Педагогик тажрибаларни ташкил этиш методикаси - Педагогиka - Рефераты

Педагогик тажрибаларни ташкил этиш методикаси

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

755.5 KB

Педагогик тажрибаларни ташкил этиш методикаси Режа: 1. Педагогик тажриба-синов ишлари дастурини ишлаб чиқиш 2. Педагогик илмий тадқиқот жараёнини моделлаштириш 3. Педагогик тадқиқотларни ташкил этиш ва ўтказиш босқичлари 4. Педагогик илмий тадқиқот самарадорлигини аниқлаш мезонлари 5. Педагогик тадқиқотнинг математик статистик методлари 6. Педагогик тадқиқотларда тизимли ёндошув ва маълумотларни қайта ишлаб чиқиш технологияси 7. Фундаментал, амалий ва инновацион педагогик тадқиқотларни амалга ошириш шарт-шароитлари 8. Педагогик илмий тадқиқот ишларини оммалаштириш 9. Магистрлик диссертациясини ёзиш

Педагогик тажриба-синов ишлари дастурини ишлаб чиқиш Педагогик тажриба-синов ишларини ташкил этиш ўзига хос мураккаб ва маъсулиятлидир. Инсон предметида айниқса навниҳол ёшларда тажриба- синов ўтказиш аниқ дастур асосида ташкил этилиши, дастур ҳар томонлама педагогика-психологик қонуниятлар, шарт-шароитни ҳисобга олади. Илмий тадқиқот дастури тажриба-синов ишларини мақсадли, изчил амалга ошириш мазмуни белгилайди. Педагогик тажриба-синов дастури, мавзунинг долзарблиги, ижтимоий иқтисодий аҳамиятини аниқлаш, илмий фаразнинг ҳаққонийлигини асослаш қўлланмасидир. Тадқиқот назариясининг амалда синаб кўриш; тадқиқот илмий-амалий имкониятини жорий этиш, умумлаштириш; бир неча вариантда ҳар хил шароитда тадқиқот натижасини текшириб кўриш; математик статистик таҳлил қилиш ва баҳолаш каби йўналишлардан иборат бўлади. Маълумки, амалиёт илмий билишнинг мезонидир. Илмий тадқиқот фаннинг истиқболини белгиловчи, мумтоз қонуниятларни ёритувчи ёки вақтинчалик бўлиши, баъзан такрор бўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун тажриба-синов ишлари ана шу имкониятларни ҳаётда ўз ифодасини аниқлашдан иборат бўлади. Илмий фаразларни асослашда тажриба-синовлари муҳим таркибий қисмдир. Илмий фаразларга асосан тажриба-синов ишлари ташкил этилади, илмий фаразлар амалиётда синалсагина назарий ғояга айланади. Илмий фаразлар тажрибаларда асосланмаса илмий тадқиқот йўналиши ўзгартирилади, қайта тажриба ўтказилади. Илмий тадқиқотнинг концепцияси муаммонинг ўрганилиш тарихий тараққиёти, ҳаётда типик кўринишлари тажрибада синаб кўрилади. Амалий тажриба тадқиқот назариясини асослайди тўлдиради. Шунинг учун тажриба- синов ишлари дастури илмий тадқиқотни изчил амалга ошириш тизими, механизмдир. Тадқиқот назарияси тажриба-синов ишлари бир-бири билан узвий боғлиқ. Назариянинг амалиёт билан боғлиқлиги фалсафий категория тажриба-синов ишларининг методологик асосидир.

Тадқиқотнинг илмий-амалий аҳамиятини аниқлашда тажриба-синов ишлари экспертиза вазифасини бажаради. Тадқиқот аргументи тажриба- синов ишларининг натижасига асосан ифодаланади. Илмий тадқиқотни аргументлаш, ғоявий аксиома тажриба-синов ишларининг ҳар хил вариантда, ҳар хил шароитда ўтказилганига боғлиқ. Педагогик тадқиқотда субъектив тавсиялар ўтган асрда таълим-тарбия тизимини инқирозга олиб борди. Педагогик тадқиқотларни аргументлаш тажриба-синов ишлари дастурининг таркибий қисмидир. Бир неча вариантда, шарт-шароитда таълим-тарбия самарадорлигини ошириш бўйича тажриба-синов ишлари тажриба ва назорат гуруҳларида синаб кўрилади. Узоқ муддатли тажрибада ҳар бир босқичда бажариладиган кузатиш тажриба-синов ишлар тартиби белгиланади. Тажриба гуруҳлари хусусиятига кўра бир ёки бир неча босқичли тажриба- синов ишлари режалаштирилади. Тажриба-синов ишлари натижаларини умумлаштиришда мантиқий хулосалар билан бирга математик статистик таҳлил аргументли концепциялар, амлий қўлланмалар яратиш имкониятини оширади. Тадқиқот йўналиши педагогиканинг таркибий қисмлари, мавзуга доир тажриба -синов ишлари дастури яратилиши, тажриба-синов ишларини ташкил этишда ҳам ижодкорлик бўлиши мумкин.

Масалан, буюк алломаларнинг тажриба ҳақидаги таълимотлари бугунги кунда ҳам алоҳида аҳамиятга эга: Фан табиатни такомиллаштиради, аммо ўзи ҳам тажриба негизида такомиллашади зеро, туғма истеъдодлар ёввойи ўсимликларга ўхшаб, илмий парваришга муҳтождир; айни пайтда тажриба билан оидинлаштириб турилмаса, илмнинг ўзи ҳаддан ташқари умумий дастур беради. Педагогик тадқиқот тажриба – синов ишлари Илмий тадқиқот мақсади Тадқиқотнинг илмий фарази Дастлабки тажриба - синов ишлари Илмий тадқиқот объекти Илмий тадқиқот методлари Илмий тадқиқот предмети Илмий тадқиқо т тажриба - синов ишлар дастури Илмий тадқиқот воситалари Қайта тажриба - синов ишлари Тадқиқот натижаларини аргументлари Илмий ғоя, тавсиялар Умумлаштириш, оммалаштириш

Ф. Бэкон Фақат тасаввурда туғилган минглаб мулоҳазадан кўра, мен биргина тажрибани афзал кўраман. М. В. Ломоносов Барча тажрибалар — умид ва синчковлик чангалида туради. О. Бальзак Тасаввур қанотида парвоз қилиш қанчалар жозибали бўлмасин, ҳамиша синовдан ўтган фактлар шиппагида, вазмин қўрғошин тагли шиппакда юришни афзал кўрган маъқул. Ж. Фабр Фактларнинг аҳамиятини камситмайлик қачондир унда ҳақиқат чечаги гул очади. Г. Торо Мавжуд назариялар қолипига тушмайдиган фактлар айниқса фан учун қимматлидир, фаннинг яқин келгусидаги ривожи асосан ўша фактларни тадқиқ этиш билан боғлиқ бўлади. А. М. Бутлеров Бугун майда, якка ва аҳамиятсиз туюлган фактлар янги кашфиётлар туфайли эртага фаннинг серсамара янги тармоғига асос бўлиши мумкин. А. М. Бутлеров Кичкинагина бир факт амалга ошмаган қанча-қанча орзуларни оқлайди. Р. Эмерсон Тажриба ва кузатиш — донишмандликнинг туганмас булоғи ва ундан истаган одам баҳраманд бўлиши мумкин. У. Чэннинг Ҳар қандай аниқликнинг асоси ҳисобланмиш тажриба негизида туғилмаган билим бесамара ва ғиж-ғиж хатодир. Леонардо да Винчи Ҳаётнинг мангу муаллими - тажриба.

Ҳар қандай-фаннинг манбаи— тажриба. Ҳар қандай тажриба фикрдан иборат бўлиб, у тажриба орқали туйғуларга ҳам ўтади Ю. Либих Тажриба— йўлингдаги ёруғ шамчироқ. У. Филлипо Фақат тажрибагина бизни ҳаёт неъматларини қадрлашга ўргатади. Я. Гёте Ҳақиқий билимнинг манбаи — фактларда. П. Буаст Фан ҳам бир хил ҳаво— фактлар кислороди билан нафас олади. Янги тадқиқот услублари бамисоли шундай бир дарахтки, у фан иқлимини ноаниқ хулосалар карбонат ангидридидан тозалайди ҳамда уни янги кашф этилган, кузатилган ва анг-ланган ҳодисалар кислороди билан бойитади. В. В. Парин Ҳеч қандай «мабодо»га ўрин йўқ Ишончга сазовор аниқ далилларнигина қайд эт. Улар ўрганиб чиқилгач, пишиқ негизга асосланган мақбул хулосаларга кўч. Ж. Фабр Менга таянч нуқтасини беринглар, ерни ўз ўрнидан силжитаман. Архимед Фанний тилни суиистеъмол қилиш фактлар илмини сўз илмига айлантириб юборади. Ж. Кондорсе Фактлар инсон тажрибасини бунёд этган ғиштлардир, улар сизнинг ижод қуролингиздир. Тиним билмай факт изланг, уларни табиатдан ва китоблардан тўпланг, кетма-кет яхши дарсликларни ўқинг. В. А. Обручев Биз мулоҳазаларни эмас, фактларни англашга интилмоғимиз ва аксинча фикрларимиз тизмасидан бу фактларга ўрин топиб бермоғимиз лозим. Г. Лихтенберг .

