Pedagogik tadqiqotlar mazmuni va mohiyati - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik tadqiqotlar mazmuni va mohiyati

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1367 KB

Pedagogik tadqiqotlar mazmuni va mohiyati Reja: 1. Pedagogik tadqiqotlarda zamonaviy umummetodologik konseptual yondashuvlar 2. Didaktik qonuniyatlar ta’lim-tarbiya jarayonini modernizatsiyalashning metodologik asoslari 3. Pedagogik tadqiqotni o`ziga xos xususiyatlari 4. Metodologiya, bilim va faoliyat tizimi 5. Pedagogik tadqiqotlarning metodologik ta’minoti, pedagogik refleksiya

Pedagogik tadqiqotlarda zamonaviy umummetodologik konseptual yondashuvlar - O`zbekistonning o`ziga xos taraqqiyot modelida mamlakat rivojlanishining ma’naviy-axloqiy negizlari, tamoyillari: umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, milliy qadriyatlarni o`rganish va rivojlantirish, har bir shaxsning hartomonlama shakllanishiga shart-sharoit yaratish, vatanparvarlik; - O`zbekiston kadrlar tayyorlash Milliy modelida fan, fanning jahon faniga integratsiyasi, kadrlar tayyorlash Milliy dasturini ilmiy-metodik ta’minlash XXI asrda fanning ustuvorligi, o`z predmeti bo`yicha ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotga samarali xizmat qilish; - O`zbekistonning o`ziga xos taraqqiyot modelida barkamol avlodni shakllantirish dasturi, milliy g`oya “komil inson” tamoyili, har bir shaxsni hartomonlama kamol toptirish konsepsiyasi; - Ta’lim-tarbiyaning birligi sharqona hayot falsafasi ekanligi; - Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalash- mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning muhim sharti ta’limoti; - Tarixiy xotirasiz-kelajak yo`q, “O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati”; - «Inson qalbiga yo`l ta’lim-tarbiyadan boshlanadi” O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’limoti. - Ta’lim-tarbiya mazmuni, metodlari va vositalarini modernizatsiyalash; - Ta’lim-tarbiya jarayonini modellashtirish; - Kompetentli yondashuv asosida bo`lajak mutaxassislarni kasbiy shakllantirish; - Pedagogik antropologiya-shaxs va jamiyat integratsiyasi omili; - Akmeologik yondashuv asosida yoshlarda ijodkorlik va tadbirkorlik qobiliyatini shakllantirish;

- Ta’lim paradigmalari va didaktik qonuniyatlar asosida yondashuv; - Tarbiya paradigmalari; - Ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish; - O`zbekistonda hamkorlik pedagogikasining o`ziga xos xususiyatlari, mahalla, ijtimoiy nodavlat institutlari, ta’lim-tarbiya umumxalq ishi ekanligi; - Globallashuv sharoitida yoshlarning til madaniyati, axborot tizimidan foydalanish madaniyati, mafkuraviy immunitetni shakllantirish; - Insonshunoslik predmetida pedagogikaning fanlararo bog`liqligi tamoyillari: Insonshunoslik - “Inson” - shaxs, odam, “shunoslik” - forscha – bilish, o`rganish, ta’limot degan ma’nolardan iborat bo`lib, fanshunoslikning bir bo`limidir. YA’ni, ijtimoiy zarurat asosida insonning o`zini o`rganadigan, ravnaq topishiga yo`nalgan, obyektiv tabiati va ijtimoiy voqelik tajribalarini fan sifatida umumlashmasidir. Afsuski, insonshunoslik tushunchasi uzoq asrlardan beri qo`llanib kelinsada, lug`atlarda u haqida ma’lumot yo`q. Insonni o`rganadigan fanlar har qanday alohida o`z predmeti va vazifalariga ega bo`lsa-da, insonshunoslik tushunchasining mohiyati va predmeti aniq belgilanmagan. Insonshunoslik insonni bir butunlikda o`rganishdir. Qadimgi yunon faylasuflari asarlarida insonshunoslik faniga ma’lum darajada asos solingan. Renissansning beshigi bo`lgan Markaziy Osiyoda o`rta asrlardayoq tom ma’nodagi insonshunoslik fani rivojlangan. Ma’lumki, insonni ulug`lash, o`rganish uyg`onish davrining o`ziga xos tamoyillaridan biridir. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino inson bilan bog`liq holda, tabiiy, ijtimoiy xususiyatlarini bir butunlikda o`rganish va uni tarbiyalash masalasini ilmiy hamda amaliy asoslaganlar. Insonshunoslik tushunchasini insonparvarlik bilan aralashtirib, almashtirib ishlatish hollariga yo`l qo`yiladi. Insonparvarlik tushunchasiga ayrim lug`atlarda izoh berilgan. Jumladan, “Falsafa lug`ati” da shunday ifodalanadi: ...insonparvarlik, insonning fazilatlari va xuquqlarini hurmat qilishni, kishilarning baxt – saodati to`g`risida, ularni har tomonlama kamol toptirish

to`g`risida, ijtimoiy hayotda insonga shart – sharoit yaratib berish haqida g`amxo`rlik etishni ifodalovchi qarashlar majmui”. Insonparvarlik aksariyat hollarda insonni qadrlash, sevish ma’nosida ham ifodalanadi. Ko`rinib turibdiki, ikkalasida ham so`z o`zagi inson bo`lgani holda ikki xil ma’noni anglatadi. Insonshunoslik insonni bir butunlikda o`rganadigan umumiy fan, metodologik ta’limotdir. Agar bir tomonlama qaralsa, inson haqidagi tadqiqotlarning hisobi yo`q, yuzlab tom kitoblarda sig`dirib bo`lmaydi. Ammo odilona baho beriladigan bo`lsa, inson o`zligini juda kam foizda biladi. Jamiyatning ma’naviy taraqqiyoti, inson imkoniyatini erkin nomoyon qilishi, obyektiv va subyektiv omillar uyg`unligini, o`zligini bilish bo`yicha ilmiy qo`llanmalar yetarli emas. Hanuzgacha insonning kelib chiqishi haqida munozaralar mavjud. Asosiy e’tibor biri ikkinchisini inkor etish, o`z g`oyasini isbotlashga qaratiladi. To`g`ri, bu ham dialektik materializm qonuniyati, ilmiy tadqiqotning talabi. Uzoq yillar davom etgan “fiziklar va liriklar” bahsida gumanitar fanlar davrdan orqaga qolgan, predmetsizligi haqida hazilomuz gaplarda ham jon bor. Chunki, tabiiy fanlar bog`liqlik bandlariga keyingi yarim asrda yangi fanlar paydo bo`ldi va olamshumul ixtirolar maydonga keldi. Ha, ijtimoiy - gumanitar fanlar bir asrga yaqin shovinistik g`oyaning qobig`ida bo`ldi. Shu g`oya ularni birlashtirdi, bu metodologik asos edi. Ijtimoiy - gumanitar fanlar insonga o`zligini unutib, kommunistik g`oya asoschilarini payg`ambar darajasida singdirish bo`yicha ma’lum natijalarga erishdi ham. Shukronalar bo`lsinkim, bu g`oya hukmronligidan qutildik. Insonni o`rganadigan fanlarni ufqi kengaydi, xalqimizning ming – ming yillik merosidan, jahon xalqlari erishgan muvaffaqiyatlardan bahramand bo`lish imkoniyati yaraldi. Ijtimoiy hayotdagi tub o`zgarishlar tadqiqotlarga yangicha mazmun kasb etgani, har bir fandagi yutuqlar buning misolidir. Insonni o`rganish obyektida har bir fan u yoki bu sohani tadqiq etish bo`yicha o`zining predmetini belgilaydi. Masalan, antropologiya – odamning kelib chiqishi,

evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bo`lishi, uning tana tuzilishidagi normal farq, tafovut va o`zgaruvchanligi haqidagi fanlar. Shuningdek, odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga ta’sir qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarini odam biologiyasi o`rganadi. Amerikada etnografiya ham anitropologiya tarkibida o`rganiladi. Falsafa tabiat, jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiy qonuniyatlari to`g`risidagi fandir. Borliq va uning rivojlanish muammolari, dialektika nazariyasi, ya’ni, borliq muammosi bilan bir qatorda voqelikni bilish nazariyasini falsafa fani o`rganadi. Mustaqillik tufayli falsafa kommunistik mafkura iskanjasidan, jamiyat taraqqiyoti bir tomonlama o`rganishdan qutildi. “Hozirgi vaqtda falsafa fanining e’tibor markazida turgan muammo- inson muammosidir, ya’ni insonni tabiatga, jamiyatga kishilarning birbirlariga munosabati, ularning rivojlanish qonuniyatlarini ongli ravishda aks ettirishdan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, insonning falsafiy tafkkur madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish falsafa fanining markazida turgan asosiy muammoni tashkil etadi”. Ko`rinib turibdiki, falsafa insonni o`rganishga yo`l oldi, inson falsafasi alohida sohaga aylandi. Ehtimol bu vazifalarni insonni bir butunlikda – kompleks o`rganish, insonshunoslik fanlarining o`zaro bog`liqlik qonuniyatlarini tadqiq etish, ularning hamkorligini tashkil etish orqali amalga oshirar. Shuni ta’kidlash kerakki, insonni o`rganishdan uzoqlashish fanlarni ijtimoiy va gumanitar turkumlarga bo`lishga olib keldi. Falsafa ham ijtimoiy fanlar tarkibiga qo`shiladi. Insonni o`rganadigan fanlar pedagogika, psihologiya, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, sotsialogiya, antropologiya kabilar hisoblanib, ijtimoiy fanlar inson muaamosini umumiy o`rganishi qayd etiladi. Psixologiya turli yoshdagi odamlarning tug`ilganidan umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsni shakllanishi hamda o`zaro munosabat qonuniyatlarini o`rganadi.

