Педагогик тадқиқотларда ахборот технологиялари - Педагогиka - Рефераты

Педагогик тадқиқотларда ахборот технологиялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.912109375 KB

Педагогик тадқиқотларда ахборот технологиялари Режа: 1. Ахборотлар ва ахборот технологиялари 2. Ахборотнинг асосий даражалари 3. Ахборотларни ўзлаштириш усуллари 4. Ахборотларни йиғиш 5. Ахборотлаштириш босқичлари ва замонавий ахборот технологиялари

Ахборотлар ва ахборот технологиялари Таянч иборалар ва атамалар: «Тош асри», «Бронза асри», «Электр асри», «Китобларни чоп этиш асри», «Ахборотлаштирилган жамият сари асри», ахборот, маълумотлари, маълумотлар базаси, ахборотлар, ахборотлар технологиялари, янги ахборот технологиялари, ахборотлаштирилган жамият. «Ахборот» тушунчаси лотинча « informatio » сўзидан келиб чиккан бўлиб, бирор - бир далил, вокеа, ҳодисани баён қилиш, тушунтиришни билдиради. Кенг маънода ахборот моддий дунёнинг у ёки бу томони ва унда содир бўлаётган жараёнларни билдиради. Ахборотни урганишда унинг яратилиши, ўзгартирилиши ва фойдаланиш қонунлари ҳисобга олинади. Демак, юқоридаги санаб ўтилган кишилик жамияти тараккиётидаги асрлардан маълумки, жамият ривожланиши тарихида бир неча марта ахборот инқилоблари ўтган экан. Ахборот инқилоблари бўлганлиги туфайли ҳам ўша даврдаги ишлаб чиқариш ва унга бўлган муносабатда сифатий ўзгаришлар бўлади. Булар эса жамият тарақкиётида уларга мое бўлган таракқиёт боскичларини ҳам юзага келтирган. Бу борада энг сўнги инқилоб « XXI аср - интеллектуал аср» яъни янги соҳа бу янги билимлар ишлаб чиқиш учун технологиялар, услублар, техник воситаларни ишлаб чикариш билан боғлик ахборот саноатини юзага келтирмокда. Бу эса ахборот технологияларини ҳам сифат кўрсаткичини замон билан ҳамнафас қилишни тақозхо этади. Демак, бугунги кунимиз «Манбалар-шаълумотлар маълумотлар базаси ахборотлар ахборот технологиялари янги ахборот технологиялари» тизимида фикр юритишни такозо қилар экан. Рўзномалардаги маълумотлар базаси (белгилар тўплами) ахборотга айлангунга қадар бўлган технологик жараённи бир эслайлик. Бу мисол оркали куйидаги хулосани келтириш мумкин: технология деб маълум бир муайян мақсадга ёки мақсадлар тизимига эришиш учун амалга ошириладиган жараёнлар кетма- кетлигидан иборат бўлган яратувчилик (пайдо этиш жараёни) фаолиятига айтилади ёки бошқача айтганда технология деганда манбалардаги

(объектлардаги) сифат ўзгаришига олиб келувчи жараёнга айтилади. Улар уч хил: ахборотли, ускунавий ва ижтимоий нуқтаи назарларини камраб олувчи моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чиқаришни ўз ичига олади. Ахборотли нуктаи назар моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чиқаришнинг тамойиллари ва усулларини баён қилинишини, ускунавий - ишлаб чиқариш жараёнида амалга ошириладиган меҳнат куроллари, ижтимоий - ходимлар ва уларни ташкил қилишни амалга оширади. Демак, инсониятнинг ахборот ишлаб чикиши бўйича имкониятларни кучайтирувчи замонавий технологиялар, ахборотлашган жамиятнинг интеллектуал салоҳияти ҳам белгилар экан ва бундай жараёнлар ахборотлаштириш саноатини мунтазам ривожлантиришни таъминловчи илмий - техник асос ҳамдир. Ахборот технологиялари, жараёнларни бошқаришдаги асосий манба бўлиб ҳисобланади. Улар кириш маълумотларини, мавжуд маълумотларни тизим (кием тизимларга ва керак пайтда айрим тизим элементларигача) ларга ажратиш ва қайта ишлаш ҳамда керакли мақсадлар бўйича қайта ишлаган маълумотни узатиш алгоритмларини ўз ичига олади. Бу технологиядан жараёнларни бошқарув фаолиятида фойдаланилади. Шунинг учун ҳам ахборот технологиялардан оқилона (рационал) фойдаланиш ходимлар меҳнати самарадорлигини оширади. Ахборот технологиялари асосида фаолият кўрсатиш куйидаги вазифаларни ҳал этишнинг оптимал йўлини таъминлаб беради: •манба ва унда кечадиган жараён тўғрисидаги маълумотларни қайта ишлаш; • жараёнлар кечиши ҳақидаги даврий маълумотларни мунтазам олиб туриш ва улар асосида оралиқ назоратлар олиб бориш; • ихтиёрий жорий сўровларга ўша пайтнинг ўзида жавоб олиш, расмийлаштириш ва бошкаришга керакли тузатишлар киритиш. Демак, бугунги кун ахборотлаштирилган жамият сари дадил қадам қйўиб борилиши билан ўзига хос характерлидир. Бу борада ахборотлар, ахборот

технологияларининг роли беқиёсдир. Ахборотнинг асосий даражалари Демак, ахборотлаштирилган жамиятга кириб бориб, унда фаолият кўрсатишимиз ҳам бежиз эмас экан. Илмий-техник тараққиёт жараёнида пайдо бўладиган маълумотларнинг истеъмолда фойдаланиш учун ахборотга айланиши янги сифат боскичини яратади ва улар ривожланиб боради, уларнинг микдори ҳам ортиб боради. Шу сабабли ҳам бу борада тадқиқотчига янги вазифалар юклатилади, яъни тадқиқотчининг ўзига нисбатан чекланган соҳаси бўйича ҳам барча адабиётларни кузатиб туриши лозим ва унинг кийинлиги ҳеч кимга сир эмас, чунки кун сайин илм-фаннинг турли соҳаларига тегишли чоп этилаётган адабиётлар ёки мақолалар сони чегараланмагандир. Бундай кийинчиликлардан қутилишда «илмий ахборот микдори», «маколалар ҳажми» каби тушунчалар ва улар фарқларига эътибор бериш етарли деб ўйлаймиз. Маълумки, мақолалар ва бошка шунга ўхшаш соҳага тегишли адабиётлар ёки манбалар ўзларининг илмий ва амалий жиҳатидан илмий - техник ахборотларга эквивалент бўла олмайди. Илмий тадқикот ишини олиб боришда, айниқса, соҳани танлаш, мавзунинг долзарблигини асослаш, тадқиқот мақсад ва вазифаларини белгилашда илмий-техник ахборотлар аҳамияти катта бўлганлиги учун ҳам уларни ўрганиш ва илмий тадқикот ишида улардан фойдаланишни ҳам маълум бир кетма-кетликда олиб бориш мақсадга мувофиқ бўлади. Уларни биз куйидагича даражаладик: 1. Чоп этилган материалларда шуғулланаётган соҳага тегишли ҳодиса ва жараёнлар ҳамда улар устида илмий тадқиқот иши ўтказиб, олинган самаралар тўғрисида ахборот олинади. 2. Танланган соҳа бўйича мавжуд ишланмалар устида ҳам тадқиқот ўказилади. Бундай ҳоллардаги тадқиқотларда тадқикот объекта ва мақсади ўзгаради ёки бирор курилма, механизм, машина ёки технологияни синаб кўришда ташки таъсир этувчилар ёки унинг барқарорлигига талаб