Ҳар қандай илмий соҳада — табиат соҳасида ҳам, тарих соҳасида ҳам — бизга маълум фактлардан келиб чиқмоқлик зарур... боғланишларни конструкция қил.иш ва уларни фактларга олиб кириш мумкин эмас, аксинча, уларни фактлардан келтириб чиқармоқ ва улар топилгач, имкон йўл қўйган даражада тажриба йўли билан уларни далилламоқ зарур. Ф. Энгельс Кишини расмиятчига айлантирувчи фактлардан хабардорлик ҳақиқий билим эмас, балки ўша фактлардан фойдаланиш уни файласуф даражасига кўтаради. Г. Бокль Расмиятчи — ақл бадҳазмлиги касалига мубтало бўлган кишидир. Ж. Ренар Фанда ғояларни изламоқ керак. Ғоясиз фан бўлиши мумкин эмас. Фактларни билишнинг қиммати асосан шундаки, уларда ғоялар яширинган бўлади ғоясиз фактлар мия ва хотиранинг ифлосланишидир. В. Г. Белинский Ҳамма фактлар ҳам ёзиб олишга арзирли бўлавермайди. Ф. Вольтер Бемаъни туйғуларга инониш — бетамизнинг хислати. Гераклит Юзаки одам жаҳолатни теранлик деб, ёввойиликни забардастлик, мавҳумликни ниҳоясизлик, бемаъниликни ўта таъсирчанлик, дея қабул қилади. Ф. Шиллер Илмий ишни доимий тажрибалар ва аниқ кўргазмалар воситасида тўғри олиб бормоқлик учун бардошли маҳорат керак. Ж. Максвелл Режасиз одам маълум фактлар кўчасида ҳам осонгина адашади. Д. И. Менделеев

Фактлар, ҳаммавақт фактлар ўргатади, тарбиялайди, ғоялар эса унга йўлдош, улар фактлардан олдинга ўтолмайди. М. Горький Фактлар — мисоли шундай нарсаки, шубҳагумонлар ундан худди темирга урилиб сакраган резина коптокдек қочади. М. Горький Сўзлар тизмасида нутқ, ранглар йиғиндисидан муайян қиё- фалар туғилгани сингари, бир-бири билан ўзаро боғланган жуда кўп фактларни билишдан том маънодаги юксак билим пайдо бўлади. А. М. Бутлеров Педагогик илмий тадқиқот жараёнини моделлаштириш Моделлаш – лотинча modulus – ўлчов, меъёр – бирор объектлар тизимининг образи ёки намунаси. Билиш объектларни тадқиқ қилиш, мавжуд предмет ва ҳодисаларнинг моделларини ясаш, тизимли ўрганиш имконини беради. Моделлаштириш методидан ҳозирги замон фанида кенг фойдаланилмоқда, у илмий тадқиқот жараёнини енгиллаштиради, баъзи ҳолларда мураккаб объектларни ўрганишнинг ягона воситасига айланади. Бу айниқса, ма вҳум объектларни, таълим -тарбия жараёнини тадқиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Моделлар объект хусусиятларини унда содир бўладиган жараёнларни тушунтириб бериш учун қўлланилади. Педагогик илмий тадқиқот жараёнини, натижаларини моделлаштириш, тизимли тадқиқ этиш, ифодалаш, педагогик ва ахборот технологияни кенг жорий этилиши, таълим-тарбия жараёнини серқирра мураккаб, мавҳум хусусиятларини моделлаштириш орқали самарали тадқиқ этиш мумкин. Моделлаштириш ўзининг мураккаб комплекс ҳарактерига кўра, тадқиқот усулларига кўпроқ мансубдир. У бундай тадқиқот усулики, унда тадқиқотчини қизиқтирган объект шунга ўхшаш бошқа объект билан алмаштирилади. Бунда биринчи объект оригинал, икккинчиси эса модел

бўлади. Моделлаштириш чизмали, математик, мантиқий, белгили шаклда намоён бўлиши мумкин. Модел – билиш объекти ўрнини босадиган, амалда объектлаштирилган ёки фикран тасаввур қилинадиган нарса. Моделнинг асосий воситаларини танлашга нисбатан моделлаштиришнинг турли хиллари ҳам фарқланади. ЭҲМнинг янги авлоди пайдо бўлиши билан фанда компъютерли моделлаштириш кенг миқёсда оммалашди. Компъютерли моделлаштириш мантиқий ва математик моделлаштиришдан фойдаланишни ҳам ўз ичига олади. Педагогик илмий тадқиқотларни моделлаштиришда тадқиқот объекти ва унинг мантиқий модели ўртасида ўхшашлик, мувофиқлик бўлиши ғояни ифодалаш, тадқиқот назарий даражасини ошириш имкониятини беради. Моделлаштириш методидан кенг фойдаланиш илмий тадқиқот жараёнини енгиллаштиради, таълим-тарбия объектини ўрганишнинг қулай воситасига айланади. Шунингдек, моделлаштириш педагогик объект хусусиятларини тушунтириб бериш учун ҳам қўлланилади. Моделлаштириш ҳар доим бошқа илмий методлар билан бирга қўлланилади ва у эксперимент билан чамбарчас боғлиқ. Педагогик тизимни тадқиқотида моделли эксперимент қўлланилади. Педагогик илмий тадқиқотларда мантиқий моделлаштиришнинг ҳар хил шаклларидан фойдаланиш таълим-тарбия жараёнини тизимли ифодалаш имкониятини беради. Моделли эксперимент таълим-тарбия муассасаларининг лойиҳасида, таълим-тарбия воситаларини ишаб чиқишда самарали методдир. Масофали таълимни йўлларини, шаклларини, тизимини яратишда ҳам моделли эксперимент қўлланилади. Таълим-тарбия жараёни педагогик кадрлар тайёрлашни идеаллаштиришда моделлаштириш ҳал қилувчи имкониятга эга. Педагогик жараённинг идеал шакли, тизимли моделлаштириш орқали ифодаланади, концептуал хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқилади.

Талабаларда экологик маданиятни шаклланганлик даражалари тажрибасиновдан олдин (балл хисобида) жадвал Олий ўқув юртлари 200220 03 200320 04 20042 005 Т аж. а з. Т аж. а з. Н аж. Т аз. КМИИ 2, 2 2 2 95 ,83 ,60 ,88 ,90 ,85 КДУ ,2 80 i jT 1 2 ,72 2 ,50 2 ,80 2 ,55 СамДУ 2 , 80 2 ,72 2 ,82 2 ,76 2 ,90 2 ,80 2 - жадвал Олий ўқув юртлари 200220 03 200320 04 20042 005 Т аж. а з. Т аж. а з. Н аж. Т аз. кмии 4, 33 , 55 4 ,4 3 , 68 3 4 , 48 , 65 КДУ 4, 39 , 62 4 ,3 1 , 55 3 4 , 37 , 58 СамД У 4, 36 , 66 4 ,2 0 , 46 3 4 , 38 , 62

Талабаларда экологик маданиятни шаклланганлик даражалари тажрибасиновдан сўнг (балл Хисобида) Тажриба-синов натижасида олинган сонли маълумотлар математик статистика усуллардан фойдаланиб таҳлил этилди. Демак, статистик таҳлил килиниши керак булган танланма тупламлар куйидагилар экан: Демак, тажриба-синов ишлари олиб борилганидан сўнг тажриба ва назорат гуруҳларидаги мос ўсишлар транерефессия микдорлари оркали куйидагича аникланади: 1. Тажриба - синовдан олдин: г, = 56% - 52,8% = 3,2% - деярли фаркланмайди; 2. Тажриба - синовдан сўнг: г, = 87,2% - 71,8% --15,4% - фарк ечиларли даражада катта; 3. Гуруҳлардаги ўзгаришлар: „ г," = 71,8% -52,8% 19%, Демак, тажриба гуруҳлардаги ўзгариш назорат гуруҳларидан деярли бир ярим баробар (з 1,2/19 «1,6) юқори экан. Тажриба-синовда катнашган талабалар экологик маданиятининг шаклланганлик кўрсатгичлари назорат гуруҳи талабалариникид ан фарқли равишда юқори бўлиб, олиб борилган ишларнинг самарадорлигини англатади. Тажриба -синов ишларииинг (2002- 2005 йиллар давомида) ижобий натижалар бергани ва талабаларнинг экологик маданиятини шаклланганлигининг ўсиш даражаси, тавсия этилган чора-тадбирларнинг самарадорлиги ҳамда олинган натижаларнинг ишончлилиги ҳақида ижобий хулоса чиқаришга имкон берди. Шу тариқа тадқиқотнинг сўнгги натижаларини қайта ишлаш, умумлаштириш босқичи (2005-2006 й) да экспериментал синовдан ўтди ва илмий асосланган

материаллар натижаларини диссертация шаклида расмийлаштириш имконига эга бўлинади. Педагогик тадқиқот жараёнини моделлаштириш Абстрак моделлаштириш Муайян моделлаштириш Тадқиқот мақсади, мотиви, илмий фаразлар Илмий тадқиқот лойиҳаси (қурувч и каби) Тадқиқотни идеаллаштириш Тадқиқот таркиби Фикрий эксперимент Тадқиқот тизими Анализ - синтез Индукция - дедукция Компьютер модели Математик - статистик модели Илмий тадқиқот натижасининг модели

Педагогик тадқиқотларни ташкил этиш ва ўтказиш босқичлари. Илмий тадқиқотнинг натижаси, самарадорлиги, уни ташкил этишга, изчиллигига боғлиқ. Мантиқий изчиллик педагогик тадқиқот ишининг таркибий қисмларини узвийлиги ўзаро боғлиқлигидадир. Бу таркибий устивор босқичлар: 1. Тадқиқот объекти ва предмети унинг долзарблиги; 2. Тадқиқот мақсади фан тараққиётида тутган ўрни, таълим-тарбия назариясини такомиллаштириш, мавзу бўйича янги консепция яратиш, амалий тавсиялар ишлаб чиқиш; 3. Тадқиқотнинг муайян мақсади, предмети, илмий муаммодан келиб чиқадиган вазифалар; 4. Тадқиқонинг концептуал асоси, назарий қоидалари, тадқиқотнинг етакчи ғояси. Тадқиқотчининг илмий йўналиши, дастлабки консепцияси унга фаннинг тараққиётида мақсад ва вазифаларни аниқлаш имконияти; 5. Тадқиқот натижасида фаннинг тараққиёти ҳақида илмий фараз. Илмий фараз ўзига хос дастлабки фикрий тадқиқот, илмий фаолиятга йўлловчи мақсад, мотив; 6. Илмий фаразни амалда синаб кўрувчи ишончли тажриба, натижага эришадиган тадқиқот методика; 7. Ишлаб чиқилган тадқиқот методикаси асосидаолинадиган илмий далиллар, илмий тадқиқотнинг асосий таркибий қисми, тадқиқот натижасида педагогик назария ва амалиётни ривожланиши даражаларини аниқлаш; 8. Илмий консепцияни ишлаб чиқиш, асосий натижаларни алоҳида кўрсатиш, ғоялар, хулосаларни илмий ифодалаш; 9. Олинган натижаларни амалда қўллаш тадқиқотнинг муҳим босқичи. Аниқ методик тавсиялар ишлаб чиқиш, педагогик қўлланмалар яратиш, кенг педагогик оммага умумлаштириш. Ҳар бир педагог изланиши ана шундай илмий тадқиқот босқичларига амал қилиши, ҳар бир босқич узвий бир-бири билан боғлиқлиги фаннинг