Sotsiologiya jamiyatning yaxlit tizim sifatida o`rganadi, ijtimoiy tashkilotlar, jarayonlar va guruhlarni shu tizimning qismlari sifatida tahlil etadi va boshqa ijtimoiy – gumanitar fanlar ham insondagi obyektiv holatni va uni umumiy rivojlantirish yuzasida bahs yuritadi. Asrlar bo`yi mavjud qonuniyatlar o`rganiladi va davr o`zgarishi bilan uning o`zgarishiga baho beriladi. Ammo insonni tarbiyalash, uni rivojlantirishning aniq qonuniyatlarini ishlab chiqish pedagogika fanining zi mmasiga tushadi. Pedagogikaning predmeti shaxsni rivojlantirish bilan tarbiya o`rtasidagi qonuniyatni aniqlash va shu asosida tarbiyaviy faoliyatning nazariy hamda metodik asoslarini ishlab chiqadi. Demak, pedagogikaning predmeti shaxsni rivojlantirish va tarkib toptirish jarayonidir. YA’ni, pedagogika shaxsni muayyan maqsadga qarata ta’lim-tarbiya berish, rivojlantirish, tarkib toptirish mohiyati va qonuniyatlari haqidagi fandir. Ma’lumki, pedagogikaning asosiy vazifasi bo`lgan tarbiya ijtimoiy hodisadir. U kishilik jamiyati paydo bo`lgandan boshlab paydo bo`lgan. Tarbiyalash avvalo ijtimoiy hayot jarayonida yig`ilgan tajribalarni avlodlarga yetqazib berishdir. Ijtimoiy tajribalar moddiy va ma’naviy qadriyatlar yig`indisi sifatida ijtimoiy ongning turli shakllarda (fan, san’at, axloq) shuningdek, ijtimoiy munosabatlar xulq-atvor va faoliyat tizmida mujassamlanganidir. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida inson shaxsini tarkib toptirish uni hayotga tayyorlash vositasi sifatida paydo bo`lgan va shunday bo`lib qoladi. Shaxs kamoloti, murakkab dialektik jarayon bo`lib, kishiga ta’sir ko`rsatadigan obyektiv, subyektiv omillar stixiyali va maxsus (ongli) yo`naltirib boriladi. Tarbiyaning maqsadlari, mazmuni, shakl va metodlari har bir tarixiy davrda o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Hozirgi davrda pedagogikaning vazifasi milliy istiqlol g`oyalaridan kelib chiqadigan ta’lim –tarbiyaning mazmuni va metodlarini ishlab chiqish, milliy ta’lim tizimini yaratish va yosh avlodning bilim, ma’naviy madaniyatini jahon andozalari darajasiga yetkazishdir. Pedagogika bola tarbiyasi haqidagi fan sifatida tarkib topgan bo`lsa, fan-texnika rivojlangan davrda barcha yoshdagilarga ta’lim- tarbiya berish qonuniyatlarini o`rgatadi. Chunki, tarbiya va ta’lim tug`ilgandan

umrining oxirigacha davom etadigan jarayondir. Uzoq vaqt shaxsning rivojlanishida tashqi ta’sir hal qiluvchi omil hisoblanib kelindi. Holbuki, har qanday tarbiyaviy ta’sir, maktablarda zo`r berib, o`qitish kutilgan natija beravermasligiga iqror bo`ldik. Shuning uchun bugungi kunda ta’lim-tarbiya jarayonining qonuniyatlarni ishlab chiqish uning istiqbolini belgilash pedagogikaning dolzarb muammosidir. Ta’lim-tarbiya jarayoni qonuniyatlarining buzilishi, byurokratik pedagogika maktablarni, jamiyatni ma’naviy inqirozga olib bordi. Pedagogikaning mavqeyini pasayishi, maktablarni jamiyatdan o`quvchilarni maktabdan begonalashuvi, bezor bo`lishiga sababi ta’lim-tarbiya uchun bo`lib qolgani, yoshlarni hayotga tayyorlash vazifasidan chetlashganida ko`rish mumkin. Demak, komil insonni tarbiyalash borasida fundametal tadqiqotlar pedagogikaning dolzarb muammolaridan biridir. Ammo ijtimoiy-gumanitar fanlar, jumladan, pedagogika ham asosan insonshunoslikning obyektiv qonuniyatlarini o`rganadi. Pedagogikaning tarkibida yangi yo`nalish, inson o`zligini bilishi va tarbiyada o`zini imkoniyatlarini o`stirish metodikasi kiritilishi amaliy ahamiyatga ega bo`ladi. Inson yoshligidanoq o`zligini bilsa, avvalo o`z qudratini ishga soladi va qolaversa, tashqi g`arazli ta’sirlardan saqlanishiga tayyorlanadi. Pedagogikaning shaxsga yo`naltirilgan ta’lim tarbiya konsepsiyasi, senergetik pedagogika, kognitiv pedagogika, kreativ pedagogika va pedagogik texnologiya yo`nalishlari fanlararo bog`liqlik qonuniyatlariga asoslanadi. Pedagogik nazariyalar rivojlanishining muhim omili bu nazariyalarni ishlab chiqishda tayanch bo`lgan metodologik asosdir. Ma’lumki, fanning metodologiyasi tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni tadqiq qilishda rahbariy qo`llanma bo`ladigan ilmiy tamoyildir. Bugungi kunda insonni o`rganadigan fanlar istiqlol mafkurasi va insonshunoslik metodologiyasi asosida ish olib borsa, jamiyat taraqqiyotining ma’naviy omilini tarkib toptirishdek ma’suliyatli vazifani bajaradi. Ma’lumki metodologiya “yo`lchi yulduz”, jamiyat taraqqiyot qonunlarini ochadigan kalitdir, metodologiya qanchalik to`g`ri tanlansa, ilmiy tadqiqot shunchalik samarali bo`ladi. Metodologiyadagi chalkashlik fanlarni ham yo`ldan

adashtirgani jabrini tortganimiz yetar. Qolaversa, biri ikkinchisiga tobe bo`lmaydigan, insonni, jamiyat taraqqiyot qonuniyatlarini teng o`zaro hamkorlikda, bog`liqlikda o`rganish nazariy asos bo`lishi shart. Istiqlol mafkurasi barcha ijtimoiy-gumanitar fanlardan metodologik asos sifatida qo`llanishi bo`yicha ayrim tajribalar tarkib topdi, uning nazariy asoslari bo`yicha fikrlar bildirildi. Bazis va ustqurmaning o`zaro bog`liqligi, munosabati haqidagi ta’limot fikrimizning dalilidir. Barcha ijtimoiy gumanitar fanlar uchun insonshunoslik metodologiyasini tavsiya etishimizga sabab: birinchidan insonni o`rganadigan fanlarning o`zaro bog`liqlik tizimi shakllanadi. Fanlar biri-ikkinchisini boyitadi, to`ldiradi, ularning nazariy darajasi ortadi. Aniq metodologik yo`riqnoma bo`lmagani oqibatida insonni o`rganadigan fanlar o`rtasidagi bog`liqlik qonuniyatlari o`rganilmagan. Ikkinchidan, insonshunoslik metodologiyasi ilmiy-tadqiqotlarni, fanni insonparvarlashtirish masalasini hal etadi. XX asrning 80-90 yillarida insonni kompleks o`rganish bo`yicha tadqiqotlar olib borildi. 1988 yili Angliyaning Brayton shahrida “Insonni falsafiy tushunish” mavzusidagi xalqaro konfrensiya o`tkazildi, Moskvada Inson instituti tashkil etildi. Insonni kompleks o`rganishda fanlarning fanlarning o`zaro hamkorligi g`oyasi O`zbekistonlik olimlar J. Tulinov, K. Yusupov, Z. G`ofurov, K. Xonnazarov, S. SHermuhammedov, Anvar Choriyevlar tomonidan rivojlantirildi. Insonshunoslik metodologiyasi dialektik qonuniyatlar va kategoriyalarga asoslanadi. Ma’lumki, “dialektika dunyodagi hamma narsa va hodisalar bir – biri bilan aloqadorlikda, o`zaro ta’sirda... doim paydo bo`lish, o`zgarish, harakat va taraqqiyotda deb o`rgatadi”. Professor Haydarov U.J. dunyoda bir – biri bilan bog`liq bo`lmagan predmetlar yo`qligini e’tirof etib, ular turli jihatlari, tomonlari bilan biri ikkinchisiga bevosita va bilvosita aloqada bo`lishini ta’kidlaydi. Shuningdek, aloq biz bilmagan shakl va ko`rinishlari ochilib ularni o`rganish mumkin bo`lar adorlik, o`zaro bog`liqlikning hali, - degan xulosaga keladi.

Demak, insonshunoslik fanlarining o`zaro bog`liqlik bandlarida tadqiqot olib borish, inson mohiyatini chuqurroq o`rganish, uning qudratini namoyon qilish imkoniyatini beradi. Fanlararo o`zaro aloqadorlikni o`rganishning vositasi insonshunoslik metodologiyasidir. Ijtimoiy borliqning bir butunligi va ijtimoiy ong shakllarining o`zaro bog`liqlikda o`rganish tamoyili, insonni o`rganadigan fanlarning hamkorlikda rivojlanishini taqozo etadi. Ma’lumki, insonni falsafa, sotsiologiya, psihologiya, pedagogika, fiziologiya, etnografiya, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, jamiyatshunoslik kabi fanlar o`rganadi. Bilish nazariyasining analiz va sintez metodikasi asosan har bir fan o`z predmeti, obyekti doirasida tadqiqot olib borishi bilan bir qatorda insonni bir butunlikda o`rganishi zarur. “Agar har bir fan o`zicha rivojlana borsa, kashfiyotlar bir-biri bilan bog`lanmasa va umumlashtirilmasa, u vaqtda olam haqida yagona bilim hosil qilish, uning mohiyatini qonun va qonuniyatlarini chuqur bilish mumkin bo`lmay qoladi”2. Tarixiy va mantiqiy tahlil insonshunoslik fanlarining asosiy metodlaridan biridir. Insonni o`rganishdagi ming-ming yillik tajribaga tayanish, umumlashtirish bugungi kun darajasida xulosa chiqarish va istiqbolni belgilash ilmiy bilishning meznidir. Insonni o`rganishda izchillik va uzviylik (sestimali va strukturali) metodi alohida o`rin tutadi. Izchillik dialektikaning asosiy talablaridan biri bo`lib, insonni bir butunlikda o`rganishda har bir fanning tutgan o`rni, ularning o`zaro aloqasi qonuniyatlariga asoslanadi. Komil inson muammosining nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqishda biologik, ijtimoiy va tarbiyaviy omillarining uyg`unligi, biri ikkinchisini to`ldirishi, ijtimoiy voqelikning ijtimoiy qonuniyatlari, ularning birbiri bilan bog`liqligi uzviy o`rganiladi. Uzviylik insonning moddiy, ruhiy va ma’naviy xususiyatlari haqidagi mavjud holat va uni rivojlantirish qonuniyatlarini aniqlashga imkoniyatlar yaratadi. Milliylik va umuminsoniylik uyg`unligi - har masalani o`rganishda avvalo milliy xususiyatlari, mavjud tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoidlardan kelib chiqadigan holatni aniqlash insonni o`rganishning asosiy mezonlaridan biridir.

