангиз ҳам сизга ёрдам бермаса, аста-секин сиз мақсадингизга эришиб борасиз. Ходимларингизни исмини эслаб қолишдан ишни бошланг. 4. “Эслаб қолиш иллюзияси” феномени бўйича, сиз қўлингизга соатни олиб унга қараб юқоридаги усулларни ёдлашга ҳаракат қилинг. Кўпинча (Панасюк А.Ю.) буни уддалаш учун 8 секунд вақт кетади.

8.Оғзаки кўрсатмалар беришни шакллантиришнинг психологик қоидалари. Аввалги бобда биз аттракцияни (ўзига жалб қила олиш) шакллантиришнинг психологик усуллари ҳақида фикр юритдик. Айрим раҳбарлар “Мен истайман”, “Менга керак” каби ибораларни кўп ишлатадилар. Лекин ходим буни раҳбар умумий жамоанинг иши учун гапираётганини тўғри тушуниши керак. Шахс сифатида тан олмаслик йўналиши бўйича қўйида ўнг ва чап жадвалда раҳбарнинг ходимларга берадиган оғзаки кўрсатмалари акс этган: 6-жадвал № № 1 Пайшанба куни бўлимингизни ҳисоботини беринг, менга у бошқармага бериш учун керак 1 Ҳисоботни пайшанбага тайёрлаб берсангиз, у бизнинг ҳисоботимиз учун керак бўлади. 2 Сизни ҳозир бошқармага бориб, буюртмалар учун шартнома тузиб келишингизни истайман. Тушунарлими? 2 Ҳозир бошқармага бориб келишингизга тўғри келади. Чунки квартал охирида қийналиб қоламиз. Сизга тушунтиролдимми? 3 Сиз нормал ходимга ўхшаб ишлашингиз керак. Сизнинг фокўсларингиз менга керакмас! 3 Энди сиз бошқаларга ўхшаб яхши ишлашингиз керак. Бу фақат сизнинг ишингиз эмас., балки бизнинг ҳам ишимиз. 4 Ҳисоботни тайёрлаётганда яхшилаб ўйлаб кўришингиз керак деб ҳисоблайман... 4 Ҳисоботингиз ҳақида бир оз ўйлашингизга тўғри келади. Чунки бу менинг қизиқишим эмас, бўтун жамоамизнинг ишидир. Ўнг томондаги жадвалга асосан ходимлар бу кўрсатмалар раҳбарнинг шахсий талаби эмас, балки умумий талаблар эканлигини билиб оладилар. Ходим ишига сидқидилдан ёндошса, ишини севса, у жон-дили билан

ишлайди. Раҳбарнинг расман берадиган оғзаки кўрсатмалари уни ташвишга солмайди. Аммо раҳбар “мен истайман”, “менга шу керак” каби ибораларни камроқ ишлатиши лозим. Шундагина ходим билан низога кам боради. Унга нисбатан симпатия тезроқ ривожланади. Шкаланинг ўнг томонида турган ходимлар сизни қўллаб-қувватлаб ишлайверади. Аммо чап томондаги ходимлар билан эҳтиёт бўлиб мулоқотда бўлиш лозим. Шундай қоидага риоя қилинг: ходимларга оғзаки кўрсатма бераётганингизда “мен”, “менга” деган сўзларни ишлатманг. “Мен ўйлайманки,” “мени тўғри тушунингизни истайман” каби сўзларни ишлатиш мумкин. Бўларда умумий қараш мавжуд. “Фақат савол!” усули бўйича, фараз қилайлик, сизни раҳбар қабулига чақириб: “Эртага сиз бир жойга боришингиз керак” деса сизда қандай таассурот қолади. Ёки “сиз билан маслаҳат қилмоқчи эдим, бизда ноқулай вазият туғилиб қолди, бизга сизнинг ёрдамингиз керак бўлиб қолди” деб айтса қандай таассурот қолади. Албатта иккинчи ҳолатда сиз раҳбарнинг таклифига рози бўласиз. Чунки сизда раҳбар аввал ижобий ҳис-туйғуларни вужудга келтириб олмоқда. Кўрсатма бергандан кўра маслаҳат сўраганлиги ходимга ижобий эмоцияни келтириб чиқаради. қуйидаги уч хил шаклдаги кўрсатмага эътибор беринг: 1. “Дилобар Жураевна! Мана бу ишни эртагаёқ бажаришингизни мен талаб қиламан!” 2. “Дилобар Жураевна! Илтимос, эртага мана бу ишни қилиб беринг...” 3. “Дилобар Жураевна! Мана шу ишни эртага бажариб бера оласизми?” Юқоридаги иккала кўрсатма берилса, ходимда қарши фикр туғилиши мумкин. Лекин учинчи кўрсатмада ходимда бундай қарши фикр туғилмайди. Чунки учинчи кўрсатмада ўзаро ҳурмат сақланиб қолган. Раҳбар ходимга нисбатан ҳурмат туйғусини йўқотмаса, у раҳбарнинг топширигини бажармасдан кўймайди. Кўрсатмани суроқ шаклида берилса ходим раҳбарнинг топширигини қайтара олмайди. Аввалги иккита кўрсатмага эса осонлик билан ходим қарши фикр билдириши мумкин. Демак, қуйидагича саволлардан ходимга кўрсатмалар беришда фойдаланиш мумкин: “...қилиб