талабидир. Илмий тадқиқотнинг ҳар бир босқичини ўзига хос принциплари мавжуд. Илмий тадқиқот бошлавчи ана шу хусусиятларни ҳисобга олиши тадқиқотчилик маданиятини эгаллаши зарур. Юқоридаги талаблардан ташқари ҳар бир илмий тадқиқот вазифаси муайян ижтимоий тарихий шарт- шароитни ҳисобга олган ҳолда тажриба-синов ўтказилади. Шунингдек, тадқиқотчи илмий изланиш вазифасининг мураккаблиги, мазмуни ва методик имкониятларини ҳисобга олади. Тадқиқот жараёнида у ёки бу босқичда, гипотеза кутилмаган камчиликка учраши мумкин. Ана шу камчиликларни тузатиш тадқиқотда тўғри йўл танлаш, мақсадга эришиш учун тадқиқотчидан шижоат талаб этилади. Ҳар қандай омадсиз уриниш илмий изланишни қулай йўлини, муҳими, устивор бош ғояни топиш, бутун муаммони ечимини аниқлайдиган методикани яратиш. Тадқиқот бошловчи қоидага асосан янги тизим яратишга уринади. Ўзида янгиликка интилиш ҳиссини, кўникмасини шакллантириш, янги консепциялар ривожидан хабардор бўлиш тадқиқотчилик қудратини оширади. Мунтазам янги адабиётни ўрганиб бориш, конспектлаш, айниқса, автореферат ва мақолаларни таҳлил қилиш, тадқиқот методикасини такомиллаштириш, ижодий фикрлаш, янги ғоялар илгари суриш педагогик тадқиқот изчиллигини таъминлайди. Ёш тадқиқотчилар енгил йўлни танламаслиги, энг мураккаб муаммоларни ечишга киришиши, фанларнинг тамал тошини қўйган бобокалонларимиз Ал-Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Аҳмад Фарғоний, Алишер Навоий, Абдулла Авлонийлар, замонамиз алломалари йўлидан бориши фанда юксаклик бахш этади. Педагогик илмий тадқиқот самарадорлигини аниқлаш мезонлари Илмий тадқиқот самарадорлигини, эришилган натижанинг ҳаққонийлигини аниқлашнинг ўзига хос мезонлари мавжуд. Илмий ҳақиқатга эришиш учун муайян илмий мезонлар қўлланилади. Илмий тадқиқотнинг

барча белгилари ўзаро боғлиқ тарзда намоён бўлади. Фақат тизимли тарзда, ўзининг бир бутунлигида улар илмий ҳақиқатни рўёбга чиқара олади. Ана шу жиҳати билан илмий ҳақиқат кундалик билиш ҳақиқатидан ёхуд, бошқа билиш шаклларидан фарқ қилади. Амалий кундалик билиш кундалик ҳаёт тажрибасига асосланади: Масалан, Педагогик тажриба-синов ишлари натижаларининг диаграммаси қуйидагича ифодалаш мумкин Мавзулар X / | "У ' ' Х н ч . Бош А ҳарфини урганиш 4, 09230 8 3, 67692 3 1, 11297 1 . S сонигача қўшиш ва айириш амалларини ўрганиш. 3, 90769 2 3, 4 1, 14932 1 . Учбурчак, туртбурчак, квадрат ва дойра шаклларини урганиш 3, 90769 2 3, 49230 8 1, 11894 3 . Ижобий экологик таъсирларни ўрганиш - 4, 2 3, 6 1, 16666 7 . Шаклларни устма-уст цуйиш комьютерли таълимий ўйинларни утказиш. 4, 01538 5 3, 6 1, 11538 5 Жами мавзулар буйича ўртача кийматлар 4, 02461 5 3, 55384 6 1, 13246 8 Педагогик тажриба-синов ишлари -натижаларининг диаграммаси расмда келтирилган. Шундай килиб, МТМларида мультимеяиа технологиясини татбик. этиш натижасида машгулотларнинг ўртача самарадорлик коэффиценти ц=1.13 ни ташкил этди. Бу эса, илмий-тадқиқот ишида ишлаб чиқилган мультимедия

технологиясига асосланган методиканинг самарали эканлигини ва тадқиқотнинг илмий фарази тўғри қўйилганлигини тасдиқлайди. Педагогик тажрибадан тўпланган мавжуд маълумотларни назарий жиҳатдан кутилаётган маълумотларга мос келишини баҳолайдиган усуллардан бири - «хи квадрат» (% 2 ) мезони хисобланади. Ушбу мезон асосида натижалар бўйича қуйилган педагогик фаразнинг тўғри эканлигини текширилади. Демак, хулоса килиш мумкинки, касб-хунар коллежларида ўқув режаларини такомиллаштириш, узвийлашган фан дастурларига асосланган ўқитиш методикаси ва фанлараро узвийлик асосида дарс жараёнини ташкил этиш орқали юқори самарадорликка эришиш мумкин. Илмий тадқиқотнинг натижасини асосланганлиги буюк алломаларнинг қуйидаги қарашларини мисол келтириш мумкин: Энг жиддий эҳтиёж, бу ҳақиқатни билиш эҳтиёжидир. Гегель Ҳақиқат — тафаккур қуёши. Л Вовенарг Сўз билан ифода этилган ҳақиқат одамлар ҳаётидаги қудратли кучдир. Л. Н. Толстой Ҳақиқат инсон учун гўё кўзи ожизни етаклаб юрган одамдек зарурдир. М. Горький Умрингни ҳақиқат йўлида хизмат этишга бағишла. Ювенал Фақат ҳақиқатгина чинакам гўзалдир, фақат угина меҳр-муҳаббатга лойиқдир. Н. Буало Ҳақиқатни шунчаки севиш ва гапиришнинг ўзи кифоя эмас; ҳақиқатни бирор-бир улуғ мақсадни кўзлаган ҳолда севиш ва гапириш керак. Г. Торо

Ҳақиқатни ўргана туриб, уч мақсадни кўзда тутиш мумкин: уни излаб топишимиз; топгандан сўнг исботлашимиз; ниҳоят ҳақиқатни изоҳлаётганда уни сохталикдан айира билишимиз даркор. Б. Паскаль Ҳақиқат излаш вақтичоғлик билан эмас, ҳаяжон ва ташвишлар билан ўтади аммо шунда ҳам бари-бир уни излаш керак, акс ҳолда ҳақиқатни топмасанг, уни севмасанг, ҳалок бўлади. Б. Паскаль Илмий билимларнинг мақсади шундан иборатки, улар ақлни ҳаётда учрайдиган барча нарсалар ҳақида пухта ва ҳаққоний мулоҳаза юритишга йўллаши керак. Р. Декарт Ўз навбатида оқибатни келтириб чиқарган чинакам сабабгина юксак ҳақиқатлик фазилатига эга. Арасту Кўпчилик овоз исботланиши қийин ҳақиқатларни эътироф этишда ҳали узил-кесил далил бўлолмайди, чунки бундай ҳақиқатларга бутун бир халқдан кўра, айрим одамгина дуч келади. Декарт Мулоҳазаларнинг номукаммаллиги ақлий меҳнатнинг исталган жабҳасида энг кўп учрайдиган нуқсондир. М. Фарабей. Тажриба синовига чидаган нарса— ҳақиқат бўлади. А. Эйнштейн Тажрибада синалмаган назария ўзининг бутун мақбуллигига қарамай, аҳамиятини йўқотади, тан олинмайди назария ўлчовига таянмаган амалиёт эса ютқазади ва зиён келтиради. Д. И. Менделеев

Бир одам бирор фойдали ҳақиқатни очгунча, юзларча одам омадсиз изланишлар ва аянчли янглишишлар билан ўз умрини хазон қилмоғи керак. Д. И. Писарев Минг хил йўл билан янглишиш мумкин, ҳақиқатга эса фақат битта йўл олиб боради. Ж. Ж. Руссо Ҳақиқатдан кўра хатони топиш осон. Хато кўриниб туради, уни дарров пайқайсан, ҳақиқат эса пинҳона яширинган бўлади ва уни ҳар ким ҳам топавермайди. И. Гёте Дунёда ҳеч нимага ҳақиқатчалик машаққат билан эришилмайди. У. Ирвинг Ҳақиқат машъали кўпинча уни кўтариб кетаётган одамнинг қўлини куйдиради. П. Буаст Ақл ҳар гал ҳақиқатни изоҳлай олган вақтида сал бўлса ҳам тантана қилади. Ж. Сантаяна Ҳар бир чинакам фалсафа ўз замонасининг маънавий тожидир. К. Маркс Ҳақиқатни севиш уни топишнинг энг қулай шартидир. К. Гельвеций Ростгўй қалб — ҳақиқатнинг ўткир қуроли. Ж. Ж. Руссо Буюк одамдан биз аввало ҳақиқатга муҳаббатни талаб қиламиз. И. Гёте Донишмандлик фақат ҳақиқатдадир. И. Гёте

Ҳақиқатга кўрсатиладиган энг катта лутфу карам, — унга амал қилишдир. Р. Эмерсон Ҳақиқатга эҳтиром — мутафаккирликнинг бошланиши. А. И. Герцен Кишининг фазилатини билим эмас, у билим орттира бошлаган вақтида унда уйғонган ҳақиқатга нисбатан муҳаббат ва интилиш туйғусини оширади. Кимда бу туйғу уйғонмаса, уни на дорилфунун, на кенг билим, на дашномлар ҳам одам қилолмайди. Д. И. Писарев Ақл кучи ҳеч қачон тиним билмайди, ҳеч қачон муайян ҳақиқатлар билан тўхталиб қолмайди, балки ҳамиша олға, номаълум ҳақиқатлар сари илгарилайди. Ж. Бруно Ҳақиқатга интилиш мардларга муносиб бирдан-бир фазилатдир. Ж. Бруно Ҳақиқат — билиш қуроли ва ўткинчи ҳақиқатга «абадийлик» ёрлиғини бермаклик — билиш қуролини ижодий танқидий тафаккурнинг кишанига айлантириш демакдир. А. Пуанкаре Кўплар ҳақиқат излаб, уни тополмасликларининг сабаби эҳтимол шу билан изоҳланарки, ҳақиқат сари босилган йўл ҳам худди нўғой даштларидаги бир манзилдан иккинчисига олиб кетувчи йўллар сингари кенг ва ниҳоясиздир. Г. Лихтенберг Ҳақиқатни топишга интилиш шиори — агар бу йўлда ҳатто адашсанг ҳам таҳсинга лойиқ хизматдир. Г. Лихтенберг Ҳақиқатни тадқиқ этувчининг асосий бурчи — ўнгга ҳам, сўлга ҳам чалғимай, тўппа-тўғри унга интилиш эмасми ахир? К. Маркс