Bizning malakatimizda qariyb bir asr xalqning milliy ildiz qirqildi va qonuniyatlar buzildi, natijada ma’naviy inqirozga borib qolindi. Komil insonni shakllantirish predmetida insonshunoslik va insonparvarlikning uyg`unligi insoning o`ziga xos obyektiv xususiyatlari asosida tarbiya qonuniyatlariga amal qilishdir. Insonshunoslik va insonparvarlikning birligi tamoyili avvalo har bir fanning o`zini insonni bir butunlikda o`rganishi va boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligini taqozo etadi. Insonshunoslik mantiqan insonni o`rganishni, ruhiy, ijtimoiy va ma’naviy holat, qonuniyatlarni aniqlash bo`lsa, insonparvarlik meto dologik nuqtai nazaridan ikki ma’noda: insonni qadrlash, hurmatlash va inson omilini oshirish, parvarishlash va uni tarbiyalash komil inson sifatida shakllantirishni anglatadi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda insonning o`zligini o`rganish bilan birga uni rivojlantirish, tarbiyalash, kamol toptirish masalasini hal etilishi tadqiqotning qimmatini oshiradi. Ijtimoiy fanlarning insonparvarlashtirish nazariyasini bevosita komil insonni shakllantirish amaliyotiga, jamiyatimizni ma’naviy salohiyatini oshirishga qo`shgan hissasi bilan o`lchanadi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti fanni ishlab chiqarish kuchiga aylanishi bilan harakterlansa, ijtimoiy-gumanitar fanlarning qimmati ham amaliy ahamiyati bilan belgilanadi. Shuningdek, tabiiy texnika fanlari uchun insonparvarlashtirish bo`yicha tavsiyalar yaratish, namuna bo`lish ham ijtimoiy – gumanitar fanlar zimmasiga tushadi. Xulosa shundan iboratki, birinchidan, insonshunoslik insonni kompleks o`rganadigan fanshunoslik bo`limi sifatida fanlararo bog`liqlik bandlarida tadqiqotlarni markazlashtiradi; ikkinchidan, barcha insonni o`rganadigan fanlar mavjud holatni, qonuniyatlarni nazariy tadqiq etishda bevosita komil insonni shakllantirish omilllarini hisobga olish; ularning insonshunoslik darajasini oshirish; uchinchidan, insonshunoslik fanlari o`zaro bog`liqligi qonuniyatlarini o`rganishda jahon tajribalariga ham asoslanish maqsadga muvofiqdir. Ta’lim-tarbiya tizimi jamiyat taraqqiyotining tarkibiy qismi, yosh avlodni hayotga, yashashga, mehnatga va kasbga tayyorlash ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omilidir. Ta’lim-tarbiyaning dialektal xususiyati, ijtimoiy funksiyasi uni

takomillashtirishni taqozo etadi. Tarixdan ma’lumki, har bir mamlakatning taraqqiyoti ta’lim-tarbiyaning rivojlanganlik darajasiga bog`liq bo`lgan. Bundan 24 yil oldin bizning mamlakatimizda ham maktab ta’limi inqiroz holatida edi. O`tgan asrning 80-yillar oxirida Moskvada o`tkazilgan xalq ta’limi quriltoyida tanazzulning uch belgisi va uch asosi tan olingan edi: Inqiroz belgisi : 1. Maktab jamiyatdan, jamiyat buyurtmasidan begonalashgani (ta’lim-ta’lim uchun; yoshlarni hayotga tayyorlash vazifasida chetlashgani); 2. O`quvchi maktabdan begonalashgani; 3. O`quvchi o`qituvchidan begonalashgani; Inqiroz sababi: 1. Ta’lim-tarbiya qonuniyati buzilgani; 2. Ta’lim-tarbiyada tarixiy ildiz qirqilgani; 3. Ta’lim-tarbiyada milliy ildiz qirqilgani; Mustaqillikdan keyin O`zbekistonda xalq ta’limi vaziri prof. J.G`.Yo`ldoshev boshchiligida xalq ta’lim pedagoglari va pedagog olimlardan iborat mintaqaviy to`rt guruh tashkil etildi. Milliy maktab konsepsiyasi yaratildi. “Yangisini qurmasdan turib - eskisini buzmaslik” Islom Karimov ta’limoti asosida uzluksiz ta’lim tizim ini isloh qilish dasturi ishlab chiqildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Prezidentimizning “Ilm-fan mamlakatlar ravnaqi uchun xizmat qilsin” chaqirig`i, FA yig`ilishdagi ma’ruzasi asosida pedagogika sohasida xizmat qilayotgan olimlar ta’limtarbiya tizimini ilmiy- metodik ta’minlashda samarali ish olib borildi.

XX asrning 20-80-yillarida O`zbekistonda pedagogika fanining taraqqiyot yo`nalishlari Jahonda taraqqiyotining “O`zbek modeli” deb tan olingan olamshumul dasturning tarkibiy qismi “Kadrlar tayyorlash milliy modeli” nazariyasi yaratildi. Bugunlik kunda Kadrlar tayyorlash dasturini bajarilishi natijalari milliy modelni ahamiyati amalda isbotlanmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ilmiy- metodik ta’minlashda pedagogika fani muhim o`rin tutadi. Дастлаб педагогика соҳасидаги уч илмий тадқиқотлар муҳим йўналишда амалга оширилди: Ўзбекистонда 50 - йилларга 60 қадар педагогик муаллималар бўйича тадқиқот ишларини оширадиган амалга марказ бирорта эмас, олий мавжуд илмий малакага эга бўлган мутахассислар ниҳоятда оз ва илмий бир ходимларнинг қисми ўтмиш маданий меросга нотўғри мунос бўлар абатда эди. Шунга қарамай республикамиз олимлари педагог қийинчиликларни енгиб муваффақиятларга эришдилар К.Е.Бендиргаев “Туркистонда халқ таълими тарихидан очеркл ар ” И.И.Умняков “Бухорода янги усул мактаби тарихига доир ” С.Ражабов “Ўзбекистонда мактаблар тарихи” Э.Қодиров “Ўзбекистон умумтаълим мактабларининг ривожланиш тарихи (1917 - йиллар)”1975 З.Миртурсунов “Ҳ.Ҳ.Ниёзийнинг педагогик қарашлари” С.Раҳимов “Абу Али ибн Синонинг педагогик қарашлари ” Педагогика тарихи Тарбия назарияси Таълим назарияси С.Ражабов “ Педагогика фани тараққиётининг баъзи масаласи” С.Темирова “ Олий мактаб дидактикаси” А.С.Ефимов Тарбиянинг метофологик асоси: “ Ўқитувчил ик касби” М.Очилов “ Бўлажак ўқитувчиларни ахлоқий шакллантириш” Р.Мавлонова - Ўзбекистонда бошланғич таълим тараqqиёти; - Меҳнат таълими методикаси Ж.Ҳасанбоев, О.Ҳасанбоева. “ Олий мактаб дидактикаси ” О.Тўраева Оила педагогикаси“, “ Одобнома” Д. .Шодиев “Физика таълими назарияси” Н.Шодиев “Касбга ....... йўллаш назарияси” С.Темирова - Оила тарбияси; - Синф раҳбари фаолияти; - Болаларда мустақиллиги тарбияси

XX asrning 90-va XXI asr boshida pedagogika fanining taraqqiyot yo`nalishlari O`tgan yillar misli ko`rilmagan iqtisodiy, ijtimoiy yutuqlarga erishishimizda, yoshlarimizning jahon arenasida o`zini namoyon etayotgani Kadrlar tayyorlash Milliy modelini amaldagi isbotidir. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” haqidagi 2010 yil noyabr, nutqida: “Biz duch kelishimiz bo`lgan shunday bir xavf borki, u ham bo`lsa, avvalambor, erishilgan yutuqlarga mahliyo bo`lib xotirjamlik kayfiyatiga berilish, real voqealikdan uzilib qolish xavfidir” deb ta’kidlaydi. Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy modernizatsiyalash dasturini belgilab berdi. Bu borada jahon ilmiy hamjamiyati va YUNESKO bilan Миллий мактаб концепцияси яратилди Биринчи босқич Ўзбекистонда Кадрлар Тайёрлаш Миллий Дастури ишлаб чиқилди ва ҳаё тга жорий этилди Учинчи босқич Иккинчи босқич Педагогика тарихи ва мумтоз адабиёт ўзаро боғлиқлик қонуниятлари асослари Педагогик тарихи ва тасаввур таълимоти ўзаро боғлиқлиги Миллий ғоя асосида тарбия назарияси Р.Аслиддинов, М.Очилов, Ж.Йўлдошев Миллий ғоя асосида педагогика тарихи Мактабшунослик ва педагоглик касб Таълим стандартлари ишлаб чиқилди, Ж.Йўлдошев, С.Жўраев, С.Аслиддинов, Д.Шодиев, Д.Шодиев, Э. Саитх алилов Н.Э.Жумаева Миллий тарбия методологис и яратилди. М.Қурбонов, С.Очил, Т.Примов Таълим назарияси ва методикаси Имом Бухорий, Имом Термизий, Нажмиддин Кубро, Баҳоуддин Нақшбандий, Мотрудий, Марғилоний, аҳмад Фарғоний, тариқатнинг Насофийлар таълим - тарбиявий ўрганилди Р.Жўраев, Х.Ибрагимов, А.Чориев Педагогика дарсликлари яратилди ХХI асрда педагогика фани концепцияси яратилди Таълим технологиялари бўйича: М.Очилов, С.Саидаҳмедов, У.Толипов, Ж.Йўлдошевлар, А.Чориев, Т. Ғаффорова Касб таълими педагогикаси Тарбиянинг назарияси ва метод икаси ривожланди. Э.Ҳайдаров, О.Мусурмонова, У. Маҳкамов, Б.Қодиров Дидактиканинг назария бўлимига С.Нишонова, Р.Сафарова, Ж.Икромов, Б.Мирзаҳмедов, Б.Адзизов, М.Маҳмудов, Э.Чориев, К.Ҳошимов, А.Зуннуов, Ҳ.Ҳамидов, Ж.Ҳасанбоев, О. Ҳасанбоева, Б.Қодиров, Б .Қосимов

hamkorlikda o`tkazilgan “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusida Toshkentda o`tkazilgan 2012 yil. Fevral xalqaro konferensiyasida shunuingdek, 2014 yil 15 may Samarqandda o`tkazilgan: “O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xal qaro konferensiyada Islom Karimovning nutqi pedagogika fanining istiqbolli konsepsiyasini mamlakatimiz taraqqiyotidagi vazifasini belgilab berdi. Demak, ta’lim-tarbiya modernizatsiyalash: - - ta’lim-tarbiyaning dialektik xususiyati, doimo rivojlanib borishi; - jamiyatni, mamlakatni modernizatsiyalash ijtimoiy buyurtmasi asosida yangilab borish; - ta’lim-tarbiya mazmun va metodlarini har 3,5-4 yilda yangilab borish; - ta’lim-tarbiya nazariyasini mamlakat ijtimoiy, iqtisodiy taraqiyotidan oldinga borishi, istiqbolini belgilashi; - ta’lim-tarbiyaga ilmiy yondoshish, pedagog faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish; - pedagogika-psihologiya, ijtimoiy gumanitar fanlar ta’lim-tarbiya tizimini ilmiy-metodik ta’minlashi, tadqiqotlarini ta’lim-tarbiyani modernizatsiyalash muammosini xal etishga yo`nalgani; - uzluksiz ta’lim-tarbiya pedagogik kadrlarni modernizatsiyalashgan faoliyatiga tayyorlash, eksperiment maydonlar tashkil etish; - ilgor tajribalarni o`rganish; - innovatsion pedagogik texnologiyalarni o`rganish, amalda joriy etish tizimidan iborat. Modernizatsiya – modern (fransuzcha – eng yangi, zamonaviy so`z o`zagidan kelib chiqib – o`zgartirish, takomillashtirish, davr talabiga moslash) ma’nosini anglatadi. Har qanday rivojlanish, o`zgartirishni isloh qilish, takomillashtirish va nixoyat modernizatsiyalash tushunchalari bilan ifodalanadi. Biz ta’limtarbiya tizimini bir necha bor isloh qilinganini bilamiz, takomillashtirish tushunchasini

modernizatsiyalashning ma’lum bosqichi sifatida qarash mumkin. Ta’lim-tarbiyani rivojlantirishga qaratilgan har bir faoliyat, har bir tadqiqot, ijodkorlik, ilmiylik mezoniga, umumiy va fanning o`ziga xos metodologiyasiga asoslansagina samarali bo`ladi. Ma’lumki, metodologiya metod – yo`l, usul – logos, fan, ta’limot ma’nosini anglatib bugungi kunda ilmiy bilim mexanizmi, ilmiy tadqiqot metodalri, fan haqida deb tushuniladi. Har bir fan predmetiga ko`ra umumiy metodologiyaga va fanning o`ziga xos qonuniyatlariga asoslanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonini modernizatsiyalash avvalo jamiyat buyurtmasi, zaruriyati, davlatning modernizatsiyalash dasturi umumiy metologiyasiga asoslanadi.