бера оласизми?” ”...сиз қандай ўйлайсиз?” “... сиз қандай ҳисоблайсиз?” “... сизда имконият борми?” Аммо бу саволларни ҳаммага ҳам берилавермайди. Масалан, котибага, қарши фикр билдираётган ходимга ва ҳ.к. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ҳар бир раҳбар ходимларнинг психологик хусусиятларига, қизиқишларига қараб оғзаки кўрсатмалар бериши лозим 9. Нотиқлик маҳорати психологияси ҳақида. Раҳбарнинг топшириқ беришининг (кўрсатма ) иккита мустақил омили мавжуд. Биринчи топшириқ бериш мазмуни. Иккинчи унинг психологик шакли. Бу шакллар бир-бири билан боғлиқ эмас. Топшириқ бериш мазмуни шахс сифатида тан олмаслик ва шахс сифатида тан олиш, тасдиқ, суроқ, директив шаклларда бўлади. Кўрсатма бериш мазмунининг дастурини ходимнинг ҳаракатлари аниқлайди.(қаерга бориши, ниманидир қилиши). Раҳбарнинг кўрсатма беришининг психологик шакли мотивация даражасини, муносабатни аниқлаб беради. Раҳбар барча “олтин сўзларни”, “муносабатлар ойнасини”, “исмини айтишни”, “шахсини танолмасликни”, “фақат савол!” каби усулларни қўлласа ҳам ходим бу топшириқлар ўзида қизиқиш ўйғотмаса натижа паст бўлади. Риторика - бу ишонтириш усуллари ҳақидаги, ҳатти-ҳаракат ва идрок қилишнинг бошланғич қолиплари ҳақидаги фан бўлиб, унинг предмети ишонарли нутқнинг қоида ва усулларидир. Бу Арасту давридан буён шундай. Кейинчалик эса бу чиройли сўзлашнинг илмий-фалсафий йўналишига айланиб борди. Риторика ҳозиргача санъатни ҳам фанни ҳам қизиқтириб келади. Агар риторика психологиясини коммуникатив ишончнинг қонуниятларига бағишланган тадқиқотлар ҳақидаги илмий йўналиш сифатида қараладиган бўлса, таъкидлаш керакки, ҳар қандай касбда инсон омилида ишонтириш феномени муҳимдир. Раҳбарнинг ходимга, ўқитувчининг ўқувчига, шифокорнинг беморга, сотувчининг ҳаридорга, автоинспекторнинг ҳайдовчига кўрсатадиган таъсири учун

ишончли ҳаракат керак. Ишончли коммуникацияни муаммосини ҳал қилмай туриб, жамиятда демократияни шакллантириб бўлмайди. Бунинг учун жамиятимизнинг барча фуқаролари якдиллик билан ҳаракат қилишлари лозим. Ҳозир эса эмпирик психологиянинг тўплаган назарий билимларидан фойдаланиб, иш учун, кишилар учун психологик йўқотишларни олдини олишимиз керак. Чунки ҳар қандай касбда кишиларга таъсир қилиш учун ишонч феномени муҳим. Хулоса қилиб айтганда, раҳбар, ходим ва бошқа касб эгалари, шунингдек, талабалар юқоридаги фикрларни ҳисобга олиб, мулоқот шаклларини, кишиларга таъсир қилиш усулларини ўз фаолиятларида қўлласалар яхши натижаларга эришиш мумкин. Кўпгина кишилар бу усулларни қўллаб юрганлар, лекин ҳар доим ҳам эмас. Демак, бу усулларни биз доимо атрофдагилар билан бўладиган мулоқотда қўллаб юрсак, уларда симпатия (ёқиш), аттракцияни (ўзига жалб қилиш) ҳосил қилишимиз мумкин. Бир-биримизга ҳар доим “олтин сўзларни”, “муносабатлар ойнасини,” “хушомадни” қўллаб турсак, меҳр-оқибатимиз кучайиб борарди.

АДАБИЁТЛАР : 1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон келажагининг пойдевори.Т. 1997. 2. Баркамол авлод орзуси. Т. 1999 . 3. Каримов И. Ватанимизнинг тинчлиги ва ҳавфсизлиги ўз куч - қудратимизга, ҳалқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва буқилмас иродасига боғлиқ. Т. “Ўзбекистон”нашриёти. 2004. 32 б. 4. Давлетшин М.Г. Умумий психология. Т. ТошДПУ.2002.(ўқув қўлланма). 5. . Каримова В. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт. Т. 1999. 6. Каримова В. Акрамова Ф. Психология. Т. 2000. 7. Каримова В. Психология. (ўқув қўлланма).Т. 2002. 8. 6.Кан-Калик. Учителю о педагогическом обҳении. М. ”Просвеҳение”. 1987. ( ўқув қўлланма). 9. Панасюк А.Ю. Психологическая наука на службе у руководителя. М. 1990. (ўқув қўлланма). 10. /озиев Э. Муомала психологияси. Т. 2001 . 11. /озиев Э. Тафаккур психологияси. Т. 1999. 12. /озиев Э. Психология. Т. “Ўқитувчи” нашриёти. 2003. (дарслик) 13. Махсудова М. Умумий психология. (маърузалар матни) Н. 2002. 14. Махсудова М. Оилавий муносабатлар психологияси. (услубий қўлланма) Н.2003. 15. Махсудова М. Курбонова З. Умумий психология. Н. (муаммоли маърузалар матни). 2004. 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Укитувчи ва укувчининг мулокоти

Педагогик назокат ва педагогик одоб-ахлоқ

Педагогик назокат ва педагогик одоб ахлок

Бошкарув ишларида хужжат тулгазиш ва хужжат айланмаси

Педагогик технология ва педагогик маҳорат уйғунлашувининг истиқболлари