Ҳақиқат нима? Мулоҳазаларимизнинг табиатдаги нарсаларга мувофиқ келиши. Д. Дидро Табиат — фаннинг энг мушкул муаммоларини ечишда энг мақбул ва энг ҳолис муаллимдир. В. В. Докучаев Ҳақиқатни, унинг ягона манбаи — воқеликдан қандай топишга фақат фан ўргатади. К. А. Тимирязев Ҳақиқатнинг мезони тажриба. Т. Кампанелла Ҳар бир табиий фанда математика қай даражада мужассам бўлса, унда шу даражада ҳақиқат ҳам мавжуд. И. Кант Математика фанларидан бирортасини татбиқ этиш мумкин бўлмаган ва математикага алоқаси йўқ фанларнинг ҳеч бирида заррача ҳам аниқлик бўлмайди. Леонардо да Винчи Табиат илми ва математика билан йўғрилган илмий дунёқараш нафақат ҳозирнинг, келажакнинг ҳам буюк қудратидир. В. И. Вернадский Ҳақиқат шунчалар нозикки, ундан хиёл чекиндингми, янглишасан. Б. Паскаль Ҳақиқат қанча юксак экан, унга шу қадар эҳтиёт бўлмоқ лозим: акс ҳолда, у бирдан жўн гапга айланади, жўн гапга эса ишонмай қўядилар. Н. В. Гоголь Зўрлаб тиқиштирилса, нурли ҳақиқат ҳам бемаъни гапга ўхшаб қолади. А. Франс Буюк ҳақиқатлар энг оддий ҳақиқатлардир. Л. Н. Толстой

Ҳақиқатнинг тили оддий. Г. С. Сковорода Буюк ҳақиқатлар тушунарли ва ҳаммабопдир. Д. И. Писарев Ҳақиқат кўпинча шу қадар оддий бўладики, унга ишонмайдилар. Ф. Левальд Янги ҳақиқат ҳаммадан кўра кўпроқ эски хатолардан заҳмат чекади. И. Гёте Тагида бирор ҳақиқат учқуни бўлган янглишиш энг хатарли янглишишдир. А. Смит Ҳақиқатни билишдаги асосий тўсиқ ёлғон эмас, сохта ҳақиқатдир. Л. Н. Толстой Машҳур одам қувватлаб турган хатоликдан ҳам кўра юқумлироқ нарса йўқ. Ж. Бюффон Ҳақиқат ва янгилишиш, қарама-қарши қутбларда ҳаракат қилувчи барча мантиқий кетагорияларга ўхшаб фақат фавқулодда чекланган соҳалар доирасида абсолют аҳамият касб этади... Ф. Энгельс Кимки мақбул ҳақиқатларга қарши бош кўтарса, уларни алангалатади; учқунлар эса ҳар ёнга сачраб, нур таратади. И. Гёте Пировардида ҳақиқат тантанаси учун унга қаршилик кўрсатишдан кўра ҳеч нарса ортиқроқ кўмаклашолмайди. У. Чэннинг Ҳақиқат фақат дастлаб жиддий қаршиликка учрайди, аммо тобора ойдинлашиб, тобора далилга айлана боргани сари шу қадар куп дўст ва тарафдорлар орттиради. В. Г. Белинский

Ҳақиқат билан кураш жараёнида хатолар ўзини-ўзи фош этади... К. Маркс Хатолар нақадар кучли бўлса, ҳақиқат шунча тантана қилади. Ф. Шиллер Ҳақиқат ошкора ҳаракатни ёқтиради. В. Шекспир Ҳақиқат танқидни яхшн кўради, чунки ундан фақат наф олади, ёлғон эса танқиддан чўчийди, зеро танқиддан у зиён кўради. Д. Дидро Кўзни чирт юмиб, сохта ва хаёлий рангларни воқеликка йўйгандан кўра, ҳақиқатдан қўрқмаслик ва унга тик қарамоқлик зарур. Фақат қўрқоқ ва зеҳни пастларгина шубҳа ва тадқиқ қилишлардан қўрқадилар. Кимки ақл ва ҳақиқатга инонса, у ҳар қандай эътироздан ҳам ҳайиқмайди. В. Г. Белинский Ҳақиқат одамлардан юксак бўлгани учун ҳам улардан ҳайиқмаслиги керак. В. Г. Белинский Ким ҳақиқатни ёқтирмаса, мужмал деган баҳона билан ундан юз ўгиради. Б. Паскаль Ҳақиқатни ножўя ва хато тушуниш уни йўққа чиқармайди. В. Г. Белинский Ҳақиқат енгилмас кучга эга. Д. И. Писарев Ҳақиқатнинг эътиқод кучи борки, бу куч на хатолар ва на сохталикда мавжуд. А. Франс Гумроҳлик ҳамиша ўзига-ўзи зид келади, ҳақиқат эса асло. Г. Гельвеций Ҳақиқат мунофиқлик ва риёкорликни мутлақо яқин йўлатмайдиган кўзгудир.

Ф. Шиллер Ҳақиқат зиё ва сабр-бардошдан, ёлғон эса шошмашошарлик ва мужмалликдан қарор топади. Тацит Кимки қаллоблик билан яшаса, унга ҳақиқат азобдек туюлади. В. Гюго Ҳақиқат замоннинг яккаю ягона шер ўғлидир. Леонардо да Винчи Ҳақиқат нуфузнинг эмас, замоннинг ўғли. Ф. Бэкон Ҳақиқатнинг яқин дўсти — вақт, ёвуз душмани — бидъат. К. Колтон Ҳақиқатни кимдир тан олмагани билан у бари-бир зиғирча ҳам зарар кўрмайди. Ф. Шиллер Энг ёқимли гумроҳликдан кўра энг аччиқ ҳақиқат афзал. В. Г. Белинский Ҳақиқат — пировард қибатда бар-бир сир бўлиб қолмайди. Ш Леонардо да Винчи Ҳақиқатга баъзан соя тушиши мумкин, аммо у ҳеч вақт сўнмайди Тит Ливии Ҳақиқатни бетўхтов такрорлаб туриш керак, чунки атрофимизда ҳамиша хатолар такрорланиб туради. И. Гёте Ҳақиқатлар кўҳна, хатолар эса ҳамма вақт янги: эски хатолар ўрнига янгилари келади. Райнис Фойдали ҳақиқатларни гапириб, тез-тез такрорлаб туриш лозим. Я. Буаст Ҳақиқат ҳар қанча такрорланаверганда ҳам ҳақиқатлиги камаймайди. Қ. А. Федин

Ҳақиқатни, ҳатто ҳеч бир гумон уйғонмаган пайтда ҳам таъкидлаш ортиқчалик қилмайди. В. Шекспир Баъзан ҳатто энг зарур ҳақиқатлар ҳам унут бўлганлиги туфайли узлатга чўкади: эсга солишдан эса қайта тикланади. М. Клингер Ақлнинг вазифаси — ҳақиқатни очишдир ва шу боисдан беҳад ва ҳалокатли янглишиш — ақлни ҳақиқатни яшириш ёки бузишга хизмат қилдиришдан иборатдир. Л. Н. Толстой Ҳар бир инсон кишиликнинг бутун ақл-идроки яратган борки бойликлардан баҳраманд бўлмоғи мумкин ва лозим, аммо айни вақтда у ўзига қадар яшаган одамлардан қолган ҳақиқатларни ўз ақл-идроки синовидан ўтказмоғи ҳам керак. Л. Н. Толстой Ҳақиқатни шундай севиш зарурки, токи улуғ бир ҳақиқатни билгач, шу пайтгача ҳақиқат деб ҳисоблаб келинганларнинг баридан воз кечишга доимо тайёр турмоқлик лозим. Л. Н. Толстой Амалдаги назарияга зид факт учраганда, гарчи бу назарияни ҳамма тан олиб, йирик алломалар қўллаб-қувватлаб турган тақдирда ҳам, назарияни рад этиб, фактни тан олмоқ лозим. К. Бернар Кўплар ҳақиқат билан фақат шу боисдан олишадиларки, мабодо улар ҳақиқатни тан олсалар, ўша заҳотиёқ изсиз йўқолиб кетадилар. И. Гёте Олимлар оддий фуқаролардан кўпинча қийин ва чигал янглишишлардан ҳам завқланиш лаёқати билан ажралиб турадилар. А. Франс

Олимнинг асосий бурчи ўз фикрларининг беқусурлигини исботлашга уринишида эмас, аксинча, исботланиши даргумон бўлган ҳар қандай қараш ва ҳар қандай хато тажрибадан воз кечишга доимо шай туришидадир. П. Бертло Одам ўзини фош этиши мумкин бўлган ҳақиқатдан қўрқа бошлайди, бундан ёмон бебахтлик йўқ. Б. Паскаль Хатолардан сақланиш эмас, балки хатоликка йўл қўя туриб ўжарлик қилмаслик ҳам ўзимизнинг қўлимизда. П. Гассенди Ким виждонли бўлса, ақл ўзидан ғолиб келганини тан олади. Ф. Шиллер Ҳақиқатда ҳам ҳаёт, ҳам эзгулик мужассам: ҳақиқат ёлғонга муҳтож эмас. В. Г. Белинский Бошқалар тан олган ҳақиқатни тан олиш билан ўз қиёфасини йўқотишдан чўчийдиганлар ҳаммадан баттарроқ янглишадилар. И. Гёте Янглишишларни енгиб, ҳақиқатга эришган одам доно одамдир фақат калтабингина қайсарлик билан ўз хатоларида маҳкам туриб олади. Ф. Рюккерт Хато қилиб қўйишдан қўрқиш ҳақиқат излашдан ҳафсаламизни қолдирмаслиги керак. К. Гельвеций Уйқудан уйғонилганидек, хато ҳам ҳақиқатга шу қадар тааллуқлидир. Хатодан уйғонилгач, одам ҳақиқатга янгича иштиёқ билан қарайди. И. Гёте Кимки ўз қалбига чуқур разм соларкан, кўп ҳолларда хато қилаётганини англайди ва беихтиёр камсуқум бўлиб қолади. У энди ўзининг ўқимишлилигига бино қўймайди, ўзини бошқалардан юқори тутмайди. К. Гельвеций