ўзгаради. Масалан, дастлабки радионинг ихтиро қилинишини олинг ва ҳозирги кундаги радио курилмалари билан таққослаб кўринг ёки ААмпер томонидан яратилган 2 амални бажаришга мўлжалланган ҳисоблаш техникасидан тортиб, ҳозирги кундаги секундига 3,9 млн операция бажара оладиган замонавий компьютерларнинг яратилишигача бўлган тадқиқот жараёнларини кўз олдингизга келтиринг ва ҳ.к. 3. Тадқикот учун бутунлай янги объект ёки янги математик аппаратни (модел, функция, функционал, алгоритм ва ҳ.к.) ёки техника ҳамда технологияни ишлаб чиқаришни муаммо қилиб кўйилади. 4. Тадкиқот объектидаги ўлчовлар, чегаралар, муҳит, шарт шароитлари ўзгаргандаги тадкиқот ишларини олиб боришдаги ахборотларда бўладиган ўзгаришларни ҳисобга олишга тўғри келади. 5. Математик аппаратлардаги олдин номаълум бўлган ечимларини қўшимча яна хусусий қўшимча ечимлар талаб қилиниши натижасидаги ахборотларнинг юзага келиши. Масалан, педагогик тадкиқотларда мавжуд методология, айтайлик табиий фанлар учун яроқли ва уни ижтимоий-гуманитар фанлар учун ҳам қўллаш талаб қилиниб қолиши ҳам мумкин (компьютерли тизимлар, компьютерли ўйинлар, педагогик муаммоли вазиятдан чиқиб кетиш технологияси ва ҳ.к.) ёки бирор курилма сув чиқариш учун яратилди ва уни гўштни майдалаш учун ишлатиш талаб қилиниб қолди (Архимед винти) ёки бирор яратилган ҳисоблаш техникасини «интернет» халқаро тармогига улаш ҳам керак бўлиб қолди ва ҳ.к. 6. Олдин методологик асосда ечилган масалаларни аниқ амалий фаолият учун ечимини талаб қилишдаги юзага келувчи ахборотлар. Масалан, педагогикада дидактика масалаларидан хусусий методикада фойдаланиш ёки кутб координата системасидан декарт координата системасига ўтиш алгоритмининг инсон кўриш майдонидаги бузилишларни аниқлашдаги хусусий ҳоли [8]. Умуман олганда, дедукция тадкиқот усулига боғлиқ ижодий фаолият. 7. Конструкторлик, технологик, методологик ва бошқа турдаги ютуклар

ҳакида, уларга эришиш йўллари кўрсатилмаган ҳолда хабар берилиши билан боғлиқ ахборотлар пайдо бўлиши. 8. Мавжуд муаммолар ва уларнинг математик ифодалари математик модел, алгоритм ва ҳ.к. нинг сонли ечимларини ҳосил килиш билан боғлиқ ишланмалар оркали юзага келадиган ахборотларнинг пайдо бўлиши. 9. Муаммо кўйилишига мое вазифаларни белгилашда айрим ўзгаришлар юзага келиши мумкин. Бунда тадқикот объекти ёки тадкиқот вазифасига қўйилган талабларда ўзгариш бўлганда ёки чеклашлар бўлганда ёки шарт- шароитларга (муҳитга) ўзгартиришлар киритилганда бўладиган ахборотларнинг юзага келиши. 10. Олдин мавжуд бўлган вазифаларни замонавий терминларда талқин килиш, янги илмий тилга эътибор бериш натижасида ҳосил бўлган ахборотлар. Ахборотларни ўзлаштириш усуллари Таянч иборалар ва атамалар: ахборот, ахборотни ўзлаштириш, объектлар, маълумотлар, маълумотлар базаси, ахборот технологиялари, янги ахборот технологиялари, ахборот даражасини аниқлаш, материални умумий ўрганиш, тадкикот материалини батафсил ўрганиш, тушуниш, мурожат қилиш, материални ўрганишнинг содда усули, технологияни ўрганиш, ахборотларни математик аппаратлар ёрдамида ўзлаштириш, ўхшашига яқинлашиш, оддий мисоллар оркали синаш. «Ахборот» тушунчаси лотинча « information » сўзидан келиб чиққан бўлиб, бирор бир далил, воқеа, ҳодисани баён килиш, тушунтиришни билдиради. Кенг маънода ахборот моддий дунёнинг у ёки бу томони ва унда содир бўлаётган жараёнларни билдиради. Ахборотни ўрганишда унинг яратилиши, ўзгартирилиши ва фойдаланиш қонунлари ҳисобга олинади. Бугунги кунимиз Объектлар маълумотлар маълумотлар базаси ахборотлар ахборот технологиялари ЯАТ тизимида фикр юритишни талаб этади. Демак, инсониятнинг ахборот ишлаб чикзриш имкониятларини кучайтирувчи

замонавий технологиялар, ахборотлашган жамиятнинг интеллектуал салоҳияти сифатини ҳам белгилар экан ва бундай жараёнлар ахборотлаштириш саноатини мунтазам ривожлантиришни таъминловчи илмий-техник асос бўлади. Ахборот технологиялари, жараёнларни бошкаришдаги асосий манба бўлиб ҳисобланади. Улар кириш маълумотларини, мавжуд маълумотларни тизим қисм тизимларга ва талаб қилинганда айрим тизим элементларигачаларга ажратиш ёки аксинча тизим элементларини бутун яхлит тизимгача бирлаштириш жараёнларини ўз ичига олиб, уларнй қайта ишлаш ва керакли мақсадлар бўйича қайта ишланган маълумотни узатиш алгоритмларини ҳам қамраб олади. Бу технологиялардан жараёнларни бошқарув фаолиятида фойдаланилади. Шунинг учун ҳам ахборот технологияларидан оқилона (рационал) фойдаланиш ходимлар (раҳбарлар, илмий ходимлар ва шу кабилар) меҳнати самарадорлигини оширади. Ахборот технологиялари асосида фаолият кўрсатиш куйидаги вазифаларни ҳал этишнинг оптимал йўлини таъминлаб беради: • объект ва унда кечадиган жараён тўғрисидаги маълумотларни кайта ишлаш; • ҳодиса ва жараёнлар кечиши ҳакидаги даврий маълумотларни мунтазам олиб туриш ва улар асосида оралиқ назоратлар олиб бориш; • ихтиёрий жорий суровларга ўша пайтнинг ўзида жавоб олиш, расмийлаштириш ва бошқаришга керакли тузатишлар кирита олиш; • илмий, илмий-услубий манбалардан ахборотлар олиш техноло- гиясининг оптимал вариантларини танлаш. Ахборотларни ўзлаштиришда адабиётлар орқали ҳосил килинадиган маълумотлар ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Тадкикотга тегишли адабиётлар (мақола, тезис, реферат, монография, соҳага оид китоб, услубий кўлланма ва тавсиялар) мазмунини ўзлаштиришдаги асосий йўл - ахборотни ўқиш орқали ўзлаштиришдир. Ахборотларни ўзлаштиришда қуйидагиларга эътибор бериш керак: 1. Ахборотлар даражасини аниклаш. Материал ўрганишда дастлаб

тадқикот объектини ифодаловчи маълумотлар ва улар асосида ҳосил қилинадиган ахборотларнинг қайси даражага тўғри келишини билиш керак, чунки ИТИда бу тадқикот методларидан муаммо ечимини олиш учун фойдаланишда зарур бўлади 2. Материални умуиий ўрганиш. Тадкикотга тегишли маълумотларни дастлаб умумий ҳолда ўрганиб чиқиш ва у ҳақда умумий тасаввурга эга бўлиш. Тадқиқот давомида тадқиқотга тегишли умумий маълумотлардан қайси қисмига таяниш (асосланиш) зарур бўлса, материалнинг ўша қисмини чуқурроқ қайтадан ўрганиб чикиш ва ҳаттоки, керак бўлганда у маълумотлардан фойдаланишда таҳлилий ёндашиш ҳам керак. 3. Тадқиқот материалини батафсил ўрганиш. Бу босқич материални ҳақиқий ўрганиши ҳам деб юритилади. Бунда материалларни ўрганишга умумий тарзда эмас, балки чукур илмий, таҳлилий нуқтаи назардан ёндашилади ва ундан тадқиқотни олиб боришда тўлиқ фойдаланишга эришилади. 4. Тушуниш. Тадкиқот материалини тушуниб етиш, илмий тадқиқот ишини олиб боришда вақт бюджета ва тадкиқот сифатини (аниклиги, ишончлилиги, амалийлиги, кулайлиги ва шу кабилар) оширишни кафолатлайди. Материални тушунишнинг аник бир қонун-қоидаси йўк. У одатда тадкиқот объекти ва муаммоси ҳамда тадқиқотчи илмий салоҳиятига қараб ҳар хил кўринишда олиб борилади. Умуман олганда тушуниш - мантиқий фикрлашга асосланган мавжуд билимлар асосида, килинган таққослашлар, умумлаштиришлар орқали ҳосил қилинган билимлар ва асосланган ишчи гипотеза ҳамда илмий башоратларни ифодалаш ҳақидаги билим. 5. Мурожаат қилиш. Бунда илмий тадкиқот ишида ва янги қийин ифодаланган яъни илмий тадқиқот ишида тадқиқот объекти ёки муаммо қўйилишида янги талаб ё'ки вазифаларда тузатиш бўлган ҳолатлар бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда илмий тадқикот ишини ахборот билан таъминлашда бўшлиқ бўлмаслик нуктаи назаридан ва айнан шу камчиликни бартараф этиш мақсадида илмий муассаса раҳбарига (умуман раҳбарга) ва илмий раҳбарга, шунингдек шуғулланаётган соҳанинг етук мутахассиси (тадқиқотчиси)га