Таълим - тарбия жараёнининг модернизациялашнинг умумий метологик асослари Ислом Каримовнинг таълим - тарбия ҳақидаги таълимоти Миқдор ўзгаришининг сифат ўзгариши қонуни Баркамол авлод – таълим - тарбиянинг жамият тараққиётида тутган ўрни хақида таълимот и Ўзбекистонда кадрлар тайёрлаш миллий дастури Инкорни инкор қонуни Мамлакатни модернизациялаш кон с еп ц ияси ва дастури Фалсафанинг деалектал қонуниятлари “ Юксак маънавият - енгилмас куч” таълимоти XXI аср фан асри, маънавият ҳақида таълимоти Таълим - тарбиянинг бирлиги хақида таълимоти Баркамол авлод, мамлакатни модернизациялашнинг муҳим шарти Жаҳонда таълим - тарбия борасидаги илғор тажрибалар, иннавацион ғоялар Мамлакатни ижтимоий - иқтисодий модернизациялаш ишга мос таълим - тарбия мазмунини янгиланиши Қарам а - қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни

Didaktik qonuniyatlar ta’lim-tarbiya jarayonini modernizatsiyalashning metodologik asoslari XXI asrda fanning yaratuvchanlik amaliy qudrati yanada ortmoqda. Shundan kelib chiqib O`zbekisonda Kadrlar tayyorlash Milliy modelining tarkibiy qismi sifati fanning istiqbolli yo`nalishlari belgilab berildi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini ilmiy metodik ta’minlash, milliy g`oyani ommaning qalbi va ongiga singdirishda pedagogikaning ijtimoiy vazifasi yanada oshdi. Ta’lim-tarbiya jarayonini modernizatsiyalash, pedagogik va axborot texnologiyalarni ilmiy asosini ishlab chiqish davr talabidir. Ta’lim-tarbiya tizimida XXI asr pedagogik texnologiya asri bo`ldi. Pedagogik va axborot texnologiyalarining samaradorligi ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga amal qilinishiga bog`liq. Zero, bu O`zbekistonning o`ziga xos taraqqiyot modelida ta’lim- tarbiyaning ustivorligi bozor iqtisodining ma’naviy asoslari pedagogik qonuniyatlarni o`rganishni taqozo etadi. Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslarini ishlab chiqishda har-xil yondashuvlar mavjud. Ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish borasida subyektiv yondashuvlar, pedagogik qonuniyatlarni buzilishi oqibati uni tanazzulga olib borgani ma’lum. Pedagogik texnologiyaning nazariy va amaliy asoslarini yaratishda obyektiv qonuniyatlarga asoslanilsagina uning samaradorligi oshadi. Keyingi yillarda ta’lim-tarbiya jarayonining obyektiv qonuniyatlari ilmiy asoslandi, bu pedagogik texnologiyani nazariy asoslarini yaratish imkonini berdi. Pedagogik texnologiya ishlab chiqarish texnologiyasiga monand: maqsad, mazmun, amalga oshirish metodlari, shakllari va kafolatli natija tizimidir. Ishlab chiqarish jarayonida fizika, matematika va tabiat qonuniyatlari mujassam bo`lganidek, ta’lim-tarbiya jarayonida ham pedagogik qonuniyatlar mavjud. Falsafa lug`atida : “qonuniyat - tabiat va jamiyatdagi hodisalarning zarur va muhim aloqasi. Qonuniyatli aloqalar, ular zaruriyatli harakterga ega bo`lganliklari sababli, tegishli shart-sharoit mavjud bo`lganda, hamisha yuz berib turadi” deb izoh beriladi. Demak, qonuniyat barqaror takrorlanib turuvchi voqea, hodisalarning

ichki aloqadorligidir. Ular voqelikning eng muhim ichki, nisbatan qaror topgan belgilarini, xususiyatlarini ifodalaydi. Ijtimoiy faoliyatda ishlab chiqarishda fizika, kimyo qonuniyatlari buzilganda kulfat keltirganidek, ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogikpsihologik qonuniyatlariga amal qilinmasa kutilgan natija bermaydi. Pedagogik qonuniyatlar haqida o`tgan asrning so`ngi choragida ayrim qarashlar yuzaga keldi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayonining nazariy asoslari "prinsiplar", "tamoyillar", "qoidalar", "metodlar", "usullari", "vositalari" kabi kategoriyalar bilan ifodalanadi. Albatta, bu kategoriyalar pedagogik qonuniyatlardan kelib chiqadi. Lekin ko`pgina tadqiqotlar va amaliy faoliyatda umumiy pedagogik qonuniyatlar yorqin ifodalanmaydi. Ta’lim-tarbiya jarayoni qonuniyatlari kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotida amalda isbotlangan, qaror topgan pedagogik faoliyat mezonidir. Bugungi kunda ilmiy asoslangan ta’lim-tarbiya jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlari pedagogikaning metodologik asosini tashkil etadi: Ta’lim-tarbiya jarayonining mavjud sharoitga, davr talabiga mosligi. Pedagogik faoliyatning vazifasi - ta’lim-tarbiya kishilik jamiyati tarixiy tarakkiyotida yoshlarni hayotga tayyorlash, yashashga, mehnat faoliyatiga tayyorlash buyurtmasiga asosan rivojlangan. Bugungi kunda, fanning tez taraqqiyoti, bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat buyurtmasi, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida belgilab berilgan. Barkamol avlod ta’lim-tarbiyasining mazmuni, metod, vositalarini takomillashtirish ham fanning yutuqlariga asoslanishini taqozo etadi. Milliy g`oya, O`zbekistonda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi belgilab bergan vazifalar davlat va jamiyat buyurtmasi, ta’lim - tarbiyaning davr talabiga mosligi qonuniyatiga asoslanadi.

Nazariyaning amaliyot bilan birligi falsafiy kategoriyasi ta’lim-tarbiya jarayonining qonuniyatlaridan biridir. Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan birligi barkamol shaxsni hayotga tayyorlashning mezonidir. Nazariy bilim va amaliy ko`nikma bir-birini to`ldirish fanda isbotlangan. Pedagogik va axborot texnologiyalarini qo`llashda nazariyaning amaliyot bilan uyg`unligi samaradorlik omilidir. Shuningdek, bilish jarayoni psihologik qonuniyatlarga asoslanadi. Ta’lim-tarbiya va rivojlanishning o`zaro bog`liqligi qonuniyati O`zbekistonning o`ziga xos taraqqiyot modelida ma’naviyatning, ta’limtarbiyaning ustivorligi ta’limotining asosichisi I. A. Karimovning “Yuksak ma’anaviyat- yengilmas kuch" kitobida ta’kidlaganidek "Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo`lmaydi-bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi"dir. Har tomonlama rivojlangan komil inson barakamol avlodni shakllantirish mazmun, metod va vositalari uchun bu qonuniyat metodik mezondir.

- Ta’lim-tarbiyaning o`quvchilar imkoniyati va layoqatiga mosligi qonuniyati didaktikaning asosiy tamoyillarida ifodalangan. Iqtidorli, iste’dodli yoshlarni topish, ularning layoqatini rivojlantirish yoshlarni jahon arenasiga chiqishi,

bo`lajak Al Xorazmiy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Navoiylarni tarbiyalashning nazariy asoslarini yaratishni ko`zda tutadi. Jahon tajribasi va pedagogika tarixida bu qonuniyat o`z isbotini topgan. Tarbiyalash va o`z - o`zini tarbiyalashni o`rgatish va o`rganishning birligi, o`qituvchi va talabalar faolligiga bog`liqligi pedagogikaning qonuniyati ta’lim jarayoni texnologiyasida o`z ifodasini topgan. Oliy maktab pedagogikasi ta’lim- tarbiyaga texnologik, tizimli yondashuv metodologiyasi tajribada isbotlangan. Va, nihoyat ta’lim tizimida "gapbozlik", "shiorbozlik", "bayonsozlik", byurokratik tizimdan farqli o`qituvchi va talaba hamkorligi metodikasiga amal kilinadi. Pedagogik texnologiyaning interfaol usullari shu qonuniyat ifodasidir. Ta’lim-tarbiya maqsadi, mazmuni, metodlari va shakllarining o`zaro bog`liqligi pedagogik qonuniyati avvalo, ta’lim-tarbiya maqsadi, mazmuni, metod va vositalarini tanlashda optimal shart - sharoitni hisobga olinadi. YUNESKOning pedagogik texnologiyaga bergan ta’rifida ta’lim jarayonini optimallashtirish, har- bir komponentning o`zaro bog`liqligi asosiy mezon ekanligi ko`rsatilgan. O`quvchilar qobiliyatiga mos mazmun belgilanashi, mazmunga mos metod va vositalar tanlanishi pedagogik aksiomadir. Buni V.P.Bespalkoning ta’lim jarayoniga tizimli yondashish modelida ko`rish mumkin. V.P. Bespalkoning ta’lim jarayoniga tizimli yondashish modeli.