Кимки ишни фикр билан ва фикрни иш билан текшириб туриш қоидасига амал қилса... у янглишмайди, янглишган тақдирида ҳам тезда тўғри йўлга тушиб олади. И. Гёте Қатъиятли, саботли бўлингу, лекин қайсарлик қилманг. Ўз хулосаларингизга маҳкам ёпишиб олманг. Шуни билингки, дунёда сизнинг хатоларингизни ҳам пайқай биладиган ақлли одамлар кўп, агар улар ҳақ бўлсалар, уларнинг фикрига қўшилишдан уялманг. В. А. Обручев Мулоҳазали одамнинг ўз хатоларидан орттирган илми муваффақиятлари туфайли орттирганидан кам бўлмайди. Ж. Дьюи Ҳақиқатни яшириш қабиҳликдир. Қўрқиб ёлғон сўзлаш номардлик. Н. П. Огарев Қатъиятли бўлинг. Биз учун ҳақиқат ва фақат ҳақиқат керак. Дўстларингизнинг кўнглини овлаш, муаллимларингизни юмшатиш, бирон кимсани ҳам ранжитмайман деб ўйлашга уринманг. Майли, сиз бу йўл билан хотиржамлик ва ҳатто ҳаловатга ҳам эришарсиз, аммо ҳеч бир наф ололмайсиз. В. А. Обручев Олим ҳақиқат изламоғи, уни ўз шахсий хоҳишлари ёки муносабатларидан ҳам юқори қўймоғи лозим. Я. Г. Чернишевскии Ҳақиқий фан бировнинг ёқтириш-ёқтирмаслигига зор эмас: унинг бирданбир мақсади — ҳақиқат. У. Грове Педагогик тадқиқотнинг математик статистик методлари

Математик-статистик метод илмий тадқиқотда кенг қўлланилиши ҳозирги давр фанининг ўзига хос хусусиятларидандир. Математик-статистик методнинг қўлланилиши тадқиқот самарадорлигини оширади, педагогик воқеликнинг аниқ ифодалаш, мавжуд воқеликнинг ички боғлиқлик қонуниятларини аниқлаш, уни ҳар хил шароитда самарадорлиги, ривожланиш даражаларини билиш, баҳолаш имкониятларини оширади. Педагогик тадқиқотларни математикалаштириш ўзига хос хусусиятларини ишлаб чиқиш илмий ишларни самарадорлигини кафолатлайди. Педагогик тадқиқотда миқдорий баҳолаш таълимий, тарбиявий воқеликни моҳияти ва математик тилда ифодалаш методикасидир. Педагогик тушунча аниқлиги, математик тилда уни ифодалаш, тадқиқот натижаларини умумлаштиришни осонлаштиради. Педагогик тадқиқотни математикалаштириш илмий сифат даражаси аниқ бўлишига боғлиқ. Муайян воқеликни натижани фақат даражаларини таҳлилида назарияни яратилгани, назарий тушунчалар математик тилда ифодаланиши гипотезани асосолайди. Сифатий таҳлил, миқдорий таҳлилда янада самарали бўлади. Математик методдан самарали фойдаланиш асоси махсус методлар тизимини ривожланиши билан боғлиқ. Махсус методларни тараққий этгани математик методга манбаъ тайёрлайди, уйғунликда илмий тадқиқот натижасини интерпретация натижасини оширади. Математикалаштириш ҳар бир фаннинг предмети унинг тарихий тараққиёти фундаментал боғлиқ мураккаб ва самарали жараёндир. Педагогикада назарий тадқиқотлар натижасига ўлчовли ёндошиш 19 аср охири 20 аср бошларида жорий этила бошланди. Миқдорий баҳолаш методи назарий, экспериментал тадқиқотларнинг, дидактиканинг асосий методидан бири бўлди. Аммо бу методикага герменевитик педагогика, маданият педагогикаси, фалсафий педагогика, экз исттенциалистик педагогика тарафдорлари қарши чиқдилар. Шунга қарамай, экспериментал педагогика ривожланди, математик статистик метод педагогик тадқиқотларнинг самарали методларидан бири

бўлиб қолди. Бугунги кунда ахборот технологияларининг кенг ривожлангани педагогик тадқиқотларни математикалаштириш имкониятларини, заруриятини янада оширди. Таълим-тарбия жараёни ривожланиши сифатини миқдорий таҳлили кенг қўлланилмоқда. Педагогик тадқиқотларнинг математик тили, лингвистикасининг шаклланиши таълим-тарбия назариясининг ифодаловчи воситасига айланган. Бу эса педагогик воқелик, тадқиқот натижаларини муайянлик даражасини оширади. Шунинг учун педагогик тадқиқотларни математикалаштириш тадқиқот методларидан кўра илмий консепция, назарияни ифодаловчи самарали воситага айланмоқда. Математик методнинг эврестик хусусиятини ошириш, педагогик тадқиқотларни янгилик яратиш, ижодий изланиш, фикрлаш омилкорлигини оширмоқда. Шунинг учун бўлажак олимларни педагогик тадқиқотларни математикалаштириш маданияти илмий тадқиқот интенсивлигини таъминлайди. Математик таҳлил методини қўллашда мантиқий таҳлил: - далилларни миқдорий сонлар билан ифодалаш заруратини асослаш; - сонлар билан умумлаштириш мақсадини ёритиш; - таблицаларни оддий, тушунарли тил билан умумлаштириш; - Энг муҳим миқдорни, таблицани кўрсатиш; - Таблицаларни горизантал ва вертикал таҳлил қилиш-каби тамойилларга амал қилинади. Педагогик тадқиқотларда тизимли ёндошув ва маълумотларни қайта ишлаб чиқиш технологияси Тизим ва фан мантиқан ва таркибан бир-бири билан боғлиқ. Фан у ёки бу соҳа билимлар тизими, тизим у ёки бу соҳанинг, воқеликнинг таркибий мажмуидир. Тизим тушунчаси кўпгина соҳада қўлланилади. Илмий тадқиқода сифат боғлиқлик, яхлитликдир. Яъни, таркибий-тизимли ёндошув ўтган асрнинг 50-

йилларида Австралиялик биолог Л. Бертофи томонидан асос солинган. Тизимлиликнинг ўзига хос хусусиятларидан бири интеграция, таркибий қисмларнинг бир-бирибилан уйғунлигидир. Масалан, мактаб таълим-тарбия мақсади жамиятнинг инсон омили, моддий омил бир бутунлиги. Тизимлилик барча омилларнинг уйғунлиги комплекс ёндошувидир. Педагогик тадқиқотда тизимлилик шахсни ҳар томонлама камол таптиришда умумпедагогик, дидактик, гносеологик, психологик, социал психологик, кебернетик ва эстетик каби омиллар қонуниятлар уйғунлигидир. Таълим-тарбиянинг бирлиги узоқ асрлардан у ёки бу ҳолатда жорий этилган бўлсада “Тараққиётнинг ўзбек модели”, Ислом Каримов таълимотида “шарқона ҳаёт фалсафаси” сифатида жаҳон илмий жамоатчилиги томонидан эътироф этилди. Таълим-тарбия бир-биридан ажралмаган тизим эканлиги ҳаётда ўз ифодасини топмоқда. Тизимлилик тадқиқот объектини ҳар томонлама таҳлил этиш, устивор тамойилни, таркибий қисмларнинг ўзаро боғлиқлигини аниқлаш имкониятини оширади. Тизимлилик воқеликнинг ўзига хос моделидир. Масалан, педагогик қобилият таркиби серқирра, уни умумлаштириб: А. Ўқув материалини билиш (касбий тайёргарлиги); В. Таълим маҳорати (методик билим ва қобилияти); С. Мулоқот маданияти; Уч бирлик модели тизимида ўрганиш мумкинлиги қатор илмий тадқиқотларда ўз ифодасини топган. В.Сколъкова илмий тадқиқотда тизимли ёндошувни уч йўналишини кўрсатади: 1. Тизимни таркибларга бўлиш, ўраб турган муҳитни таҳлил этиш, уни баён этиш; 2. Таркибини таҳлил этиш, уни оммалаштириш; 3. Мавжуд тизимни таҳлил этиш, моделлаштириш ва оптималлаштириш Тизим ўзига хос қисмларнинг мақсадли мажмуи, ўзаро боғлиқлиги сифатида ҳар қайси компонент алоҳида ўрганилиши мумкин ва мавжуд

шартшароит билан узвийлик, узлуксизлик тамойилига амал қилинади. Масалан, адабиёт дарсларида талабалар ахлоқий маданиятни шакллантириш муаммоси тадқиқотида бошқа фанларнинг тарбиявий имкониятлари бири иккинчисини тўлдириши, дарсдан ташқари таълим-тарбия ишлари оила муҳитида китобхонлик шаритлари ҳам ҳисобга олинади. Шунинг учун тизимли ёндошувда барча компонентларни алоҳида ва ўзаро боғлиқликда таҳлил қилинади. Тизимли таҳлилни қуйидагича амалга ошириш мумкин: 1. Тизимни ва уни таркибини аниқлаш; 2. Элементлар ва уларни асосини аниқлаш; 3. Уларни ўзаро муносабати, тизим таркиби; 4. Таркибни таҳлили, тизим вазифаси; 5. Ўзгартириш лойиҳаси, янги тизим. Ҳар бир босқичи ўзига хос хусусиятга, билиш даражаси, имкониятига эга. Тадқиқот даражасида барча гипотезалар ҳам кутилган натижани бермаслиги мумкин. Тадқиқотчи янги тизим лойиҳасини тузиши уни тажрибада синаб кўриши мумкин. Масалан, у ёки бу метод, восита, шакл, усул, услуб, мавжуд шароитда натижа бермаса, оптимол ечим топиш учун янги тизим лойиҳасини тузади. Демак, тадқиқот объектига тизимли ёндошиш синтез услубига асосланади. Лекин тизимли ёндошиш бирор тадқиқот методини ўрнини босмайди, фақат илмийлик билиш самарадорлигини оширади, айниқса прогнозлаш тадқиқотида, истиқболли концептуал тавсияларда илмийлик қимматини оширади. Фундаментал, амалий ва инновацион педагогик тадқиқотларни амалга ошириш шарт-шароитлари Маълумки, фан тизимдир, йўналишга кўра фанлар фундаментал ва амалийга бўлинади. Фундаментал фанлар табиат, жамият, тафаккур