мурожаат қилиш. Аммо бу жараёнда мурожаат этишнинг меъёри бўлиши лозим, акс ҳолда илмий тадқиқот ишида носоғлом муҳит юзага келиши мумкин ва ҳаттоки тадқиқотчининг мустақил фикрлаши ривожланмай қолиши мумкин. 6. Материални ўрганишнинг содда усули. Тадқиқотчининг маълумотларни ўрганишининг энг содда усули, бу қалам ва қоғоз ёрдамида йиғиладиган маълумотлардир. Улар аник, ихчам иложи борича жадвал кўринишида ёки схематик тарзда ифодалансин ва маълумотларни тўплаш ҳамда сақлашга ҳам хизмат қилсин. Бу содда боскичдаги ахборотлар вақти келиб муҳим фундаментал тадқиқотлар олиб боришга асос ҳам бўлиб қолиши мумкин. Шу сабабли маълумотлар тадқиқот объекти ва вазифалари ҳамда уларни такомиллаштириш, ривожлантиришга ҳам хизмат килишини тадқиқотчи ҳеч качон эсдан чиқармаслиги керак. 7. Технологияли ўрганиш. Ахборотларни ўзлаштиришда объект ҳақидаги умумий маълумотларни бир тизимга келтириб ахборотга айлантириб олгандан кейин ахборотлар орасидаги ўзаро алоқадорлик қонуниятлари ўрганила бошланади ва улардаги қонуният очилади. Ана шу конуниятлар ахборотлар йиғиш, тизимлаш, кайта ишлаш ва узатиш каби босқичларни босиб ўтишига тўғри келади ва улар орқали режалаштирилган натижаларимизга эришамиз. Бу жараён ахборотларни ўзлаштиришнинг технологик босқичи дейилади. 8. Ахборотларни математик аппаратлар ёрдамида ўзлаштириш. Маълумки, амалиётда илмий тадқиқот ишини битта ёки иккита ўзгарувчи билан ифодалаш ва олиб бориш деярли учрамайди. Фақатгина тадқиқот объектини ифодаловчи ўзгарувчилар ичида битта ёки иккитаси асосийси бўлиши мумкин. Кўп ўзгарувчиларга эга бўлган тадқикот манбаи ва уларнинг хоссаларини ҳам илмий тадкиқот ишида ўрганишга тўгри келади. Бу йўсиндаги тадкиқот ишларида математик модел ёки алгоритм ёрдамида фаолият кўрсатилса, ижобий самараларни кўлга киритиш мумкин. Бунда ахборотни ўзлаштириш математик аппаратларнинг жорий, оралиқ ва якуний натижаларини ҳисобга олиб бориш йўли билан амалга оширилади. 9. Ўхшашга яқинлашиш. Янги кўлга киритилган ахборотни тадқикот

йуналишига мое ва мавжуд бўлган ҳолатлардагисига яқинлаштириш ёки ўхшашини топиш, чунки бу ўхшашликни топиш орқали олдинги маълум билишнинг индукция ва дедукция тамойилларидан фойдаланиш имконияти туғилади. 10. Оддий мисоллар орқали синаш. Ўзлаштиришда нафақат мантикий кетма-кетликка ва исбот ёки далилларга таяниш билан чегараланмасдан, ижод қилишга жараённи оддий, амалий мисоллар орқали ҳам кўриб чикиш керак бўлади ва бу илмий тадқиқот ишининг амалий аҳамиятини хам янада бойитади. Ахборотларни йиғиш Бу жараён «маълумот-» ахборотлар» тизимисиз ҳеч нарса эмас. Шу сабабли ҳам йўналиш ва тадқиқот объекти бўйича маълумотлар йиғилиб, уларни ахборотга айлантириб, илмий тадқиқот шпини бошлаш ҳам ўзига хос муаммодир. Илмий тадкикот ишида маълумотлар асосан илмий йўналиш ютуқларини ва тадкикот объектини ифодаловчи белгилар, кўрсаткичлар, омиллар ва шу кабилардан тузилади. Бундай маълумотлар тўпламини ҳосил қилишда нашр қилинган ахборот материаллари муҳим роль ўйнайди. Улар: монография, ўкув қўлланма ва кўрсатмалар, услубий тавсиянома - кўрсатма, дарслик, илмий- оммабоп китоблар, илмий-услубий ишланмалар, республика ва хорижий давлатлар нашрлари, илмий ишлар тўпламлари, экспресс ахборотлар ва рефератив кўрсаткичлар. Энди ахборотларни йиғиш воситалари тўғрисида кисқача тўхталамиз. Китоблар. Маълумки, китоблар бой ахборотлар манбаи, уларда илмий муаммолар ва уларнинг ечимларини ёритиши билан бир қаторда уларнинг шакли ва услубий жиҳатидан расмийлаштириши, таъминланиши турлича бўлиши мумкин. Бунда тадқиқотчи китобдан фойдаланишда унинг аннотацияси (реферати)га эътибор бериши керак. Ундаги келтирилган аннотация бўйича китоб мазмуни маълум бўлади ва шу асосда маълумотлар тўпланади. Аннотация

оркали маълумотни излаш тадқиқотчининг ишини енгиллаштиради, чунки у бўлмаса китобни тўлик ўрганиб чиқшпга тўғри келади. Журналлар: ҳар қандай илмий ёки илм-фан йўналиши бўйича даврий илмий журналлар чиқарилиши мумкин. Бунда журналлар оркали маълумотларни тўплаш жараёни куйидагича олиб борилса яхши бўлади: барча журналларни баъзи- баъзида кўриб чиққандан кўра тўғри танланган оз сондаги журналларни доимий равишда кузатиб бориш яхши натижа беради. Бунда нафакат республикамиздаги илмий-даврий журналлар, балки хорижий давлатлар илмий- даврий журналлари билан танишиш мақсадга мувофиқ бўлади. Даврий илмий тўиламлар. Бундай нашрлар кўпроқ илмий тадкикот интитутлари, олий ўкув юртлари, шунингдек, илмий ишлаб чикариш бирлашмаларида ташкил этилади. Улар ўша илмий муассасадаги илмий ва илмий-нашр кенгашлари карори билан бир йилда неча марта чикиши белгилаб олинади. Улар ҳам илмий-даврий журналларга эквивалент бўлиб, кўпроқ ихтисослашган мазмунга эга бўлади. Булардан ташқари айрим олий ўкув юрти ёки илмий муассасанинг бирор муҳим санага ёки муаммога (мавзуга) бағишлаб (етук олимлар ижод йўлига ёки хотирасига, айрим машхур илмий мактаблар юбилейларига ва ҳ.к. шу кабиларга) ўтказиладиган илмий анжуманлар илмий ишлар тўпламлари ҳам ахборот йиғишда мухимдир. Экспресс ахборотлар ва рефератив журналлар: Бу йўналишда ахборот тўплаш қуйидаги манбалар бўйича олиб бориш мақсадга мувофиқ: 1. Рефератив журналлар - бунда китоблар (монографиялар, ўкув қўлланмалар ва кўрсатма, дарслик ва шу кабилар), мақолалар, ихтиро ва кашфиётларнинг аннотациялари жойлашади ва даврий равишда муайян йўналишлар бўйича чиқарилади. 2. Экспресс ахборот - бунда махсус (ихтисослашган) илмий журналларда босиб чиқарилган материалларнинг қисқача мазмун моҳияти ифодаланади. 3. Сигнал ахборот-республика фондидан жой олган материаллар рўйхати берилади ва даврий равишда чиқарилади. 4. Рефератив картотекалар - бу чеккалари перфорациялашга тайёрланган

картотекалар бўлиб у илм-фаннинг муайян йўналишлари бўйича чоп этилган манбалар тўғрисида маълумот берадиган манба. 5. Депонирлаштирилган материалларнинг библиографик кўрсаткичлари бунда тадқиқотчининг муайян йўналиш бўйича депонирлашга топширган ишининг аннотацияси ўз аксини топади. 6. Институт, вилоят, республика ва халкаро илмий-анжуманлар (конференция, семинар, съезд, конгресс ва шу кабилар) материаллари- бунда илм-фаннинг маълум йўналиши бўйича энг сўшти ютуқлари эълон қилинади. 7. Оммавий ахборот воситалари-бунда айрим ойнома, рўзномалар («Ўқинг қизиқ», «Энг, энг, энг», «Диққат, янгилик», «Фантехника янгиликлари», «Эврика» ва шу каби рубрика остида эълон килинадиган материаллар) оркали эълон қилинадиган маълумот жойланган бўлади. Умуман олганда бугунги кунда республикамизда ижодкор оммага ўз илмий йўналишлари бўйича ахборот йиғишга кенг имкониятлар яратилган. Барча олий ўкув юртларида фундаментал кутубхоналар республикамизнинг барча вилоятларида махсус (ихтисослаштирилган) кутубхоналар мавжудцир. Ҳаттоки маълумот ахтариш ва тўплаш бўйича кутубхоналарда компьютерли тизимлар хам тайёр турибди. Ахборотлаштириш босқичлари ва замонавий ахборот технологиялари Агарда ёзувни ва булар асосида китобни пайдо килиш фан маориф санъатни интеграцияси асосидан келиб чиқиб, ушбу тизимнинг такомиллашувига сабаб бўлган бўлса, ахборотлаштиришдаги иккинчи туб бурилиш бу - тизимни саноатлаштиришни ҳам ўз ичига олади, яъни босмахона соҳасини вужудга келтиради ва шу тарзда жамиятни ахборотлаштириш инсон ақлий фаолияти маҳсули сифатида жамият тараққиёти билан мое равищда юксалиб бора бошлади. И нсоният ижод маҳсули бўлмиш, энергия, электр энергия, телефон, телеграф, автомобилсозлик, авиация ва шу кабиларнинг юзага келиши билан боғлик