-Ta’lim-tarbiyada fanlararo bog`liqlik qonuniyati. Avvalo pedagogikaning psihologiya bilan uzviy bog`liqligi ta’lim-tarbiya jarayonining metodologik asosidir. Obyektiv olamning bir butunligi fanlarni uzviy bog`liqlikda o`rganishni taqozo etadi. Ilmiy tadkiqotlarda ko`proq deferensial holat mavjud bo`lsada, amaliyotda yaxlitlik integratsiya holati mavjud. Ta’lim-tarbiyada fanlararo bog`liqlik biri-ikkinchisini to`ldiradi barkamol shaxsni shakllantirish, yoshlarni hayotga tayyorlash samaradorligini oshiradi. Qolaversa, haqiqiy bilim har-bir narsa, predmet, voqea-hodisa, tushuncha (so`z) ning kelib chiqish tarixiy taraqqiyoti, boshqa predmet, voqea-hodisalar bilan bog`liqligi va bugungi kundagi ijtimoiy iqtisodiy mohiyatini bilishdir. -Ta’lim-tarbiya jarayonining o`quvchi o`zligini bilishi va o`z-o`zini tarbiyalashga yo`llash. Abu Nasr Farobiyning ta’limiy fanlar tasnifi haqida "avvalo inson o`zligini bilishidan boshlash"ni tavsiya etadi. Qolaversa kishilik jamiyati taraqqiyotida renessansning-asosiy mezonlaridan biri ham inson o`zligini bilish, "uyg`onish" davri sifatida ifodalangan. Inson imkoniyatlari cheksizligi, uning qudrati o`zligini qay darajada bilishi, o`zo`zini tarbiyalashi bilan o`lchanishi Sharq falsafasi va tasavvufda ilmiy asoslangan. Mustaqillik tufayli milliy istiqlol g`oyasida o`zlikni anglash tamoyili belgilab berildi, o`tgan qisqa davrda milliy o`zlikni bilish dasturi yaratildi. Kadrlar tayyorlash Milliy modelida shaxs ta’lim-tarbiyaning iste’molchisi va amalga oshiruvchi ekanligi ko`rsatildi. Keyingi yillar pedagogik tadqiqotlarida shaxsga yo`naltirilgan ta’lim-tarbiya muammosi o`rganila boshlandi. Shaxsga yo`naltirilgan ta’lim nazariyasi va amaliyotida psihologik qonuniyatlarga asoslaniladi. Inchunun, axborotlarni globallashuvi sharoitida yoshlar qanchalik o`zligini tezroq anglashi, hayotda o`z o`rnini topishi mustaqil fikrlashi, bilim olishi va o`z-o`zini tarbiyalashga bog`liq. Ta’lim-tarbiya jarayoni pedagogik - psihologik qonuniyatlarga asoslansagina samarali bo`ladi.

Pedagogik tadqiqotni o`ziga xos xususiyatlari Har bir fan ilmiy tadqiqotlar va amaliy tajribalar asosida rivojlanadi. O`ziga xos tadqiqot obyekti, predmetidan kelib chiqadigan ilmiy tadqiqot usuliga ega. Tabiiy fanlarda tajriba ustivorligi, gumanitar fanlarda tafakkur eksperimenti ustivorligi amal qiladi. Chunki gumanitar insonshunos fanlarda qirq o`lchab bir xulosa chiqarish talab etiladi. Inson obyektida, ayniqsa yoshlarda bo`lar bo`lmas tajriba o`tkazish maqsadga muvofiq emas. Tabiiy fanlarda tajriba yaxshi natija bermasa tadqiqot predmetini qayta qayta bir necha bosqichda ilmiy tajriba o`tkazish mumkin, insonshunoslik fanlari bo`yicha ilmiy tadqiqotlar inson, buyuk mavjudodni har shaklga solib eksperiment o`tkazish murakkab jarayon. Ma’lumki, tadqiqot yangi fundamental va amaliy bilimlar yaratish, asoslash, obyektiv ilmiy faoliyat jarayoni tadqiqot predmeti voqea hodisalarni qonuniyatlarini aniqlashdir. Har qanday tadqiqotda, avvalo dalillar aniqlanadi va u asosda nazariy qoidalar shakllanadi. Tadqiqotchining metodologik yondoshuvi, uning dunyoqarashi, maqsad vazifalarni qo`yishi, hayotiy misollar, dalillarni tahlil qilishi va xulosa chiqarishga bog`liq. Shuning uchun tadqiqotni tashkil etish, dalillarni aniqlash, baholash, taxminiy xulosa chiqarish, nazariy umumlashtirish metodikasi pedagogik tadqiqotda o`ziga xos xususiyatga ega. YA’ni, har bir fandagi singari pedagogik tadqiqotning boshlanishi umummetodologik va fanning nazariyasidan kelib chiqadi. Har qanday yangi nazariya oldin yaratilgan fanning fundamental ta’limoti asosida rivojlanadi Globallashuv jarayonida tadqiqotchi jahon fani yutuqlari xabardor bo`lishi, insonshunoslik borasida tadqiqotlarni tahliliy va tanqidiy o`rganishi shart. Bizning asrimiz fanlarning tutash bandida yangi fanlar, tadqiqotlar yaratilishi bilan harakterli. Pedagogik tadqiqot samarasi, mukammalligi insonni o`rganadigan fanlar yutug`idan foydalanilganiga bog`liq. Demak, tadqiqotni boshlanishida, pedagogik dalillarni ilmiy obyektiv baholash, ilmiy tahlil etish, maqsad va vazifasini belgilash, fanning nazariy asosini bilish, falsafiy qonun va kategoriyalar asosida ta’lim -tarbiya voqeligini baholash, jahon ilmi fan yutuqlaridan maqadli

foydalanish, fanlarning tutash qonuniyatlari, imkoni yatlarini bilish ilmiy faoliyatga yo`llanmadir. Pedagogik tadqiqotni emperik amaliy darajasi muayyan dalillar, tajribalar umumiyligi, ommaviyligi bilan o`lchanadi. Har qanday yakka, muayyan dalildan umumiy xulosa chiqarish, tipiklik va har qanday kategoriyalar talabidan kelib chiqadi. Shuningdek fanning qonuniyatlari tamoyillari, nazariyasi metodologiyasi hal qiluvchi mezondir. Tadqiqotning nazariy darajasi quyidagicha ifodalanadi. - Voqelik har tomonlama, yaxlit o`rganilganligi; - Har qanday nazariy bilim o`z mohiyatiga ko`ra izchil ifodalanadi; - Oddiydan murakkabga; - Dastlabki umumlashtirishdan mukammal, yuqori abstraksiyalash; Amaliy tushunchalarni nazariy darajasida asoslash, ifodalash uchun tadqiqotchidan yetarli dalillar, uni baholash, tahlil qilish va mantiqiy tafakkur kerak. Ilmiy mantiq mantiqiy tafakkur o`ziga xos qoniniyatlarga ega. Pedagogik tadqiqotda formal tafakkur har bir tadqiqotdagi kabi ilmiy mantiqqa asoslanadi. Shuning uchung ilmiy tadqiqotchi quyidagi ijodkorlik qobiliyatiga ega bo`lishi kerak: - muhim ilmiy tushunchalarni bilish, tasavvur qilish; - qabul qilingan ilmiy tushunchalarni dalillarni aniq tavsiflash; - o`xshash dalillarni tanlab olish; - umumiy qoidalar asosida, o`xshash mohiyatiga asosan daliliy misollarni guruhlashtirish; - dalillar voqelikdagi umumiylik, xususiylikni tasodifiy qonuniyatlarini tahlil qilish; - dalillar va voqelikda o`xshashlik va farqini tasodifiyligini qonuniyatli tomonlarini qiyoslash; - fanning har xil tadqiqotlaridagi qarashlarini inkor qilish, asoslash, ilmiy munozara; - Ta’lim-tarbiya borasidagi dalillar, boshqa fanlar ma’lumotlar, tarixiy va hozirgi davr potensiyalari asosida rivojlanish imkoniyatlarini bilish;

- Nazariy xulosalash kabi qobiliyatlar. Ilmiy tadqiqotda qonun, qonuniyat, tamoyil qoida, sharoit, omil kabi tushunchalarni aniq bilish. Bu tushunchalar falsafa, pedagogik, ensiklopedik lug`atlarda batafsil yoritilgan. Ijtimoiy fanlarda qonuniyat, tabiiy fanlarda formula asosida isbotlanadi. Demak, har qanday tadqiqot tajribada sinalgan tizim asosida tashkil etiladi. Olimlik fazilatlari va ma’suliyati haqida o`tmish allomalarning dil ifodalarini misol keltirsa bo`ladi: Garchi fanlar — inson ongining eng nafis sifatlarini uyg`otuvchi va shaklantiruvchi omil bo`lsa ham fanni kimki faqat bilish uchungina o`rgansa va tadqiq etea, o`zi shu kurrai zaminda nima sababdan yashayotganining asl ma’nosini tushunib yetrlmaydi. Faqat faol ishgina odamni odam qiladi. G. Gelmgols Fan bilan shug`ullanuvchi kishilar ilmga — butun xalqning o`zlariga inonib topshirib qo`ygan mulk-xazinasi, deb qara- irmoklari zarur K. A. Timiryazev Hech mubolag`asiz aytish mumkinki, fanni ommalashtirish asrimizning eng muhim jahonshumul vazifasi bo`lib qoldi. D. I. Pisarev Fan xususiy ermak emas, mutlaqo; ilmiy muammolarga o`zi-ni baxsh eta olgan baxtiyorlarning o`zi birinchi navbatda bi-limlarini bashariyat xizmatiga bermoqlari lozim . K. Marks Agar olim o`z saviyasini tushiriishi istamasa, ijtimoii hayotdagi faolligini hech qachon to`xtatmasligi zarur va pishloqqa biqinib olgan kalamush singari, zamondoshlarining hayoti, ijtimoii va siyosiy kurashiga aralashmasdan, doimo o`z kabineti yoxud laboratoriyasida qamalib o`tirmasligi kerak. K. Marks Ijtimoii masalalarga aralashish va ular bilan uzviy aloqada bo`lishgina fanga chinakam foyda keltirishi, uni jamiyat uchun qiziqarli va zaruratli qilishi mumkin.