қонуниятларини ўрганса, амалий фанлар фундаментал натижаларни фақат билиш жараёнига тадбиқ этиб қолмай, балки ижтимоий амалий масалаларни ҳал этади. Фундаментал фанлар амалий фанларга назарий асосдир. Шунингдек, педагогик тадқиқотлар ҳам икки йўналишда бўлади: фундаментал-назарий ва амалий-эмперик. Назария ва амалиёт диалектик қонуниятлар асосида бирбирини тўлдиради. Амалиёт майдони кузатиш, эксперимент ўтказиш дастлабки далиллар олиш имкониятини беради. Фаннинг назарияси илмий категориялар, тушунчалар тизимини яратади. Амалий билиш даражаси бевосита воқелик ва ҳаёт билан боғлиқ, назарий даража диалектик қонунлар асосида ривожланади. Фан тараққиётида бевосита ички боғлиқлик, уйғунлик ҳал қилувчи омилдир. Эмперик билиш назарияси, тушунча ва категорияларисиз амалга ошмайди. Ҳар қандай мавҳум назария ҳам амалий далилларга асосланади. Исботсиз назария бўлиши мумкин эмас. Педагогиканинг эмперик базаси муайян тадқиқотлар натижасида бойийди. Лекин методологик тамойилларсиз амалий тадқиқотлар рўёбга чиқмайди. Назарий категориялар асосида муаммолар ифодаланади, натижаларни интеграция имконияти ошади. Назарий консепциялар тадқиқот йўналишини белгилайди, амлий тажрибалар назария тили билан ифодаланади. Тадқиқот масаласи етарли мисоллар, далиллар билан методологик тамойиллар асосида исботланиши, муайян давр ва шарт-шароитга мувафиқлиги билан илмий амалий аҳамиятли бўлади. Педагогика етарлича амалий майдонга, далилларга эга. Илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш фаннинг назарий ва амалий тараққиётининг муҳим омилидир. Ўқитувчи, мураббий ва ота-оналарнинг таълим-тарбия муассасаларининг ёшларни ҳаётга тайёрлаш илғор тажрибаларини педагогиканинг методологик тамойиллари асосида умумлаштирилади. Педагогикада назариянинг даражаси самарадорлиги амалий билишнинг ўзаро бғлиқлик қонунияти асосида янги консепцияларнинг, янги

йўналишларнинг яратилишидир. Педагогиканинг назарий тараққиёти бугунги кунда ҳар қачонгидан кўра долзарбдир. Назарий ривожланиш мамлакатни демократик ва фуқаролик жамият консепцияси, модернизациялаш истиқболли йўналиши талабларидан келиб чиқади. Ижтиммоий ҳаётни ишлаб чиқаришни модернизациялашнинг таркибий қисми узлуксиз таълимни модернизациялашнинг назарий асоси яратилиши педагогиканинг долзарб муаммоси бўлиб қолмоқда. Педагогиканинг назарий тадқиқотлар ривожланиши, аввало, эксперимент майдончаларини ташкил этилиши, илмий педагогик кадрларнинг назарий билимларни ошириш тадбирлари, кенг ижодкор педагогларнинг ихтиролари билан боғлиқ. Илғор педагогик тажрибаларни назарий таҳлил қилиш методикасини математикалаштириш, компьютер тилига ўгириш назарий ривожланиш омилидир. Кадрлар тайёрлаш Миллий модели фан компонентида белгилаб берилганидек, педагогиканинг жаҳон фани га интеграцияси назария ва амалиётни ривожланишининг муҳим омилидир. Инновацион лойиҳалар оламшумул экспертизаси, танловлар эълон қилингани, ЮНЕСКО томонидан грантлар ажратилгани, бозор иқтисодиёти шароитида илмий тадқиқотлар рағбати, фаннинг тараққиётига шарт-шароит яратмоқда. Илмий тадқиқотлар рағбати янги-янги ихтироларга сабаб бўлмоқда. Мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий, маънавий қудратини оширишда инновацион лойиҳалар фаннинг жамият тараққиётидаги вазифаси, фаннинг яратувчинлик, бунёдкорлик имкониятини оширишга хизмат қилади. XXI асрда фан, билим, ишлаб чиқариш, яратувчанлик кучига айлангани педагогик тадқиқотлар илмий амалий аҳамиятини белгилайди. Педагогиканинг назарий тизими методика билан ўзаро боғлиқликда ривожланади, методика назария билан уйғунликда ривожланади. Ҳар қандай назария, яратилган илмий қонуният, метод методологияга айланади. Педагогик назарияни ривожлантириш, узлуксиз таълим тубдан ислоҳ қилинди, унинг ҳар бир таркибини модернизациялаш, назариясини

такомиллаштириш давр талабидир. Ҳар томонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялаш методологиясини яратиш, миллий ғоя, миллий мафкура асосида педагогик категориялар, тушунчалар аппаратини ишлаб чиқиш, педагогиканинг вазифасидир. Айрим педагогик тушунчалар байналминал иборалар билан ифодаланади. Концептуал таълимот, атамалар ҳам етарлича ўрганилмаган. Миллий ғоялар тарихида таълим-тарбия жараёнини ифодаловчи педагогик янги тушунчаларни жорий этиш ҳам назарий тадқиқотлар объектидир. Масалан, педагогик тадқиқот натижаларини математик таҳлилида жадвал, расм (схема ўрнига) тушунчалари қўлланилмоқда, ваҳолангки, “Схема” ўрнига “тузма”, “тузилма” атамасини қўллаш ўзбек тилининг изоҳли луғати талабига мос бўларди. Кўпинча атама, категориялар илмий жамоатчиликка тушуналрли бўлсада, кенг педагогик омма унинг моҳиятига етиши қийинлашади. Ренесанснинг бешига бўлган Шарқда фан, таълим-тарбия, инсоншунослик ривожлангани маълум. Шунинг учун таълим-тарбия жараёнини тизимини, таркибини ифодалаш тушунчаларини илмий категорияларини ишлаб чиқиш ҳам долзарб муаммодир. Олий Аттестация коммиссиясининг фундаментал тадқиқотларнинг маълум фоизида янги атамалар қўлланилиш талаби қўйилгани фаннинг категориялари бойишига хизмат қилди. Масалан, Абу Наср Фаробийнинг биоқувватлар категорияси, биомайдон муаммосини педагогик таҳлили ҳам ўз тадқиқотини кутмоқда. Олдинги бобда таъкидлаганимиздек Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг 2014 йил май ойида Самарқандда ўтказилган халқаро конференцияда “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутаффаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” ҳақида сўзлаган нутқи ҳам педагогика назарияси, ҳам таълим-тарбия тарихига доир тадқиқотлар истиқболи кўрсатилган. Ҳар бир фан ўз тушунчаси, тамойиллари ва назарияси мантиқий тизимини индуктив метод асосида ёритади.

Ҳозирги даврда фанларни ўзаро боғлиқлигини ўрганишда дедуктив ёндошиш ҳам назария ва амалиётни ривожланиши омили эканлиги ҳаётда ўз ифодасини топмоқда. Объектив воқеликнинг бир бутунлиги, уни комплекс ўрганиш, инсонни ўрганадиган фанларнинг туташ бандида янги-янги фанлар пайдо бўлиши ҳам ХХІ асрнинг ўзига хос хусусиятидир. Дарҳақиқат, педагогиканинг назарий тизими, жамият буюртмаси асосида тараққий этади. Ижтимоийй буюртма, илмий муҳит, ахборот тизимини ривожланиши, кибернетика тараққиёти, тадқиқотларини математикалаштириш, алгоритмлашга шароит яратади. Педагогика назарий тараққиётининг муҳим йўнатишларидан бири илмий башоратлаш (прогноз)дир. Ҳар бир тадқиқотнинг мақсади ўз предмети бўйича жамият тараққиётига хизмат қилишидир. Педагогик башоратлаш жамиятнинг маънавий иқтисодий, ижтимоий тараққиётида узлуксиз таълим- тарбиянинг истиқболини белгилаш, аниқлашдир. Жамият тараққиётининг инсон омили инсоншунослик фанлари қаторида педагогиканинг назарий ривожланишига боғлиқ. Педагогиканинг назарий тизимида тадқиқотлар ҳаётий тажрибалар асосида шаклланган илмий ғоялар алоҳида аҳамиятга эга. Педагогиканинг фан сифатида таркиб топиши ҳам немис олими Франс Ховфман таъкидлаганидек “тарбия ҳақида донолик, таълим-тарбия ҳақида ғоялар ва ниҳоят педагогика фани” босқичларидан иборат. Демак, илмий ғоялар фаннинг тараққиёти тарихида ҳам тамал тоши бўлган. Педагогиканинг назарий тараққиётида консепция парадигма, таълимот категориялари инновацион ишланмалар, лойиҳалар назария ва амалиёт уйғунлиги ифодасидир. Педагогик илмий тадқиқот ишларини оммалаштириш Педагогик тадқиқотлар мазмун моҳиятига кўра узоқ муддатли, қисқа муддатли бўлиши мумкин. Қисқа муддатли педагогик тадқиқотлар курс

лойиҳаси, битирув малакавий иш, магистрлик диссертациялари у ёки бу муаммони илмий амалий ўрганиш ва якунлаш кабилар бир-икки йилда амалга оширилади. Узоқ муддатли педагогик тадқиқотлар бир неча йил, маълум даврда у ёки бу педагогик кузатиш, эксперимент асосида концептуал муаммоларни ҳал этиш, докторлик диссертацияси, монография истиқболли лойиҳалар устида олиб бориладиган изчил изланишлардир. Шунингдек, якка ва жамоа томонидан комплекс тадқиқотлар мақсад вазифасига кўра давомли, изчил бўлиши мумкин. Кейинги йилларда грант танлови учун халқаро лойиҳалар, мамлакат миқёсидаги лойиҳалар инновацион лойиҳалар йўналишида тадқиқотлар оммавий тус олди, фаннинг тараққиётида рағбат омили бўлмоқда. Умумлаштирувчи педагогик тадқиқотлар назарияларни, илғор тажрибаларни тарғиб қилиш, консептуал ғояларни опрабациялаш, диссертацисияларни ҳимоя қилиш каби йўналишларда оммалаштирилади. Улардан илмий-амалий аҳамиятга эга бўлгани монографик алоҳида мавзуга доир илмий тадқиқотдир. Яъни, етакчи олимлар томонидан фаннинг долзарб бмуамммосини тадқиқ этилиши ва китоб шаклида оммалаштирилишидир. Монографик тадқиқот муайян объект бўйича назарий йўналишдаги педагогик тизимни мустақил ягона мантиқий умумлашмасини баёни. Монографик тадқиқотларга қўйиладиган талаблар: - муайян масала, муаммони тадқиқ, таҳлил қилишга, оммалаштиришга қаратилгани; - Тадқиқот муаммосига доир далилларни яхлит умумлаштириш; - Тадқиқот фаолияти ва таркибининг уйғунлиги; - Монографик тадқиқотнинг фундаменталлиги, назарийлиги; - Мисол, далилларни назарий таҳлил қилиниши; - Монографик тадқиқот объектининг аниқлиги; - Монографиянинг ахборотли, муаммоли бўлиши; - Монографияларнинг назарий методологик ҳарактерда бўлиши. Монография тадқиқоти фаолияти қуйидаги тизимда бўлиши мумкин.