транспорт ҳаракатидаги тезликларнинг икки - уч марта ошиши ҳам ахборотларни йиғиш, узатишларни (тарқатишларни) кучайтирди. Демак, саноат технологияларидаги ўзгаришлар мое равиш- да ахборот технологияларидаги ўзгаришларни ҳам юзага чикариб турди. Бундан кўринадики, ҳаётнинг турли жабҳаларини ахборотлар билан мунтазам таъминлаш ахборот технологияларида ҳам сифат ўзгаришларни юзага келтиради ва бу ўз навбатида ўша жамиятнинг ҳам ахборотлаштирилишитни билдиради. Ахборотлаштириш соҳасидаги туб бурулишларнинг ниҳоятда аҳамиятлиси, яъни ҳақиқий инкилобий тусдаги ахборотлаштириш, бу элктрон ҳисоблаш машиналар базасидаги фан ва техника инқилобини ўз ичига олади. Бу туб бурулишни биз учунчи бурилиш деб атадик. Бу учула ҳолатдаги ахборотлаштиришда қатъий чегара йўқ, бу жараён турмушимиз турли жабҳаларида, яъни бошқарувда, фанда, техникада, таълимда, тарбияда, иқтисодиётда, санъатда ва ижтимоий тараққиётнинг бошка турли соҳаларида кенг тарқалмоқда. Демак, ахборотлаштириш ахборот жараёнларини ривожлантириш восита ва шароитларининг бутун мажмуа бўлиб, тегишли техник базани яратиш, ташкилий - иқтисодий ислоҳотларни ишлаб чикишни ўз ичига олувчи компьютерлаштиришга кенгроқ ёндашувни назарда тутади. Шу асосида турли хил ижтимоий тизимлар фаолият юритишнинг ахборотли асослари яратилади. Қогозли ахборотларнинг йўл қўйиладиган доираларда «Одам - компьютер» мулоқотли тизимлар билан алмаштирилиши, инсонлар фаолиятида янги ахборот тизимларни яратишга имкон беради. Шуни таъкидлаш лозимки, 1970 йилларгача компьютерлаштириш кенг ривож топмаганлиги сабабли ҳам жамиятни ахборотлаштириш ҳаётий эҳтиёж эмас эди. Бешинчи авлод компьютерларининг пайдо бўлиши, бу соҳадаги ишларни жонлантириб юборди. Эндиги ҳаёт нафакат ахборотлар, ахборот технологиялари, балки ахборот тизимларини ҳам яратишни тақозо этиб қолди ва улардан билимлар базаси, вазифалар, мантиқий хулосаларни ечувчи машина каби хизмат тизимларини ҳам

ўз ичига олишини талаб қилмоқда. Бу талабларни ҳал қилиш эса ижтимоий ислоҳатларга боғлиқдир. Бугунги кунда биз яшаб, фаолият кўрсатаётган жамиятимизни ахборот жамияти деб атала бошланди. Ҳисоблаш техникаси ва алоқаси воситаларининг кенг ривожланиши, катта ҳажмдаги ахборотларни тезкорлиқда йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш имкониятлари туғилади. Ахборот технологиялари ва улардан оқилона фойдаланиш туфайли инсонни ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш фаолияти унинг кундалик мулокат соҳаси дунё цивилизацияси ишлаб чиққан тажриба, билимлар ва маънавий қадриятларни жалб этиш ҳисобига чиндан ҳам бехад кенгаймоқда. Ахборотлаштириш факаттина фан ва техника ютуғи бўлмасдан, балки улар таълим, тарбия, санъат, тиббиёт, иктисодиёт, қишлоқ хўжалиги, саноат ва шу кабилар ривожланишининг муҳим омилига айланмоқда. Айниқса, бугунга келиб ҳисоблаш техникаси ва алоқа воситалари асосида ахборотларни тўплаш, сақпаш ва керакли манбаларга узатишнинг замонавий усуллари компьютерлаштирилган усуллари, замонавий ахборот технологиялари пайдо бўлди. Бу янги ахборот технологиялари, ахборотларни кабул килиш, кайта ишлаш билан шуғулланади ва натижада янги (фойдаланувчига керакли кўринишдаги) ахборотни компьютерлар ёрдамида ишлаб чикилади. Умуман олганда замонавий ахборот технологияси деганда қандай яратиш фаолиятини амалга оширувчи компьютер ва унда жорий зтилган дастурий таъминот назарда тутилади. Автоматлаштирилган ахборот технологиялари Аввало, ушбу соҳадаги маълумотлар ва уларнинг жамиятни ахборотлаштиришда асосий манба эканлигига бир эътиборни каратайлик. Олимларнинг тахминича, ерда ҳаёт 2 миллиард йил илгари пайдо бўлган. Ана шу давр ичида тирик мавжудод, яшаш учун курашиб, мавжуд шароитларга мослашиб бугунги кундаги ҳолатгача келиб турибди.

Табиатнинг энг мукаммал маҳсули бўлмиш одам, атроф-муҳит ва унинг таъсири билан яшайди. Табиатга таъсир ўтказишга уринади ва баъзида уни уддалайди хам. Бундай одамларни жамиятдаги доно намоёндалар, деб атаса бўлади, чунки улар қадимданоқ тирик организмларнинг баъзи органларини, уларнинг фаолияти ва хислатларини ўрганиш билан шуғулланганлар ва улар орқали олинган маълумотларни техника маълумотларини ҳал килиш вақтида қўллашга ҳаракат қилганлар. Уларнинг баъзиларини кўрсатиб ўтамиз. 1. Авиацияни ҳосил бўлишида қушларнинг учишини кузатиб, одамга қанот ҳадя қилишларга бўлган уринишлар (Леонардо да Винчи, Н.Е.Жуковсикий, Журжоний ва бошқалар). 2. Электр ва магнит тизимининг ҳосил бўлишида олимларнинг тирик организмлар устида олиб борган тажрибалари (М.Б.Ломоносов, Л.Гальвани, Г.Л.Гельмголц ва бошқалар). 3. Денгиз қискичбакаси кўриш рецепторларини ўрганиб, инженерлар (мутахассислар) унинг кўриш технологиясидан телевидениеда аник тасвир ҳосил қилишда фойдаланмокда. 4. кейинги пайтларда қурбақа кўзи ажойиб хусусиятларга эга эканлиги аникланди. Жумладан, у худди табиий ҳисоблаш машинасидек ишлар экан. Қурбақа кўзи ташқаридэн келаётган ахборотнинг табиий белгиларини ажратиб, уларни тартибга солади ҳамда қурбақанинг кундалик ҳаёти учун муҳим бўлган ахборотларнигина мияга етказиб беради. Ҳозир олимлар курбақа кўзи асосида яратилган сунъий кўз ёрдамида ер сунъий йўлдошларини кузатиш системаларини яратишда фойдаланмоқдалар. 5. 1938 йилда олимлар кўршапалак устида тажриба ўтказиб, уларнинг оддий товушмас, балки инсон қулоғи илғамайдиган ультратовуш чиқарашини аниклади. Натижада, турли фан олимлари ҳамкорликда ишлаш натижасида радарни яратдилар. 6. «инсонга 300 миллионга яқин сезги рецепторлари - ҳужайралар хизмат килади, улардан 0,5 миллиони таъм билиш, 3 миллиони оғрик, 10 мингги иссик, 100 мингги совук, 10 миллиони ҳид билишга хизмат қилади. Бу сезги