Y. A. Dobrolyubov Taraqqiyot omillarini tushungan odam, agar qo`l qovushtirgancha o`zi hech jonini koyitmay, u jarayonning o`z-o`zidan yuzaga kelishini kutsa, u taraqqiyotning eng ashaddiy dushmani, taraqqiyot yo`lidagi eng mudhish g`ovdir. P. L. Lavrov Kimki kimyodan bo`lak hech nimani bilmasa, u kimyoni ham yaxshi bilmaydi. G. Lixtenberg Faqat o`z aytganini biladigan mutaxassis — yo o`taketgan subyektiv odam, yoxud o`tkinchi bir qallob bo`lishi mumkin. N. I. Pirogov Shunday kimsalar borki, lotin tilini bilishlari ham eshak bo`lishlariga hech bir monelik qilmaydi. M. Servantes Sivilizatsiyaning eng buyuk kulfatlaridan biri — ahmoq olim. K. Chapek Ta’lim ahmoqni ham olim qilishi mumkin, ammo uning asli dog`larini yo`qotolmaydi. P. Boshen Donolikning o`zi kifoya emas, undan foydalana bilmoq kerak. Sitseron Ko`p bilsangu, ammo shu bilganingni o`z ehtiyojing yo`lida ishlata olmasang, bundan nima foyda. F. Petrarka Olimlar o`zlarini. hayotdagi amaliy vazifalardan ozod, alo-hida guruh deb hisoblamasliklari kerak. Buyuk mehnatkashlar oilasining a’zosi bo`lganlari holda, ular o`z kashfiyotlari qanday ishlatilayotganligi xususida qayg`urmoqlari zarur. F. Jolio-Kyuri

Fanni ko`pincha bilim bilan yanglishtiradilar. Bu qo`pol anglashilmovchilikdir. Fan nafaqat bilim, balki ong hamdir, ya’ni bilimdan qay yo`sinda foydalana bilish uquvi hamdir. V. O. Klyuchevskiy Olim asosan jamiyat xizmatkoridir: uning olimligi ham, boshqa tabaqa vakiliga qaraganda ustunligi ham jamiyat tu-faylidir va u jamiyat uchun yashashi kerak. I. Fixte Bilim — qurol, ammo u maqsad emas." A. Y. Tolstoy Bilimga ham xuddi taomga o`xshab munosabat qilmog`imiz zarur. Yashashimizdan maqsad, —yeyish bo`lmaganidek, faqat bilish maqsadida ham yashamaymiz. J. Reskin Ilmiy mashg`ulotlardan maqsad idrokni shunday yo`nalti-rishki, toki u uchraydigan barcha predmetlardan pishiq va haqqoniy xulosalar chiqara olein. R. Dekart Savodlilik bilimlarning ko`p-ozligida ham emas, balki bilganlarni to`la anglash va tatbiq eta bilish san’atidadir. A. Disterveg Ko`p bilgan emas, bilimi manfaat keltiruvchigina donodir. Esxil Bilim insonning ijodiy maqsadlariga xizmat etmog`i zarur. Bilim to`plash kifoya emas ularni mumkin qadar keng yoymoq va hayotga tatbiq etmoq lozim. Y. A. Rubakin Bahs va tortishuvlar uchun, boshqalarni nazarga ilmaslik, manfaat chiqarish, shuhrat, amal orttirish va o`zga maqsadlar uchun emas, hayotga nimadir naf keltirish uchun ilmga intil-moq lozim. F. Bekon Hamma narsani shon-shuhrat uchun emas, amaliy manfaat uchun o`rgan. G. Lixtenberg

Masalaning mohiyati bilimning butunligida emas, aqlning butunligidadir. Demokrit Inson uchun bilim orttirishning o`zi kifoya emas, olingan bilimni taraqqiyot yo`lida sarflashni ham bilmoq lozim. Y. Gyote Faqat bilmoqlik uchun bilish emas, balki biror ishni ep-lay bilish uchun bilmoq zarur. J. Gerbert Agar siz bilimdon bo`lsangiz, Bering bilimingizni, boshqalar ham undan o`z shamchiroqlarini yondirib olishsin. T. Fuller Uzing a’lo darajada bilgan narsangni o`zgalarga o`rgatishdan ham ko`ra halolroq va saxovatliroq ish bo`lishi mumkinmi? Kvintilian Bilim, yoyish uchun yaralgan. R. Emerson Fanning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, u ayni kuchli faoliyatni talab etadi. M. Y. Mechnikov Fan insondan hech bir tamagirliksiz, butun borini bajoni-dil baxsh etishni talab etadi va buning evaziga haqiqiy bilimning zalvarli mukofotini beradi. A. I. Gersen Fan taraqqiyotining o`ziga xos mantiqi bor, buni so`zeiz hisobga olish darkor. Fan hamisha oldinga o`tib, foyda keltirib ishlashi kerak, faqat shu sharoitdagina u tabiiy holda rivojlanadi. S. I. Vavilov Ikki kishi besamar ish qilgan va benaf ta shvish chekkan: ularning biri boylik to`plab, foydalana bilmagan va anovisi esa ilm o`rganib, unga amal qilmagan. Sa’diy

Odamiylik — faqat bilimdonlikda emas, balki avvalgi avlodlar bizlar uchun qilganlari kabi kelajak avlodlar uchun nima qoldira bilishimizdadir. G. Lixtenberg Aqlli va olim odamdan juda ko`p narsani talab etmoq lozim; agar u oddiy kishilar uchun kechirarli bo`lgan behuda gaplarni gapirsa, adolat yuzasidan unga ta’na aytmaslik noo`rin bo`lur edi. Y. G. Chernishevskiy Fan bilan hayot o`rtasida ularning hech birini zarracha ham kamsitmaydigan g`oyat uzviy, ajralmas aloqa mavjud; fan hayotga qanchalik xizmat qilsa, hayot ham fanni shu qadar boyitadi. G. V. Plexanov Bizda hayotdan ajralgan fan bo`lishi mumkin emas: bu biz-ning tabiatimizga ziddir. A. I. Gersen Fanning vazifasi — odamlarga xizmat. L. Y. Tolstoy Men odamlar, ularning baxti va taqdiri bilan qiziquvchi haqiqiy fadni g`oyat qadrlayman. L. Y. Tolstoy San’atning qadr-qimmati va fanning qadr-qimmati odam-lar manfaati uchun holis xizmat qilishidadir. J. Reskin Fan yo`lida va umumiy g`oyalar yo`lida ter to`kish — shaxsiy baxt ayni shundan iborat. A. P. Chexov Ilmiy va badiiy ijod huquqni emas, faqat burchni o`yla-sagina tom ma’noda samarali bo`ladi. L. N. Tolstoy Fan favqulodda zarur, aytish mumkinki, nondek azizdir. K. E. Siolkovskiy

Olim kerakki, o`z ilmining poya va miqdorini asragay, gav-harni imtihon uchun toshqa urmag`ay. A. Navoiy Fanlarning roli dastyorlik, ular farovonlikka erishish vo-sitalaridir. D. I. Mendeleyev Olim qilmoqchi bo`lgan ishini bajargani hamono unutsin va endi ertayu kech yana qilishi lozim bo`lgan ishini o`ylasin. I. Fixter Qilgan ishidan qanoatlanib qoladigan odam keyingi ishi bilan hech qachon nom qozonolmaydi. U allaqachon o`lgan va qab-rini o`t-o`lanlar qoplay boshlagan. K. Bouvi Bilimga intilgan iroda hech vaqt tugallangan ishdan ko`ngli to`lmaydi. J. Bruno Besaranjomlik—bu qanoatlanmaslikdir, qanoatlanmaslik esa taraqqiyotning eng birinchi sharti. Menga o`ta mamnun odam-ni ko`rsating-chi, men sizga tolesiz kimsani kashf etib bergan bo`laman. T. Edisson To`xtovsiz ilgarilab bormoq, har bir bosilgan qadamdan ke-yin navbatdagisiga shaylanmoq, butun orzu-o`ylaringni bo`lg`u-si ishlarga sarflamog`ing lozim. N. N. Burdenko Fan hamisha kashf etilganlarni bilishdangina iborat emas, kashf etish hamdir. N. A. Rubakin Olim to`siqlar bo`lishiga qaramai, sinalmagan yo`llardan yurishi kerak. N. I. Lobachevskiy O`z ustiga to`g`ri oyoq qo`yish jo`n ish; o`zing yo`l ochishing esa ancha mushkul, ammo sharaflidir. Y. Kolem Mening izdoshlarim mendan o`zib ketishlari, menga qarshi chiqishlari, hatto ishlarimni barbod qilganlari holda, ayni chog`da uni rivojlantirishlari lozim. Faqat mana shunday iz-chil yemirish ishlari tufayligina taraqqiyot yuzaga chiqadi.

I. V. Michurin Olamda nima bo`lsa baridan bir shingildan o`qigan va faqat o`qiganlarinigina eslab qolgan olim yomon olimdir. G. Shou Kitobiy olimlik — ziynat, ammo u poydevor emas. M. Monten Ustozning bilimi tugab, shogirdning yangi bilimi boshlangan joyda kashfiyot tug`iladi. K. A. Fedin Fanda tappa-taxt, andazali yo`l yo`q: yo`l ko`rsatuvchi qancha-lik mohir bo`lmasin, fanda har kim o`zi zahmat chekishi va yuk-saklikka o`zi tirmashib ko`tarilmog`i kerak. V. Libknext Fanda keng, to`ppa-to`g`ri yo`l yo`q va uning chaqir toshly so`q-moqlaridan horish bilmay, tirishib-tirmashib chiqa olgan ki-shigina uning nurli cho`qqilariga yetishadi. K. Marks ...Fan bo`sag`asi peshtoqiga ham do`zax peshtoqidagi kabi ta-lab yozib qo`yilmog`i zarur: «Ruhing mahkam bo`lsin, bu yerda faqat; Yengmasin tahlika, bo`l butkul ogoh». K. Marks Ijod ahli «qiyin» degan so`zni mutlaqo miyadan chiqarib tashlashi kerak. G. Lixtenberg Omadli hayot uchun intilgan qat’iyatsiz odamlar hech vaqt biron-bir buyuk ishning uddasidan chiqolmaganlar. J. Elliot Harakat va intilisheiz, fidoyilik va mehnatsiz o`z-o`zidan hech narsaga erishib bo`lmaydi. L. I. Gersen

Biz mardona bo`lishimiz, muvaffaqiyatsizlikka uchraganda o`z faoliyatimizni to`xtatmasligimiz kerak. Usha muvaffaqiyat-sizliklarning sabablarini izlab topishimiz va bartaraf eti-shimiz zarur. K. E Siolkovskiy Dante. Ilohiy komediya. Fanda ter to`kib ishlashdan boshqa yo`l yo`q; na shijoat, na xayol, na intilish mehnatning o`rnini bosa oladi. A. I. Gersen Hamma narsaning boshlanishi qiyin, — bu haqiqat barcha fan-larga ham xosdir. Q. Marks Fanning ibtidosi — aql, aqlning ibtidosi esa sabr-toqat. E. Kapiyev Fan haqiqatlari mushkul emas, aksincha, inson ongini o`tmishning barcha sarqit meroslaridan, quyqalaridan tozalash, tabiiylikni g`ayritabiiylik, mujmal narsani tushunarli deb qabul qilishlardan tozalash qiyindir. A. I. Gersen Fan kishidan katta g`ayrat va mislsiz ehtiros talab etadi. Uz ishingiz va izlanishlaringizda ehtirosli bo`ling. I. P. Pavlov O`z niyatlariga sho`ng`imoq uchun olim yoki san’atkor huzur-halovatdan ham voz kechadi, uning e’tirof etilganligini ana shu qurbon bergan huzurhalovatidan bilish va dalillash mumkin. L. N. Tolstoy Fanga otashin e’tiqod faqat ijobiy sifatgina bo`lib qol-may, balki bebaho fazilatdir busiz dadil ilmiy taraqqiyot bo`lishi mumkin emas. S. S. Yudin Fanga muhabbat haqiqatga muhabbat degan ran, shu boisdan ham halollik olim fazilatining asosi sanaladi. L. Feyyerbax