Муаммо гипотеза назария Монографик тадқиқотда гипотезанинг аниқлиги муҳим ўрин тутади. Ишчи гипотеза тадқиқотни осонлаштиради, кейинги босқичи назарияни умумлаштиришдир. Педагогиканинг монография тадқиқотининг таркиби: 1. Аннотация. Ундан китобхон дастлабки маълумотни олади, муаммонинг долзарблигини аниқлайди; 2. Методологик бўлими; 3. Муаммоли бўлими; 4. Муаммони ўрганилиш таҳлили; 5. Гипотеза асосида изланиш; 6. Ахборот бўлими, тадқиқот жараёни, натижаси; 7. Умумназарий бўлим Тадқиқот предметига кўра бу компонентлар ўзига хос қўлланилади. Монографик тадқиқотлар педагогиканинг жамият тараққиётига хизмат қиладиган беқиёс имкониятига эга. Магистрлик диссертациясини ёзиш XXI асрда илм-фаннинг ишлаб чиқариш кучига айланган муаммоли таълим, ҳар бир касбда ижодкорлик комиетенция ўзлуксиз таълим тамойилини белгилайди. Ҳар бир мавзу бўйича дарс фаннинг тараққиёт даражаси, долзарб муаммолари таҳлил этилади., талабаларни илмий тадқиқотчилик фаолиятига йўлланади. Курс ишлари, битирув малакавий иш ва магистрлик, докторлик диссертацияларида илмий тадқиқот натижалари оммалаштирилади, шунга асосан мутахассислик даражалари белгиланади. Битирув малакавий ишлар, магистирлик диссертация бўйича Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги докторлик диссертацияларга қўйиладиган талаблар бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий Аттестация комиссиясининг Низомлари илова қилинади. Кўп йиллик тажрибага асосан профессор Бўри

Зиёмуҳаммедовнинг “Илм ҳикмати” (Тошкент 1999й) китобида курс ишлари, магистрлик диссертация тадқиқотларини ташкил этиш бўйича қуйидаги тавсиялар умумлаштирилган. Курс иши реферат ёзишдан анча фарқ килади. Талабаларга курс иши ёздиришдан максад ўқув юртида йил давомида тўплаган билим ва кўникмаларини мустаҳкамлаш, эгаллаган билимлари асосида янги билимларни аниқлай олишга ўргатишдир. Яъни, асотир билимлар асосида илмий билимлар шаклланишига кўникма хосил қилдиришдир. Ёки бошқача қилиб айтганда талабаларни сунна ёки ибрат босқичидан маърифат босқичига яъни, тафаккур юритишдан тасаввур қилишга кўтаришликдир. Курс ишини ёздиришдан яна бир мақсад танлаган касби бўйича билим олишнинг маълум бир босқичда барча фанлардан олган билимларини мустаҳкамлаб, ўзаро боғлаб, уларни умумий махражга келтириб қуйишликдир. Курс ишини ёзиш ҳам, реферат ёзиш каби мавзуни танлашдан бошланади. Курс иши учун бир йил давомида ҳар турли фанлардан эгаллаган назарий билимларни ва амалий машғулотларда орттирган кўникмаларини бир йуналишга бирлаштириш йўли билан мавзу танланади. Курс иши ёзганда киши тадқиқот ишида зарур бўлган бир йўла бир неча вазифани бажаради. Яъни, аввало курс давомида касби буйича ўтилган махсус фанлардан олинган билимларни амалиётда комплекс қўллашга ўрганади. Иккинчидан, курс иши ёзиш жараёнида ўқиш давомида турли фанлардан эгаллаган билимларга бир неча бор қайта ва қайта мурожат қилади. Бу билимлар хотирасида қайтарилавериб, унинг малакасига айлана бошлайди. Учинчидан, курс ишини ёзганда талаба ҳар турли адабиётларни кўради ва уларни таҳлил килади. Шу туфайли унинг адабиётлар билан ишлаш кўникмаси малакага айлана боради. Ва ниҳоят курс ишини ёзганда талаба ўз фикрини бошқаларга ёзма тил орқали ифода эта олиши кўникмасини эгаллайди.

Курс иши ёзишда ўтилган фанларнинг назарий асосларини қайтадан кўриб чиқиб, хотирасида тиклаб олишдан бошланади. Бунинг учун талаба курс давомида ўтилган фанлардан ўзи тузган конспектларни ва дарсликларини йиғиб олиб уларни солиштиради. Конспектида тафовут бўлса, сабабини аниқлайди ва тузатиб қўяди. Илмий раҳбари билан бир неча бор мулоқотда бўлганидан кейин, курс давомида олган билимларини амалиётда қўллашликни ўрганади. Шундан сўнг турли фанлардан олган билимларини маълум бир вазиятда қўллаш йўлини ишлаб чиқади ва уни курс иши қилиб ёзади. Курс ишини бажаришда эгаллаган билимларини амалиётда қўллаш услубини факат ёзма равишда ифода этиш йўли билан кифояланмай, бу билимларни ҳаётда ишлатиш йўлларини ҳам ўрганади. Жумладан, курс иши бўлиб, комплекс географик харитани ёки бир-бирини сметасиз лойиҳасини чизиш, ёки фақат тайёр бино лоиҳасини сметасини ишлаб чиқиш, бир маҳсулотни ёки унинг моделини ишлаб бериш, кинолавҳага сценарий ёзиш ва ҳоказоларни ҳам киритса бўлади. Аммо ҳар кандай амалий иш бажарганда уни қандай бажарганлигини ва қайси билимлардан фойдаланганлигини баёни ҳам бўлиши шарт. Курс иши бажарилиб, илмий раҳбарни кўригидан ўтиб, уни қониқарли жавоби олингандан сўнг, курс иши олий ўқув юртларида қабул килинган тартибда шаклга келтирилиб, кафедрага топширилади. Реферат билан курс ишларини ёзиш талабани тадкиқот ишига тайёрлаш бўлса, магистрлик диссертациясини ёзишдан мақсад, тадқиқот ишларини тўла ҳажмда амалга оширишга ўргатишдир. Магистрлик диссерхациясини ёзганда, талаба мавзу танлашдан бошлаб ҳимоягача бўлган босқичларни ўрганади. Шунинг учун ҳам баъзи магистрлик диссертация муаллифларини фан номзодлиги илмий даражасини беришга тавсия этилган ҳоллари мавжуд. Магистрлик диссертацияни талабани олий ўқув юртини мувоффаққиятли белгиланган билимларни тўлиқ эгаллаб,

диссертация ёзиш орқали юқори малакали кадр бўлиб шаклланганлигини кўрсатувчи ҳужжатдир. Магистрлик диссертацияси мустақил равишда олиб бориладиган тадқиқот, у долзарб муаммолардан бирига бағишланган бўлади. Уни ёздирищдан максад: —талабани ўқув муассасасида кечган умри давомида олган билимларини фаҳмлаш, тартибга солиш ва уз дунёқарашига ва муайян касбга эга бўлганлигини кўрсатиш; —амалий хаётда учрайдиган вазиятлардан мутахассис сифатида мустақил чиқиб кета олишга ижтимоий, иқтисодий ва сиёсиё соҳаларда ечимини кутиб турган масалалар ичидан энг долзарбларини ажратиб олиб ечишга, махсус адабиётлар билан ишлашга тадқиқот ишига бирламчи материаллар тўплашга таҳлил қилиб умумлаштиришга ҳамда фикрни бошқалар олдида исботлаб ҳимоя кила олишга ўргатишдир. - мавжуд билимлардан фойдаланиб янги билимларни топиш ва амалий ҳаётда улардан жамият манфаатида фойдаланиш учун кўникма ҳосил қилиш. Магистрлик диссертациясини бажарилиш даражаси унинг муаллифи малакасини кўрсатади. Магистрлик диссертациясини ёзиш ҳимояга тайёрланиш қуйидаги босқичлардаи иборат: 1босқич - давлат томонидан олимларга ижтимоий буюртма қилиб қўйилган ва ечимини кутиб турган масалалар орасидан тадқиқот мавзуини танлаб ва адабиётлар билан дастлабки танишиш. 2 босқич — адабиётлар билан ишлашни мавжуд бирламчи материаллар билан тан ишиш диссертацияни ёзиш муддатини белгилаш; 3 босқич — тузилган режа буйича бирламчи материал ларни топиш ва махсус адабиётларни тахлил қилиш; 4 босқич — йиғилган материалларни қайта ишлаш, уларни таҳлилини ўтказиш диссертацияни ёзиб илмий раҳбарга такдим этиш;

5 босқич — диссертацияга тузатишлар киритиш ва унга тааллуқли чизма, модел ёки буюмни тайёрлаш; 6 босқичга — тузатишлардан кейин ишни илмий раҳбарга кўрсатиб, унинг розилигиини олиш ва ишни ҳимояга тайёрлаш; 7 босқич — ҳимоя ва унинг тантанасини ўтказиш. Магистрлик диссертациясини босқичма-босқич амалга ошириш муддатлари жадвал шаклида тузилиб уч нусхада тайёрланади ва кафедра мудири томонидан тасдикланади. Жадвалнинг бир нусхаси кафедрада, иккинчиси илмий рахбарда ва учинчиси диплом иши муаллифида бўлади. Жадваддаги муддатлар юзасидан талаба рахбарига ва зарур хрлларда кафедрада хисобот бериб туради. Мавзуни танлаш ва адабиётлар билан дастлабки танишиш. Магистрлик диссертациясининг мавзуи олимлар олдига буюртма қилиб қўйилган масалаларнинг бирига қаратилган бўлиши лозим. Одатда магистрлик диссертация иши сифатида кафедра ўзига бир неча йилга тадқиқот режасига киритилган мавзуларнинг бирортасини талабаларга берилади. Бизнинг фикримизча бу тўғри. Талабалар магистрлик диссертацияси устида олиб борилган тадқиқот маълум бир илмий раҳбар қўл остида бажарилганида унинг илмийлик даражаси ошади ва амалиётда қўлланишлик мумкин бўлади. Бирок, мавзу кафедрани умумий тадқиқот мавзуига мувофиқ, келишлигига қарамай, уни танлаб олиш эрки талабага берилади. Бу ишда мажбурлаш маън килинади. Чунки, зўрлаб берилган мавзуини тадқиқотчи чин юракдан бажармайди. Талаба томонидан танлаб олинган магистрлик тадқиқотининг мавзуи кафедра мажлисида муҳокама қилиниб, ўқув муассасасининг илмий кенгашида тасдикланади ва бу борада ўқув юртининг ректорининг буйруғи чиқарилади. Магистрлик диссертациясига рахбарлик килиш. Магистрлик диссертациясини ёзишга рахбарлик кафедрада мавзуини муҳокама