хужайралари мия билан 3 миллион асаб толалари орқали бирлашади» [42]. Бундай жараё'нларда катта аҳамият касб этувчи одам миясининг оғирлиги ўртача бор-йўғи 1,2 кгга тенг бўлиб, у 10-15 миллиард нерв ҳужайралар- нейронлардан ташкил топган. Олимларимиз мия функцияси тартибини ўрганиш ёрдамида эҳмларни яратишга эришдилар ва улар олдига ким тез ҳисоблайди, ким яхши ва катта ҳажмдаги маълумотни эслаб колади, ким жараён ва ҳодисаларни бошкаришга тез кзрор кабул кила олади? Каби катор саволларни кўйди. Бугунги кунда бу катор саволларга «сунъий интеллект» номли кибернетик фанлар туркумига кирувчи йўналиш аниқ жавоб беради. Ҳозирги вактда олимлар ЭҲМларни аввалдан мўлжалланган ҳар кандай ҳисобни бажара оладиган қилишга ўринмокдалар. Олимлар тафаккур механизмларини энг замонавий компьютерлар конструктив хусусиятларида кидирмокдалар ва натижада миянинг кўпчилик хусусиятлари эҳмларга ўтиб бормокда. Улар куйидагилар: • ўқишга ўрганиш (дастурий таъминот асосида) • керакли ҳисоблар кетма-кетлигини тиклаш (алгоритм ва дастур асосида); • машинанинг шахмат ўйнаши; • машинанинг мусика ижро этиши; • разрядли спортсменлар ўртасида мусобақалар ўтказилиши ва ҳокозолар. Юқоридаги табиатдан (тирик организмлардан) олинган маълу мотлар асосида техник муаммолар ечими топилишига келтирилган мисоллар таҳлили шуни кўрсатадики, одамзот пайдо бўлгандан бошлаб, улар маълумотлар билан иш кўриб келганлар ва улар асосида ахборотлар (технологиялари ва тизимлари ҳам) яратилиб, автомат- лаштирилган ахборот технологиялари ва тизимларини яратишга эришилган экан. Автоматлаштириш - бунда инсоният турмуш тарзидаги ўз иш фаолиятини кескин тезлаштиришга қаратилган фаолият бўлиб, бу функциялар механизм ва машиналар зиммасиги юклатиш жараёни хукм суради. Демак, инсон фаолияти жараёнида ва айниқса, белгиланган (режалаштирилган) фаолиятни тез амалга

оширишда автоматлашти- ришнинг роли беқиёс экан. Улар асосида ахборот тизимлари ва технологияларидан фойдаланган ҳолда бошқариш ҳам автоматлашади. Бундай жараёнларнинг зарурати асосан куйидаги ҳолатларда сезилади: • объектлар бўйича олинган маълумотларни таҳлил килишда инсоннинг физиологик ва психологик кобилиятлари қаралаётган жараённи бошкариш учун етарли бўлмаганда; • бошкарув шароити, муҳити, ҳолати ва шу кабилари инсон саломатлиги ва ҳаётига салбий таъсир қиладиган бўлса ёки ўта мураккаб шароитлар рўй берадиган бўлса; • бошкарув вариантларини тезкор танлаш зарурати туғилса ва унга мажбур бўлса (космик кемалар ҳаракатини бошкариш, ядро реакторлари ишини бошқариш ва ҳ.к.); • бошкарув ишида янада юкори малакалироқ (тезроқ ишловни) ишлашни талаб қилинса; • бошқариладиган жараён ўта танг бўлиб, уни бошкаришга ўта тезкор қарор қабул килиш бўлганда; • бошкариладиган жараёнларда авария ҳолати юз бериши мумкин бўлганда ва ундан чиқиб кетиш талаби қўйилса ва ҳ.к. Мазкур ишнинг дастлабки қисмларида маълумотлар, маълумотлар базалари, ахборотлар, ахборотлар банки, технологиялаштириш, ахборот тизимлари ва технологиялари каби тушунчалар таърифлари келтирилган эди. Энди автоматлаштирилган технологиялар ҳақидаги маълумотларни қисқача маъносига тўхтаймиз. Улар куйидагилар: • маълумотларни қайта ишлашнинг автоматлаштирилган тизими - бу тадқиқ этилаётган жараён ёки ҳодисанинг тасвирловчи маълумотларни қайта ишлаш, таҳлил килиш ва сақлашга кулай ҳолга келтирувчи ҳисоблаш тизимидир; • таълимнинг автоматлаштирилган тизими - бу таълим жараёнида ўргатиш ва ўрганганликни текшириш ва назорат килиш имкониятини берувчи

дастурий ҳисоблаш воситалари тизими. Энди булар асосидаги автоматлаштирилган ахборот технологияси ҳакида тўхталамиз. «автоматлаштирилган ахборот технологияси - бошкарув вазифаларини ҳал этиш учун тизимли ташкил этилган ахборот жараёнларини амалга ошириш усул ва воситалари мажмуидир». Кейинги пайтларда замонавий ахборот технологияларини компьютерли ахборот технологияси деб юритилмокда (ҳаттоки, «ахборот технологияси» тушунчаси барча хилдаги ахборот (жумладан, қоғоз асосида) шаклланишига тегишли бўлса ҳам). Замонавий ахборот технологиялари асосан куйидагича тузилмага эга: • ахборотни киритиш ва уларга ўзгартиришлар киритиш блоки; • тасвирни (график, шакл, жадвал ва ҳ.к.) киритиш ва уларни қайта ишлаш блоки; • сигнал ва оғзаки ахборотларни қайта ишлашни ҳисобга олиш блоки; • фойдаланувчининг компьютер билан мунтазам алоқали блоки; • ахборот тизимларини ва технологияларини моделлаштиришнинг компьютерли вариантини яратиш блоки; • ахборот алмашувининг тармок технологияси (диалог юритиш, видео ва телекомуникация, электрон почта, видеотека, телетека, электрон газета) блоки; • тақсимланган маълумотларни махсус алгоритм асосида мультипроцессор асосида қайта ишлаш блоки; • зарур ёки лозим топилган жойларга тармоклар (маҳаллий, минтаавий ва халкаро) бўйича ахборотни узатиш ва унинг етиб борганлигини аниклаш блоки; • узатилган ахборотни сифатли узатилганлигини назорат қилиш блоки. Автоматлаштирилган ахборот технологиялари барча ахборот операцияларини автоматлаштириш доирасида амалга оширади ва бу оркали жамиятнинг илми- техник тараққиётини жадаллаштиришга ҳам хизмат қилади.

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари бир қатор ютуқлар, самарали усуллар, вазифалари, фойдаланиладиган ва амалга ошириладиган технологияларни ўз ичига олади. Ютуқлар: магнитли ва оптик дисклар ёрдамида катта ҳажмдаги ахборотларни жамлаш; Ер шарининг исталган жойидан ахборотни кабул кила олиш ва кузатишда радио ҳамда телевизион алоқа, телекс, телефакс алоқаларининг компьютер тармоқлари; тайёрланган алгоритмлар ва дастурий таъминотига асосланган ахборотларни ишлаб чикариш, яъни билимларни жамлашга махсус компьютерлар яратиш ва шу кабилардан иборат. Самарали усуллари: анъанавий усулларни ҳам доимо эътиборга олинади; замонавий (компьютерли) ахборот технологиялари жорий этилади. Бунда дастурлаш бўйича махсус бўлмаган фойдаланувчи ҳам ахборот жараёнида фаол иштироки таъминланади. Вазифалари: маълумотларни электрон усулда қайта ишлайди; бошқарув функциясини автоматлаштиради; карор кабул килишни оптимал вариантини танлашни кафолатлайди; электрон офисни ташкил этиш имконини яратади ва шу кабилар. Фойдаланиладиган технологиялар: таъминловчи технология ва функцияонал технология. Амалга ошириладиган технологиялар. Матн бўйича муҳаррир билан ишлаш; жадвалли процессор билан ишлаш; маълумотлар базасини бошқариш тизими билан ишлаш; графикли объектлар билан ишлаш; мультимедиали тизимлар билан ишлаш; гиперматнли тизимлар билан ишлаш ва шу кабилар. Умуман олганда, амалга ошириладиган технологиялар операциялар синфлари бўйича моҳиятан ва дастурий таъминот жиҳатдан кўриб чикилади. Улар куйидагиларни қамраб олади, яъни матнни қайта ишлаш, электрон жадваллар, автоматлаштирилган маълумотлар банки, график ва овозли ахборотларни кайта ишлаш, мультимедиа ва шу кабилар. Бунда компьютер графикаси ва мультимедиа технологияларнинг роли таълим-тарбияда ҳам ута муҳимдир.