Har qanday kasbda ham kasbni sevish muvaffaqiyat garovi hisoblanadi, ayniqsa, bu ilmiy-tadqiqot ishlarida ko`proq qo`l keladi. I. Jolio-Kyuri Ulug` ishlar uchun tolmas sabot kerak. F. Volter Fandagi biron-bir yutuq ehtirosli, haqiqiy, otashin muno-sabatsiz, tadqiqotchining o`z ishiga kuchli ishtiyoqisiz hech vaqt yuzaga chiqmagan bo`lur edi. K. A. Timiryazev Hamma narsani tadqiq et, aql-idrokka birinchi o`rinni ber. Pifagor Tushunmoq uchun kuzatmoq, harakat qilmoq uchun tushunishga intilm oq lozim. R. Rollan Talant o`z-o`zicha shuursizdir, u faqat ishga solingan taqdir-dagina jilolanadi. M. YE. Saltikov-Shchedrin Odamni qobiliyati uchun emas, balki o`sha qobiliyatidan qanday foydalana bilgani uchun qadrlash kerak. F. Laroshfuko Ma’naviy hayotda ham kundalik hayotdagidek, kimningki bi-limi to`lishib borsa, u to`xtovsiz o`saveradi va muvaffaqiyat qozonaveradi. U. Jeyms Kimki intilmasa, u hech narsaga erishmaydi; kimki shijoat ko`rsatmasa, u hech narsalik bo`lmaydi ham. V. G. Belinskiy Kimki o`zining ma’naviy quvvatidan foydalanmasa, bu quv-vat uni tark etadi. Y. Raynis Bilishning o`zi kifoya emas, uni qo`llay bilish kerak. Istak-ning o`zi yetmaydi, uni ro`yobga chiqarmoq lozim.

I. Gyote O`z fikrini yaratish u yoqda tursin, hatto boshqalarning mu-lohazalarini o`ylab ko`rmaydigan, nari borsa ularni yodlab olib, keyin paqirlab suvda suyultirib, maqola va kitoblar bita-digan tovlamachi va tekinxo`rlar barcha falsafiy va ilmiy la-gerlarda ham topiladi. D. I. Pisarev Dunyoda bilimsiz bilimdon biser, Ular sotib yurar aqlni ochiq. Ular o`zga so`zin yod olib takror, Qilar o`z so`zidek dunyoga tortiq. Mirza Shafiy Ayrim olimlar faqat maqtanish uchungina bilim orttiradilar. G. Lixtenberg Ba’zan «olim» degan so`zda odamning o`zi nimagadir o`rgan-gani emas, balki uni ko`p narsalarga o`rgatganliklari haqi-dagi ma’nogina yashiringan bo`ladi. G. Lixtenberg Bilursan o`zingni juda seraql, To`liq xumga ne ham sig`ar, yaxshi bil! G`urur birla to`lgan boshing bo`sh ketar, G`ururdan bo`shat, so`ngra ma’ni sig`ar. Sa’diy Fan — qayiqqa ham, kemaga ham bab-barobar ochiq dengizday ran. Biri unda oltin yombi tashisa, boshqasi qarmoq tashlab baliq ovlaydi. E. Bulver-Litton Kitobi yo`q olim — mevasiz daraxt. Sa’diy Ayrim olimlar xazina qorovuliga o`xshaydilar: ularning qo`lida behad boylikning kaliti boru, lekin bu boylikning ularga hech daxli yo`q. L. Berne Ahmoqning donoligiga ayniqsa chidash qiyin. J. Molyer

Farosatli ahmoq, farosatsiz donodan afzalroq. V. SHekspir Haqiqiy befahm bo`lmay turib, tor malakali mutaxassis bo`lish mumkin zmas. B. Shou Qancha kuchanmasin soxta bilimdon, U yuksala olmas ko`kka hech qachon. Unga o`z-o`zining buyukligi bas, U bundan boshqacha olamni bilmas. Mirza Shafiy Olimda ko`pincha nimadir: yo shira, yo harakat, yo hazmi taom, yo me’da sharbati, yoxud idrok deb atalmish narsa yetishmaydi. Jan Pol Haqiqiy olim kamtar bo`lmay iloji yo`q, chunki u qanchalar ko`p ish qilgani sayin, hali shuncha ishlar bajarilmay yotga- iini ham yaqqol ko`ra oladi. A. Frans O`ziga bino qo`yish — taraqqiyot dushmanidir. Bion Haqiqiy olimlar bug`doyzordagi boshoqlarga o`xshaydi. Hali boshoq to`lishmay turib, nash’u namo bilan usadi va yuqoriga mag`rur bo`y cho`zadi, ammo u ko`pchib, donga to`lishib, pishib yetil-gani sari yuvosh tortib, boshini quyi egadi. M. Monten Kimki bilimdonligi yoki donoligini ko`z-ko`z qilsa, unda bi-limdonlik ham, donolik ham yo`q deyavering. E. Xeminguey Agar dono biron ish chiqmasa dunyoda donodan, U nodonlar bilan teng o`tsa mumkin ushbu dunyodan. Zebunniso Olimlikka ko`z-ko`z qiladigan tojga, tirikchilikka yaraydi-gan sigirga qaraganday ta’ma bilan qarama. L. N. Tolstoy

Fandagi halollikni hayotdagi halollikdan ajratib bo`l-maydi va kimki fanni o`zi uchun faqat sog`in sigir deb bilsa, u halol odam emas, aksincha, u fanning muqaddas nomini savdo-sotiqqa aylantirgan hunarmanddir. F. I. Inozemsev Chinakam fan va chinakam san’at mevalari — bu moddiy manfaatlar emas, mislsiz zahmat mevalaridir. R. Rollan Olimning mehnati butun insoniyat mulkidir, shu tufayli ham fan eng beg`araz jabha hisoblanadi. M. Gorkiy Taassufki, «olim» deb ataluvchilarning anchagina qismi 1_ fanga o`zlarini kundalyk harju tamaddi bilan ta’min etishga majbur bo`lgan sog`in sigirdek qaraydilarki, bu olimni kosib- ga, hatto qallobga aylantiradi. N. I. Mikluxo-Maklay Fan birovga bamisoli samoviy ma’budadek, Boshqaga-chi, moy beruvchi zotdor bir sigirmisol. F. Shiller Diplomi bo`lmasa ham samarali ishlaydigan odamlarni diplomln bekorchilardan ming bora ustup qo`yish kerak. N. A. Rubakin Bilim bilan mehnatni qo`shib olib boring va bilimni uning bor amaliy foydasini ro`yobga chiqarib oladigan kishilar qo`liga bering, qarabsizki, mamlakat va xalqning boyligi aql bovar qilmas sur’atda o`sa boshlaydi. D. I. Pisarev Keng nazariy ufqni, umumiy nazariyani va abstraksiyani sog`lom amaliyotga qo`sha bilish layoqati — o`z xalqiga fan bi lan ko`maklashishning eng yaxshi va deyarli yagona vositasidir. S. I. Vavilov Fan allaqachonlardan beri hayotdan o`zini olib qochayotgani yo`q va o`z bayrog`iga ilm urug`i xalq hosilini yetishtiradi», deya yozib qo`ygan.

D. I. Mendeleyev. Metodologiya, bilim va faoliyat tizimi Olingan ilmiy bilim qonun va qonuniyat tartibga keltiriladi Ammo hamma vaqt tadqiqot qonun va qonuniyatli natija beravermaydi. Ko`pincha olim ilmiy bilim, nazariya yaratadi, konseptual tajriba ishlab chiqadi. Har bir tadqiqotda maqsad, yangi ma’lumotlar olish, yangilik yaratish shu sohadagi mavzudagi g`oyalarni tadqiqlash yoki inkor qilish argumentiga qaratiladi. Tizimli yondoshuv ilmiy faraz, taxminlarni asoslash imkoniyatini beradi. Pedagogik tadqiqotda tizimli yondoshuv quyidagilardan iborat: - o`rganilayotgan pedagogik jarayon, voqelikning barcha tarkibiy qismini aniqlash; - Har bir qismini o`zaro bog`liqligini o`rganish va asosiysini aniqlash; - O`ziga xos modelni tuzish, tashkiliy yaxlitlik va tarixiylik; Tizimli yondoshuv murakkab pedagogik muammolarni hal etishda vaqt va kuchni tejash imkoniyatini beradi. Shuning uchun nazariy g`oyalarni amalga joriy etish tizimida ham tezkorlik talab etiladi, tezkor zamonda tezkorlik bo`lmasa, ertaga tadqiqot natijasi eskirishi mumkin. Shundan kelib chiqadigan pedagogik tadqiqotning quyidagi tamoyillarini ko`rsatish mumkin. 1. Pedagogik voqelik va ta’lim-tarbiya jarayonini bir butunlikda yaxlit o`rganish; - tadqiqotda qat’iy izchillik; - o`rganilayotgan shaxslarning ma’naviy ruhiy, yot xususiyatlarini, yo`nalishini aniqlash; - shaxsiy fazilatlar shakllanishiga tashki ta’sirlarni ko`rsatish; - Pedagogik voqelikni o`rganish joyini aniqlash; 2. Pedagogik muammolarni o`rganishda kompleks metodlarni qo`llash: Avvalo pedagogik tadqiqot metodlarini maqsadli qo`llash, kuzatish, anketa, test, eksperiment metodlar orqali tadqiqot muammosini tizimli o`rganish;

- Pedagogik voqelikni har tomonlama o`rganish maqsad vazifalari; - Tadqiqotga tashqi ta’sir, kutilgan va tasodifiy ta’sirlarni hisobga olish; - Har bir pedagogik dalilni voqelikni, misolni, ko`pmartalab har xil metodlar bilan tekshirish, tahlil etish; - Tadqiqot natijalarini falsafiy mantiqiy va psihologik pedagogik tahlil qilish. - Inson hayoti singari pedagogik voqelik murakkab, serqirra bo`ladi, tipik holatni aniqlash t adqiqotga qo`yiladigan talabdir. 3. Tadqiqotning obyektivlik tamoyili Ma’lumki pedagogikada subyektivlik holati ko`p uchraydi, chunki har bir bola, shaxs o`ziga xos mo`jizaviy takrorlanmas xususiyatga ega Biriga ijobiy ta’sir etgan, ikkinchisiga aksiy natija berishi mumkin. Shuning uchun tadqiqotchidan obyektivlikka erishish uchun yuksak vijdonli, o`zidagi subyektivlikdan qutilish talabchanligi, o`zini o`zi tanqid qilish, obyektiv haqiqatga shubha qoldirmaslik talab etiladi. Albatta: - har bir dalil, natijani bir necha metodlar bilan tekshirish; - olingan natijani eksperiment, tajriba asosida qayta tekshirish; - shaxsning barcha o`zgarish xususiyatini hisobga olish (kamchiligini ham) - o`z tadqiqoti natijalarini o`zga olimlar natijalari bilan qiyoslash, o`xshashligi va rivojlanish farqini ko`rsatish; - olingan ilmiy natijalarni o`quvchilar, ota onalar, o`rganilayotgan obyektning yaqinlari fikri bilan qiyoslash; - Tadqiqotchi o`zidagi subyektiv holatlar: kayfiyat, hissiyot, simpatiya, antipatiya kabilarni o`zi nazorat qilishi; 4. Tadqiqot va tarbiyaning uyg`unligi: Yuqorida ta’kidlaganimizdek insonni o`rganish murakkab, ayniqsa yoshlarda tadqiqot olib borish tarbiya qonuniyatlariga mos tarbiyaviy harakterda bo`lishi talab etiladi. Tadqiqot metodlari tarbiya metodlari bilan uyg`un bo`lishi bolalarni o`zini o`zligini bilishga yo`naltirish, ilhomlantirish maqsadga muvofiq bo`ladi. Ayniqsa suhbat metodi, eksperiment, test metodlari tadqiqot va tarbiya uyg`unligida natijali bo`ladi. 5. Shaxsni va jamoani o`rganish:

Shaxsni o`rganish uchun jamoani o`rganish, jamoani o`rganish uchun esa shaxslarni o`rganish, o`rab turgan mahitni o`rganish pedagogik tadqiqotning o`ziga xos tamoyilidir. Ma’lumki shaxs ikki tomonlama ma’naviy holatga ega: jamoadagi hayoti, burcha, faoliyati va o`zining ichki dunyosi bilan yashaydi. 6. Tadqiqotning tarixiylik tamoyili. Tadqiqotchi eksperiment o`tkazishdan oldin fanning tarixi, muammoning o`rganilganlik darajasini aniqlashi shart. Pedagogik tadqiqotda mavzuni o`rganilish tarixini chuqur bilishi, muammoli yondoshuv muhimdir. Tadqiqotda qaysi ma’lumotga, qaysi metodologik ta’limotga tayanish izlanish samarasini belgilaydi. 7 Ilmiy jasorat, tashabbuskorlik tamoyili: Har bir ulkan yangilik, ko`pgina samarasiz eksperiment, xatolardan xulosa chiqarib, tadqiqotchining yangi metodlar qo`llashi asosida yaratilgani fanshunoslik tarixidan ma’lum.: - muammoni yechishda yangi istiqbolli metodika yaratish, izlash; - Yangi metodika eskisidan afzalligi; - Yangi metodikani asoslash, mashhur olimlar qarashlarini tahlil qilish jasorati; - Tadqiqotda omadsizlikdan qo`rqmaslik; - Eksperiment zararini bilsa, yoshlarga aksiy ta’sir etsa undan voz kechish; - Eksperementning xavfli holatlarini, va uni yechish yo`llarini oldindan ko`ra bilish kabilar. 7. Muammoni chuqur o`rganish tamoyili: Ilm kenglikka emas, chuqur o`rganishni taqazo etadi. Fizikada atomning zarralarini o`rganish bunga misol bo`ladi. Pedagogik voqelikning ichki botuniy mohiyati, qonuniyatiga qarab borish insonning murakkab qalbini, jismini, ma’naviy olamini yoritish imkonini beradi. Pedagogik tadqiqotlarning metodologik ta’minoti, pedagogik refleksiya Fanning taraqqiyoti shuningdek pedagogik tadqiqotlarni samaradorligini uning metodologik ta’minotiga bog`liq. Oldingi boblarda ta’kidlanganidek, bir asrdan

ortiq barcha ijtimoiy gumanitar fanlarning metodologik yo`nalishidagi subyektivlik holati fanni o`z predmetidan, tarixiy ildizidan mahrum qildi. Avvalo, shovinistik tizim uchun, keyin shunga o`xshash siyosiy aqidalarni asoslash uchun xizmat qildi. Ikki-uch avlod olimlar shu g`oya asosida shakllandi, fanga fidoyilik xalqqa fidoyilik siyosatga xizmat qilish deb tushunildi. Aks holda yuzlab millatparvar olimlar, ularning g`oyasiga ergashgan ziyolilar qatag`on qilindi. Ma’lumki ko`hna Sharqda ma’naviyat, ta’lim, tarbiyaning ustunligi xalq pedagogikasini badiiy ommalashtirganida, adabiyot (“adab”- xulq, odob, “yot” – fan ta’limot) ta’lim tarbiyaning asosiy vositasiga aylanganida, insoniy fazilatlar ulug`langanida, ilhom manbaiga aylanganida, adabiyot hayot darsligiga aylanganida. Abulqosim Firdavsiy “Shohnoma” asarida ellik podshoxlik saltanati ta’lim tarbiyasini yoritdi, Sa’diy SHeroziy ta’lim-tarbiya mazmuni metodologiyasini “Guliston”, “Bo`ston” ni adab kitobi deb atadi. Alisher Navoiy asarlarida insonshunoslik ta’limotiga asos soldi. Yusuf Xos Xojib baxt saodat yo`lini nasriy madh etdi. YA’ni, ming-ming yillar xalqimizning buyuk allomalarining ilmiy merosini milliy istiqlol g`oyasi asosida o`rganish- qudratli manba’ tadqiqotchilari kutmoqda. XX asrda dunyo ziyosidan, ilmdan, taraqqiyotdan ilhomlangan Cho`lpon, Fitrat, Bexbudiy kabi ma’rifatparvarlar ta’limot taxqirlandi, o`zlari qatl ettirildi. Xalqimizning ming-ming yillik ma’naviy xazinasini yo`qotishga urinildi. O`z davrida ularning vatanparvarligi, millatparvarligi jasorati bugungi ilm ahli uchun ham namuna. XX asrning 20-40 yillaridagi qatag`onlar fanlarning metodologiyasiga to`la kommunistik g`oyani, mezonni singdirishga erishdi. Fanlarning metodologik ta’minoti haqida fikr yuritganda Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” asarining kirish so`zidagi bir umumiy fikrni misol keltirish mumkin. “Inqilobdan keyingi turg`unlik yillaridagi metodologiya o`zining ilmiy zaifligiga binoan, haqiqatga nisbatan yolg`onligi bilan juda uzoq yashadi” (Vaxob Raxmon).

Masalan, pedagogikaning metodologiyasi masalasida tadqiqot olib borgan O`zbekistonda xizmat ko`rgatgan fan arbobi professor ko`ziga yosh olib “qadrdonlarim partiya bizni aldadi, ming bor kechiringlar fanimizni to`g`ri yo`lga, millatga xizmat qilishiga to`g`ri yo`l topinglar” deb zorlangan edi. Mustaqillik fanimizning yorqin yo`lini belgilab berdi. Ma’lumki, fan tadqiqotchidan insoniyat uchun, millat uchun Vatan uchun fan uchun fidoiylikni talab etadi. “olimning yostig`i toshdan bo`lishi kerak” degan qoida zamirida ana shu hikmat mujassam. Buyuk allomalarning hayt yo`li, ularning bugun ham insoniyat tomonidan ulug`lanishi fanning qadr qimmatini bildiradi. Fanning tarixida Arastudan keyil “ikkinchi muallim” deb dunyo tan olgan Abu Nasr Farobiy bobomizdan siz bilimda yuqorimi yoki Arastu, deb so`raganlarida “Agar men o`sha davrda yashaganimda Arastuga shogird bo`lar edim”- degan ekan. Tadqiqotchi uchun metodologik manbaalardan biri buyuk olimlarning hayt yo`li, fanga fidiyiligi, ularning ta’limotiga nimadir qo`sha olganida, bugun va kelajak uchun xizmat qiladigan ilm yaratganida. Mustaqillikning dastlabki yillarida O`zbekiston fanlar akademiyasining yig`ilishida mamlakatimiz Prezidentini Islom Karimovning “ilm fan mamalakat taraqqiyoti uchun xizmat qilsin” mavzusidagi da’vatiy nutqi barcha fanlarning jumladan pedagogikaning istiqbolini belgilab beradi. Bu ilm yo`liga qadam qo`ygan vatanparvar uchun, yo`lchi yulduz bo`lib qoladi. Akademik Islom Karimov ta’limoti ijtimoiy fan tadqiqoti uchun muhim metodologik qo`llanmadir. 21 asr fan asri ekanligi unda pedagogikaning yorqin nazariy yo`li Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida belgilab berildi. Dunyoning yetakchi olimlari e’tirof etgan “Taraqqiyotning o`zbek modeli” da ta’lim tarbiyaning ustivorligi, ta’lim tarbiyaning birligi, fan tarixida yorqin saxifa bo`lib qoladi. Kitobdagi “Inson qalbiga yo`l” ta’limoti pedagogika ilmi sohasida xizmat qilayotganlar uchun metodologik asosdir. Metodologik ta’limotda refleksiya fanshunoslikning muhim yo`nalishidir. Refleksiya (lotincha ortga munosabat) tafakkur, o`z-o`zini nazorat qilish, o`z o`zini

bilish, ya’ni, insonning nazariy faoliyatining shakli, qonuniyatlari, o`z-o`zini tahlil qilishi. Pedagogik refleksiya o`ziga xos xususiyatga ega, chunki fanning predmeti ta’lim, tahsil, tarbiya bo`lgani uchun ham o`zi haqida fikr yuritish uyg`unlashib ketadi. Masalan, injenerlik pedagogik psihologiyasi, tabiat fanlari pedagogikasi kabi har bir fanni pedagogikasi ma’lum darajada shakllangan. Pedagogik refleksiya fanning shuningdek har bir tadqiqotning nazariy darajasini, o`ziga xos qonuniyatlarini amaliy ahamiyatini aniqlash metodologik mezonidir. Shaxs o`z o`zini bilishi, anglashi muammosini psihologiya o`rganadi. Ilmiy tadqiqotda refleksiya fanning metodologiyasidir.

Adabiyotlar: 1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.” Toshkent: Ma’naviyat, 2008 2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 3. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: O`zbekisto, 2000 4. Islom Karimov. “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” Toshkent 2012 yil fevral Halqaro konferensiya. 5. Islom Karimov. “O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning svilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” 2014 yil may Halqaro konferensiya. 6. Vazirlar Maxkamasining 2012-yil 28-dekabrdagi 365-son karori 7. Abu Ali Ibn Sino. “SHe’rlar va tibbiy doston” Toshkent 1981. 8. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 9. Abu Rayxon Beruniy. “Feruza” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 10. “Avesto” Dushanbe: Adab 1990.

Похожие

Pedagogik tadqiqotlar va ularning metodologiyasi

Pedagogik texnologiyaning mohiyati

Pedagogik texnologiya nazariyasining mohiyati va ustuvor tamoyillari

Pedagogik diagnostika fanining mazmun-mohiyati, maqsadi va vazifalari

Pedagogik texnologiya fanining nazariy mashg’ulotlar mazmuni