қилинаётганда, кафедрадаги ўқитувчиларга ажратилган ўқув юкламалари асосида белгиланади. Сўнгра ўқув муассасасининг маъмурияти магистрлик диссертация мавзулари тўғрисида чиқарилган буйруғида унинг илмий раҳбари ҳам кайд қилинади. Кафедра магистрлик диссертацияси ёзадиганларни методик қўлланмалар билан таъминлайди. Бу қўлланмаларда магистрлик диссертацияларга қўйиладиган талаблар, унинг ҳажми ва бошқа бир қатор кўрсатмалар ва қоидалар кўрсатилган бўлади. Кафедра диссертацияни муддатда ёзилишини назорат қилади. Магистрлик диссертациясининг раҳбари: —мавзуни танлашга ва адабиётлар рўйҳатини тузишга ёрдам беради; —диссертация режасини тузишга кўмаклашади; —асосий ва махсус адабиётлар рўйхатини тузишга ва бирламчи материалларни тўплашга ёрдам беради; —диссертациянинг вақтида бажарилишини назорат қилиб боради; —талаба билан биргаликда тузилган ва кафедра томонидан тасдиқланган жадвал асосида консультациялар бериб боради. Илмий раҳар диссертация қандай ёзилаётганлигини текшириб, кузатиб боради. Агар диссертант мавзудан чиқиб кетган бўлса ёхуд уни тўла илмий асосламаган тақдирда, тўғри йўлга солиб, унга тегишли ёрдамни беради. Уз навбатида талаба илмий раҳарнинг вактини тежаш учун тайёр саволлар билан келади, қўлёзма саводли ва тушунарли ёзилган бўлиши керак. Диссертация тайёр бўлганидан кейин илмий раҳбар унга кенгайтирилган тақриз ёзиб, кафедра мудирига топширади. Тақризда куйидагилар қайд қилинишлари шарт: 1) муаллиф ўз олдига қуйган масалани қанчалик ҳал килишга эришганлиги; 2) бажарилган ишнинг қисмлари бўйича қисқача таснифи; 3) махсус адабиётлар ва бирламчи материаллардан фойдаланганлик даражаси;

4) мавзудаги қайси масалалар яхши ёритилгани, қайсилари суст таҳлил этилган ёки қолиб кетганлиги; 5) диссертацияни мустақил бажариш даражаси; 6) диссертация ишидаги якуний фикрларни асосланганлиги ва тавсияномаларнинг амалий аҳамияти, замон ва макон талабига мослиги; 7) ҳимояга қўйиш мумкин ёки мумкин эмаслиги. Кафедра ва деканат магистрлик диссертацияларни жадвалдан чиқмай бажарилаётганини, уларнинг сифатини назорат қилиб туради. Магистрлик диссертациясининг таркибий қисмлари. Магистрлик диссертацияси одатда кириш, асосий қисм, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйҳатидан ташкил топади. Унинг қисмлари ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, мантиқан бири-биридан келиб чиқиши ва асосий мақсадга хизмат қилиши керак. Диссертациянинг таркибий тузилишини шакллантираётганда, унинг концепцияси ҳам тузилади. Яъни, тадқиқотни амалга ошириш жараёни илмий асослаб берилади. Бунда тадқиқот якунида нимага эришиш кераклиги, бунинг учун қандай илмий тадқиқот усулларидан ва қайси бирламчи материаллардан фойдаланиш зарурлиги ва кўриладиган адабиётлар тафсилоти баён этиб берилади. Мазкур диссертацияга тааллуқли адабиётларни кўришда ёки бирламчи материаллар тўплаш ва қайта ишлаш жараёнида, ёхуд диссертацияни ёзиш пайтида аввалдан тузилган режа ўзгариши мумкин. Диссертация икки интервалда машинкада босилган ёки компьютерда терилган бўлиб, умумий ҳажми 60-80 бетдан ошмаслиги керак. Диссертация матнини ёзиш, унга тааллуқли жадвал, расм ва бошқа ёрдамчи материаллар, қўлёзмаларни нашрга тайёрлаш қоидалари асосида бажарилган бўлиши керак. Киришнинг ҳ ажми 3-5 бетдан ошмаслиги мақсадга мувофиқдир. Унда мавзуни долзарблиги, амалий аҳамияти, унга ижтимоий буюртма борлиги айтиб ўтилади. Сўнгра бу мавзуни ишланганлик даражаси ёритилиб,

ишланмаган жойлари аниқланади ва улардан мазкур мавзуни танлаб олганлигини исботлаб берилади. Мазкур тадқиқотдан кутилган натижа, яъни мақсадга етиш учун ечилиши зарур бўлган масалалар мажмуи ва уларни ҳал қилиш учун бажариладиган ишлар ҳамда бунда ишлатиладиган илмий, амалий усуллар тизими келтирилади. Асосий қисм диссертациянинг умумий ҳажмининг 80 фоизини ташкил қилиши керак. Диссертацияни назарий қисмини (кўпинча унга алодида бўлим ажратилади) баён қилищдан олдин, ушбу мавзуда чоп этилган адабиётларни чуқур ўрганиб чиқиб, улардаги тушунча, қонун ва қоидалар таҳлили берилади. Сўнгра улар асосида назарий асослари кўрсатилиб, илмий асосланади. Диссертациянинг энг асосий қисми муаллифнинг мустақил равишда олиб борган тадқиқотининг якуний баёни ҳисобланади. Диссертацшнинг бу қисмини ёзишда тадқиқот ишининг бориши, унда қандай усуллар қўлланганлиги ва ҳоказолар кўрсатилади. Сўнг бу тадқиқотдан олинган натижалар таҳили берилади. Хулосада диссертация матнининг бошидаги назарий асослари тадқиқотлар якуни билан солиштирилади ва янги натижалар аниқланади. Хулосанинг охирида тадқиқот натижаларидан келиб чиқиб, амалиётчиларга уни ҳаётга тадбиқ этиш бўйича тавсиялар берилади. Шу билан диссертациянинг хомаки нусхаси тайёр бўлади. Диссертация ишининг бу нусхаси илмий раҳбарга кўрсатилиб, унинг камчилиги ва ғализ жойлари тузатилади, адабий тахрирдан ўтказилади ва охирги нусхасини босиш учун машинкага ёки компьютерга берилади. Магистрлик диссертациясини ёзиш бўйича тавсиялар. Магистрлик диссертация адабий ва жонли тилда равон қилиб ёзилади. Фикрлар мантиқан бошқа бўлиши шарт. Диссертацияда бошқа муаллифларнинг фикри ва

адабиётларидан иқтибослар олинган бўлса, манбаларнинг тўлиқ, кўрсаткичлари берилади. Диссертацияда келтирилган рақамлар тадқиқот мазмунини очиб бериши керак. Диссертация матни, ундаги жадвал, диограмма, расм ва бошқа кўргазма материаллар, нашрга тайёрлаш қоидаларига мувофиқ бўлиши шарт. Диссертация стандарт талабга жавоб берадиган муқова, титул варағи, мундарижа ва матндан иборат бўлади. Диссертациянинг бетлари араб рақамлари билан варақнинг тепа ўнг томонида кайд қилинади. Унинг биринчи бети титул варағи ҳисобланади, аммо у бетланмайди. Диссертациянинг охирги нусхаси машинкадан чиққанидан кейин яна бир марта оригиналга солиштириб ўқиб чикилади, сўнгра илмий раҳарга берилади. Илмий раҳбар уни синчиклаб ўқиб чиқиб, хато ва камчиликларини кўрсатиб, кенгайтирилган тақриз ёзиб, диссертация ёзган шогирдига қайтаради. Диссертация барча тузатишлардан кейин муқоваланиб, илова ва қўшимча материаллар билан кафедрага топширилади. Шу билан диссертацияни иши ҳимояга тайёр хисобланади. Диссертация ёзган талаба қўлида қолган нусхасини олиб, маърузанинг қисқача матнини ёзади ва ҳимояга руҳан тайёрланади. Ҳимоя вактида тадқиқотчи ўзини бардам тутиб, хотиржамлик билан маъруза қилиб беради. Тушган саволларни ёзиб олиб, жавоб беришга тайёрланади. Саволларга жавоблар қисқа, лунда, мақсадга йўналтирилган ва малакали бўлиши керак.

Адабиётлар : 1. Ислом Каримов. “Юксак маънавият – енгилмас куч.” Тошкент: Маънавият, 2008 2. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент, 1997 3. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент: Ўзбекисто, 2000 4. Ислом Каримов. “Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” Тошкент 2012 йил феврал Ҳалқаро конференция. 5. Ислом Каримов. “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг цвилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” 2014 йил май Ҳалқаро конференция. 6. Вазирлар Махкамасининг 2012-йил 28-декабрдаги 365-сон карори 7. Абу Али Ибн Сино. “Шеърлар ва тиббий достон” Тошкент 1981. 8. Абу Наср Фаробий. “Фозил одамлар шахри” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 9. Абу Райхон Беруний. “Феруза” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 10. “Авесто” Душанбе: Адаб 1990.

Похожие

Психология курсидан лаборатория машғулотларини ташкил этиш методикаси

Синф жамоасини ташкил этиш ва уни тарбиялаш методикаси

Мактабдаги тарбиявий ишлар тизимида синф раҳбарининг фаолияти, ташкил этиш методикаси

Педагогик таъсир этиш усуллари

Болалар жамоасини ташкил методикаси 1