Компьютер графикаси - бунда компьютер ёрдамида ўрганилаётган объект бўйича моделларни ва уларнинг тасвирларини яратиш, саклаш ҳамда керакли мақсадлар асосида уларни қайта ишлаш жараёни амалга оширилади. «Мультимедиа - бу информатиканинг дастурий ва техникавий воситалари асосида аудио, видео, матн, графика ва анимация (объектларни фазодаги ҳаракати) эффектлари асосида ўкув материалини ўкувчиларга етказиб беришнинг мужассамлашган ҳолдаги кўрини- шидир». Ушбу соҳада олиб борилган тажрибаларни кўрсатишича, таълим-тарбия жараёнида мультимедиа воситаларидан фойдаланиш оркали ўзлаштириш ва тарбиядаги таъсирчанликларда ижобий самараларга эришилади. Буни исботи сифатида маълумотларни хотирада жойлашиб қолиш пирамидасини келтириш етарлидир, яъни талаба эшитиш оркали олган билимларининг 10-20 фоизини, кўриш оркали 30-50 фоизини, эшитиш ва гапириш орқали 60-70 фоизини, ёзиш орқали 80 фоизини ҳамда кўриш ва ўзи бевосита бажариш орқали олган билимларини 90 фоизини хотирада сақлаб қолар экан. Талабаларнинг алгоритмик маданияти- замонавий педагогик технологияда репродуктив методни жорий этиш асоси сифатида Ўқув қўлланманинг ушбу бобида касб таълими ўқитувчилари тайёрлашда алгоритмик маданиятни шакллантиришнинг максади ва шу асосда компьютерлардан фойдаланиш кўникмаларини шакллантириш муаммосини ҳал килишни мақсад қилиб кўйдик. Мустакил давлатимизнинг бугунги кундаги тараққиёти даражаси ёшларни компьютер билан мулоқот қилишни ва улар иштирокида муаммолар ечимини излаш алгоритмларини яратишни ўргатиш зарурлигини кўрсатмокда. Бўлажак касб таълимиўкитувчиларига алгоритмик маданиятни шакллантиришда шундай иш олиб бориш керакки, келажакда турли таълим муаммоларини ҳал килиш имкониятига эга бўлсин:

• касб таълими фанини ўқитишда алгоритмик таълим жараёнини йўлга кўйиш; • информатика асослари ва ҳисоблаш техникасини ўрганиш учун маълумотларни талабалар онгига сингдириш. Ҳар қандай муаммо ечимини топишгача бўлган жараёнда жажариладиган амаллар кетма - кетлиги аникланган бўлса, бундай муаммо ечимини топишнинг алгоритми яратилган деб юритилади. Алгоритм тушунчаси турли жараёнларни ўрганишда кенг кўлла-нилади. Умуман олганда алгоритм жараёнининг тўла берилишидир. У муаммо ҳал килишдаги дастлабки маълумотларни шакллантиришдан бошлаб муаммо ечимини топишгача бўлган жараённи ўз ичига олади. Ҳамма вақт ҳам алгоритмлар, формулалар (математик ҳарфий ифодалар) ёрдамида берилавермасдан, балки жараёнлар кечишини сўзлар билан ифодаланган ҳоллар ҳам учрайди. Бу эса алгоритм тушунчасини кенг қамровдаги тадбикий эгалигини кўрсатади. Умуман инсон аклий ва амалий фаолиятларининг аксарият кисми алгоритмлар билан тавсифланади. Алгоритм ҳақида тушунчалар таълим жараёнида компьютерли ўйинлар оркали ҳам амалга оширилиши мумкин. Бунда услубиятнинг қиммати шундаки, у талаба фаолиятида таълим берувчи ва тарбияланувчи вазифалар ўзаро узвий боғланган бўлади. Компьютер ўйинлари ва ўргатувчи дастурлар кенгайтирилган характерга эга бўлиши керак, шунингдек, бу танлаб олинган жараёнлар талабанинг қизикишига яқин бўлиши ва уни ўзлаштиришга ҳаракат қилдира керак. Шу билан бирга атроф муҳитни кузатишга, тақкрслашга, фикрлашга, математик тил билан сўзлашга ўрганишлари ҳам зарур. Айникса, талабалар клавиатура тугмачалари (клавишлар) билан ишлаш кўникмаларини мустаҳкам, эгаллашлари керак ва булар оркали матн ва сонлар кетма - кетлиги, экрандаги қўзғалмас шаклларни бошқариш, иш режимини танлаш ва ҳаказоларни пухта билиш керак, шунингдек, умумий (ахборот, тил, билим, модель, алгоритм ва ҳаказо) ҳолдаги тушунчалар билан

таниш бўлишлари керак. Булардан ташқари улар ахборотларни маълум танланган йўналишдаги системага келтириш ва ахборотларни саклаш (компьютер чизган расмни, ҳисобланган сонларни, ёзган ёзувларни ва ҳ.к.), узатиш (инсондан компьютерга, компьютердан компьютерга, компьютердан инсонга) ҳакидаги билимлар ҳам талабалар алгоритмик маданиятни шакллантиришда муҳим роль ўйнайди. Энди алгоритмик маданиятни шакллантириш босқичлари тўғрисида тўхтайлик. Алгоритмлаштириш бу компьютер саводхонлигини амалга оширишнинг асосий тушунчаси ҳисобланиб, уни талаба аник ва тўлиқ бажара билиши керак. Алгоритм тушунчаси билан бола мактабгача бўлган даврда ҳам танишади. Жумладан, боғчада болага йўл ҳаракати қоидаларини ўргатиш жараёнида «кизил чироқ» ёнганда йўл йўк, «сарик чирок» ёнганда кут ва «яшил чироқ» ёнганда юр каби саволларга дуч келиб, мактаб ёшида бу нарсаларни ўйинлар орқали ўрганади (светафор, метрога кираверишдаги назоратчи курилмалар, автомат рўзнома соткич, автомат газли сув соткич ва шунга ўхшашлар энг содда кибернетик курилмалар ҳисобланади). Компьютер ёрдамида амалга ошириладиган алгоритмик маданиятни шакллантириш жараёни, нисбатан мураккаблашб бораверади, яъни берилган муаммода нима (бошланғич маълумотлар) ни топиш керак деган саволларга жавоб беришга тўғри келади. Масалан, «Ечиш» дастурини олайлик. Бу дастур содда электрон жадвал кўринишда исмни, бошланғич маълумотни, натижани ёзиш майдони ҳамда муаммо ечимини топиш алгоритми асосида жорий қилинади. Бу ерда талабалар энди нафақат оддий сонлар устида амаллар бажармасдан, балки исмли миқдорлар билан ишлашга, уларнинг сонли тавсифларини беришни ўрганадилар. Электрон жадвалда бошланғич қийматларини ўзгартириб турли ҳисоб ишларини олиб бориш мумкин. Умуман «Ечиш» дастурни куйидагича тасаввур килиш мумкин; • муаммода нима берилганлигини аниқланг; • ҳар бир аниқ қийматга исм кўйиш; • муаммо ечими бўйичанимани топиш кераклигини аниқлаш;

• барча берилган микдорлар ўртасида алоқадорликни ўрганиш ва масала шарти асосида киска ёзувни ўрнатиш; • масалани ечиш алгоритмини ёзиб чиқиш. Бу ерда ҳам талабаларга компьютер ёрдамида содда график чизиклар орқали анча мураккаб шакллар чиздириш мумкин. Умуман олганда, алгоритм тушунчасини шакллантиришда қуйидагиларга эътибор бериш керак: • алгоритмнинг умумий тушунчасини киритишга; • талабалар компьютердан фойдаланувчи сифатида эмас, балки дастурлаш асослари билан таништиришга; • мантиқий фикрлашни ривожлантиришга. Шундай килиб талабалар куйидагиларни ўзларида шакллантирган бўлиши керак: • атрофимиздаги табиат ҳодисалари алгоритмларини тузиш; • алгоритмни ўзгартириш; • алгоритмни тузиш ва уни ишлатиб натижа олиш; • алгоритм хатоларини аник кўрсата билиш; • содда алгоритм тузиш ва уни ишлата олиш; • ҳар хил фанлар масаласини ечишнинг алгоритмини тузиб, компьютерда жорий этиш мумкинлигини кўрсатиш. Булар эса ўз навбатида талабалар мунтазам равишда информатика фанини ўкитиш услубини ва уларнинг мазмунини аниқлашни яратишни такозо этади. Шу нуктаи назардан ишлаб чиқилган мазкур кўлланма қуйидаги хулосаларни келтириб чикаришга асос бўлди: • талабаларнинг мустақил фикр юритиш кобилиятини оширишда ҳисоблаш техникасидан фойдаланишни; • талабаларга компьютер ўкитишнинг универсал техник воситаси деган тушунчани беришни (раем чизиш, мусиқа эшитиш, ҳисоблаш, ўйин ўйнатиш ва ҳоказо); • талабаларга компьютерлардан фойдаланишнинг жўшқин муносабатини

оширишни ва кизикишни уйғотишни; • талабаларга компьютерда ишлаш билим ва кўникмаларини шакллантиришни. Албатта, бундай дарсни ташкил этишга ўқитувчи пухта тайёргарлик кўриши ва доимо ўз устида ишлаши керак, яъни кайси дареда кандай компьютерли ўйинларни, мисол ва масалаларни танлаши, мавзуни бу услубда ўтганда даре жараёнида кандай ўзгаришлар килиш кераклигини, дарсни компьютер билан жиҳозланган аудиторияда ўтганда, унинг кўргазмалилиги ва ҳисоблаш воситаси эканлигини, даре ўтишнинг кўргазмалилиги ошишини талабаларни бир хил зерикарли ҳисоблаш ишларидан озод бўлишини доим эътиборга олиш керак. Таълимни технологиялаштириш ва самарадорликни аниқлашга қўйилган талаблар Таълим жараёнида эгалланган билим, кўникма ва малакалар жаҳон таълими андозалари талабларига жавоб беришини таъминлаш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бўлиб ҳисобланади. Бунда шахени Ватан ва миллий мустакиллик ғояларига садокат руҳида тарбиялаш, режалаштирилган натижаларга эришишни кафолатлаш ўта муҳимдир. Маълумки, ишлаб чиқаришда режалаштирилган натижага эришишни кафолатлаш кзралаётган жараёнларни технологиялаштириш орқали амалга оширилади. Айни бир вактда ишлаб чиқаришнинг истикболи мавжуд технологияларнинг замонавийлиги, илмий-техник даражаси билан белгиланади. Бундай пайтларда илм-фан ютуқлари ҳам ишлаб чикаришдаги технологиялаштириш талаблари асосида бўлиб бораверади ва таълим соҳасига технократик фикрлаш, стандарт-лаштириш, тизимий ёндашув, тизимий тахлил, комплекс ёндашув ва ҳоказо таълим жараёнларини технологиялаштириш талаби кўйилиши мукаррардир. Лекин ишлаб чикариш жараёнларидан фаркли ўларок таълимни технологиялаштириш ўзига хос ёндашувларни талаб қилади, чунки таълим

тизими ўзига хос мураккаб, кўп кўрсаткичли (параметрли) динамик тизимлардан иборат. Унинг бу хусусияти техникавии ва бошка мураккаб тизимларга тааллуқли бўлган ишлаб чиқариш жараёнларидан анча юқори туради. Бугунги кунда Давлат сиёсатига айланган таълим жараёнини технологиялаштириш ва компьютерлаштириш ғояси педагогик технологиянинг куйидаги концепциясида ўз аксини топган: • Ўзбекистон Республикаси халқ таълим тизими - мураккаб -ташкилии динамик тизим эканлигини англаш; • Халк таълими тизими ва унинг барча бўғинлари ҳамда ундаги жараёнлар тизимли ёндашув, тизимли таҳлил ва комплекс ёндашув тадкиқот объекти (манбаи) бўлиш зарурлигини англаш; • тизимий ёндашув, тизимли тахдил ва комплекс ёндашув тадкикот усуллари зарурати билан боғлик бўлган муаммоларни бартараф килиш асосида таълим жараёнини илмий асосда лойиҳалаштириш; • таълим беришни катьий илмий асосланган ва режалаштирилган лойиҳа асосида олиб бориш; • таълим бериш самарадорлигини илмий-услубий асослаш. Умуман олганда, педагогик технология - бу ўкитиш ва уни такомиллаштириш (ривожлантириш) вазифасини ўз олдига қўювчи ташкилии техникавии ва шахе ресурслари, уларнинг ўзаро алоқасини ҳисобга олган ҳолда яратиш ва жорий этиш тизимидир. Бундан кўринадики, педагогик технология ўзига хос «Тизимий ёндашув» тадкикот усулидир. Айнан «Тизимий ёндашув» педагогик технологияни ўқитишда бошқа ёндашувлардан фарқловчи асосий белги ҳисобланади. Таълим мақсадлари, унинг мазмуни, таълим бериш методлари, назорат ва унинг натижаларини баҳолаш ўзаро алокада бир - бири билан боғликликда лойиҳалаш - кўпинча аньанавий ўкув ҳолларидаги таълим асосан ахборотни эслаб колишига йўналтирилган бўлади: Лойиҳалаш - таълимнинг мазмуний кисмини ишлаб чиқишдан иборат бўлиб, таълимнинг умумий ва аник мақсадлари, ўқитиладиган маълумотлар

(фанлар) мажмуасини аниқлаш, ҳар-бир фаннинг мазмуни, соатлар ҳажми ва бошқаларни режалаштиришдир. Таълим олувчннинг бўлажак фаолияти эса муайян ишларни бажариш ёки ташкилий бошкарув ва касбий карорларни кабул килиш билан боғлик бўлади. Бунда ўкитувчи ишининг услуб ва шакллари чегараланмайди, бирок давлат таълим стандарти талаблари оркали ўкитувчининг таълим жараёнини ташхис киилшга ва умуман ўкитиш жараёнини бошкариш самарадорлигини оширишга қаратилган фаолияти жадаллашди. Биз яшаётган бугунги давр эса таълим ва тарбияда илғор педагогик технологиялар элементлари ҳамда тажрибаларини жорий этиш билан характерлонмоқда. Бунда ўкитувчилар матбуотда чоп этилаётган маълумотлар хорижий адабиётлардан фойдаланиб, ўз билимини ошириб, педагогик технология методларини ўзлаштириб олмокдалар ва улар дан ўз касбий фаолиятида фойдаланмоқдалар. Бу борада ўкитувчилар олдида қуйидаги вазифалар туради: • таълим максадини аниқлаш; • таълим вазифасини аниклаш; • таълим бериш предметини ишлаб чиқиш; • таълим мазмунини аниқлаш; • ўкув юкламасининг таълим олувчининг интеллектуал салоҳия- тига, ёшига мослик даражасини ва ўзлаштириш савиясини лойиҳалаш; • таълим - тарбиянинг самарадор шакллари ва воситалари ўкув қўлланмалар, электрон ўкув қўлланмалар, таълимнинг техник воситалари ахборот техникаларини тайёрлаб олиш; • ўкув жараёнининг мослашув омилларини жорий этишда, ўрганилаётган фаннинг мазмунига киритиш учун мўлжалланган кўшимча равишда вазиятли матнлар, фан ва техника ютуклари ҳамда ўрганилаётган фанга тегишли замонавий ишлаб чиқаришдаги маълумотлар ва тестлар тайёрлаш; • шахсда шакллантириш назарда тутилган касбий хислатлар ва маънавий- аҳлокий фазилатларни ўзлаштиришга йўналтирилган тавсиялар ва машқлар

тизимини ишлаб чикиш; • таълим бериш натижаси ва унинг самарадорлигини аниклаш мезонларини ишлаб чиқиш; • таълим олувчиларнинг ўзлаштириш даражасини баҳолаш мезонларига мое равишда билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш сифатини холисона баҳолаш учун тест вазифаларини тайёрлаш; • дареда ва даредан ташкари вактларда бериладиган мустақил таълим, мустақил иш топширикларини режалаштириш, уларнинг тизими ва мазмунини ишлаб чикиш; • ўрганиладиган фан бўйича маълумотларни модулли блокларга ажратиш; • ўрганиладиган фан мавзуси, мақсади, предмета ва модулли блокларини эътиборга олган ҳолда ўкитишни бошкариш алгоритмини ишлаб чикиш; • ўкитишни бошкариш алгоритмини жорий этишга «тизимий ёндашув» тадкикот услубини ишлаб чикиш; • ўкитишни такомиллаштиришга таълимнинг фаол усулларини танлаш; • муаммоли ва ахборотли таълим элементларидан фойдаланиш ва ҳакозо. Маълумки, дарсни ўтишда, айниқса унга ижодий ёндашувда таълимий, тарбиявий, ахборотли, ривожлантирувчи мақсадлар амалга оширилади. Ҳар бир даре олиб бораётган ўқитувчи даре машғулотларини олиб боришда ўз фаолиятини таҳлгш кила олиш ва шу асосда тегишли хулоса чиқара олишга эришиш керак. Агарда ўқитувчи ўз машғулотларининг самарадорлигини баҳолай олмаса, у ҳолда ўзи йўл қўйган камчиликларни сезмайди ва бу фаолиятда ижодий ёндашув ҳам бўлмайди. Замонавий ўкитувчи учун педагогик технологиялар асосида даре ўтиш, улар фаолиятининг ижодий фаолиятларига йўналтирилгалигини ифодалайди. Айни пайтда педагогик технологияларни кандай амалга ошириш лозимлиги тўғрисида жуда кўп илмий-услубий ишланмалар матбуотда эълон қилинмоқда. Буларда муайян бир мавзуни ўзлаштиришга бағишланган педагогик технологиялар баён қилинмоқда. Таълим тизимига педагогик технологияларни кўллашнинг илмий- назарий асосларини баён қилишга бағишланган ишлар кам. Бу борада [1] да

техника фанлар ини ўқитишга педагогик технологияларни Кўллашнинг илмий- назарий асослари баён қилинган бўлиб, унда ўкитишни бошкзришнинг методологик асослари ҳам ёратилган. Педагогии технологияларнинг муҳим бир жиҳати - уларда замонавий ахборот технологияларининг кўлланилишидир. Ахборот технологияси деганда инсон ҳаётининг барча жабҳаларида ахборотларни йиғиш, саклаш, қайта ишлаш ва узатиш жараё'нлари тушунилади. Ахборотни кайта ишлаш жараёнларини кенг компьютер- лаштириш замонавий ахборот технологияси (ЗАТ)нинг мазмунини ташкил килади. Шунинг учун компьютер ва унинг периферияси барча ЗАТларининг марказида туради ва уларнинг техник таъминоти (ТТ)ни ташкил қилади. ТТ муҳим бўлсада, ЗАТ таъминотининг ягона тури эмас. Бу оснода дастурий таъминот (ЦТ), ахборот таъминот ( AT ), ташкилий таъминот ва бошкаларни келтириш мумкин. Келтирилган тўрт таъминот турларишшг мужассам мавжудлиги ахборотни кайта ишлаш бўйича AT вазифаларини бажариш имкониятини беради. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш шароитида таълим сифати ва мўлжалланган натижаларга эришишни кафолатлаш вазифаси илгари сурилган. Бугунги кунда: - ўқувчи нимани билиши (ахборот компоненти), бажара олиши (фаолиятли компоненти) ва у қандай шахсий хусусиятларга эга бўлиши зарур эканлиги (шахсий компоненти) ҳақида таълим тизими ахборотга эга бўлиши зарур; - ўқувчи мавжуд фан билимлари билан хотирасини нафақат бойитиш, балки шу асосида тафаккурни тизимли равишда ривожлантириши зарур; - ижодий ўкув фаолияти муҳитини яратиш зарур: ушбу фаолиятга фақат маъруза асосида эмас, балки ҳаракат, мақсадли йўналтирилган жараён ва уларнинг натижасвда олинадиган маҳсулотга эга бўлиш оркали эришилади; - таълим тизими ишончли ташхис, ўкувчининг билимини объектив назорат килиш ва баҳолаш мезонларига эга бўлишимиз зарур: бу ўринда таълим тизимида юқори технологияга (натижаларни кайта текшириш зарурияти йўқ бўлган) - эришиш мумкин эмаслигини билиш аҳамиятга молик; айнан шу сабабли

ўкувчилар билимини погонали назорат қилишга (жумладан, рейтинг ва компьютер тестлари) мажбурмиз. Бу ҳолатлар таълимни янги имконият ва талаблар асосида технологиялаштириш, Ўзбекистон Республикаси таълим жараёнига ҳозирги ЗАТ асосида яратилган педагогик технологияни тадбик қилишни тақозо қилади. Ўқитувчининг даре жараёнида педагогик технологияларни кўллашдаги таълим самарадорлигини аниқлаш таълимни тўғри олиб бораётганлигини баҳолашда муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Шу сабабли мазкур тадкиқот ишимизнинг ушбу қисмида ўқитишнинг педагогик технологияни қўллашнинг самарадорлигини аниқлаш мезонларини келтириб ўтамиз. Бунда биринчи навбатда куйидагича даре блокларининг мақсади ва вазифалари қаралади. 1. Даре блоклари макеади ва вазифаларининг тўғри аникланганлиги. Бунда асосан гуманитар ва ижтимоий фанлар блоки, математик ва табиий- илмий фанлар блоки, умумкасбий фанлар блоки, махсус фанлар блоки ва қўшимча фанлар блокларидаги ўкув фанлари мазмунига кўйилган умумий талабларга эътибор берилади. 2. Даре блокларига қўйилган мақсад ва вазифаларни танлаб олинган ўкитиш методларига мослиги аниқланади. Бунда мавжуд педагогик технология ва яратилиши лозим бўлган педагогик технологиялар ўрганиладиган фанлар блокларига кўйилган мақсад ва вазифаларга мое бўлиб, тайёрланаётган мутахассисларнинг касбий фаолиятини такомиллаштиришга мўлжалланган бўлмоғи керак. 3. Таълим бериш жараёнида тарбиянинг ҳам амалга оши- рилиши кўзда тутилади. Бунда таълим ва тарбия уйғунлигига эътибор берилади. Айниқса, бўлажак мутахассисларнинг касбий фазилатларини шакллантириш ҳамда амалий фаолиятга тайёрлаш таълим бериш жараёнининг асосий омилларидан бири бўлмоғи лозим, акс ҳолда таълимда ҳам тарбияда ҳам юқори самарадорликка эришиб бўлмайди.

4. Мавзуни ёритишда маънавий-ахлоқий тарбияга эътибор бериш. Бунда ҳар кандай фанни ўқитишда миллий-маънавий қадриятларни талабалар онгига сингдиришга эътибор бериш лозим. Миллий-маънавий қадриятларни талабалар онгига сингдиришга бугунги кунда кенг имкониятлар яратилган. Бу борада ўкув-илмий, илмий- оммабоп ва тарихий адабиётлардан ташкари электрон ўкув кўлланмалар ҳам тайёрланмоқда. Фарғона Политехника институти «Фалсафа» кафедраси мудири томонидан тайёрланган «Миллий истиклол ғояси: тушунчалар ва тамойиллар» номли электрон ўкув кўлланма, Тўракулов Х.А. Кушвактов Н.Х. лар томонидан тайёрланган «ҚАДРИЯТ» - номли компьютерли тизим ва Тўракулов Х.А., Равшанов О.А. лар томонидан тайёрланаётган «бунёдкор» номли компьютерли тизимлар шулар жумласидандир. 5. Дарсда ЯПТ ни куллаш жараёнида фойдаланиладиган метод ва воситаларнинг хилма-хиллиги ҳамда улар ичидан самаралисини танлаш. Бунда ўрганилаётган фан (мавзу) хусусияти асосий ролни ўйнайди. Фан (мавзу) мазмуни ва ўкитиш жараёнига мое педагогик технологиялар тўпланади ва улар ичидан педагогик самарани кафолатловчиси танлаб олинади. Танлаш муаммоси ўрганилаётган фан (мавзу) ва таълим олувчиларга мое килиб танланади. Акс ҳолда энг самарали ҳисобланган педагогик технология ҳам таълим олувчининг интеллектуал салоҳиятига мое келмаса аҳамиятсиз бўлиб колаверади. 6. Таълим олувчиларни мустақил равишда билим олишга ўргатиш. Бунда ўкув режасидаги мустақил таълим ва мустакил ишларга ҳамда уларнинг ўкув услубий таъминотига қатьий эътибор берилиши лозим. Айниқса, мустақил таълим олишда талабаларга таълимнинг ўкув-ахборотли таъминоти кўл келади. Ўқув-ахборотли таъминотни ҳар бир фан (мавзуга мое ҳолда тайёрлаш мумкин ва улардан фойдаланишга талабаларнинг ЭҲМ билан мулокоти таъминланади. 7. Таълимнинг фаол усулларини танлаш кўникмасига эгалик даражаси. Бунда таълимнинг фаол- самарали усуллари тадқиқот манбаи ва максадига мое танланади ҳамда шу асосдаги педагогик технология жорий этилиб,

режалаштирилган натижага эришишнинг оптимал варианти кафолатланади. 8. Таълим жараёнида дунёвий билим асосларини татбиқ қила олиши. Бунда ҳар кандай фанни ўқитишда ҳам дунёвий ва диний илм натижаларидан фойдаланиш мумкин. Улар таълимда ижобий сифат ўзгаришлари қилиб, юқори самарадорликка эришишни кафолатлайди. Айниқса, Марказий Осиёда яшаб ижод этган қомусий олимларимиз бугунги кунда Ер куррасидан тортиб Самогача маълум ва машҳурдир, яъни улуғ алломаларимиз Ал-Фарғоний ва Мирзо Улуғбеклар номига Осмондаги юлдузлардан иккитасининг номи қўйилган. Математика фани Ал-Хоразмий ва унинг шогирдлари ижоди оркали юқори поғонага кўтарилди, Ибн Сино туфайли тиббиёт илмига улкан пойдевор қўйилди, Абу Райҳон Беруний оркали қомусий илмлар юксак тараккий этди, Ал- Фарғоний асарлари якингача Европада дарелик сифатида ўкдтилди ва ҳоказо, дунёвий илмларнинг барча соҳалари бўйича улуғ аждодларимиз бизга бой миллий - маънавий мерос колдирган. Улардан самарали фойдаланиш дарсни юксак савияда олиб боришга муҳим асос бўлиши шубҳасиз. Бу оркали миллий ғурур юксалади, ўтмишимизга ҳурмат кучаяди ва айниқса, талабаларда ўтмиш олдида, Ватан олдидаги қарздорлик ҳисси таркиб топади. Иккинчи навбатда талабаларнинг мустакил ва ижодий фикрлашида билимнинг шаклланганлиги қуйидаги тартибда аниқланади: 1. Даре машғулотларини бошлашда талабаларнинг фанни ўрганишга иштиёкини қўзғатиш ва даре мақсади ҳамда вазифаларнинг талабалар билан ҳамкорликда ифодалаш. Бунда ўрганилаётган манба бўйича қисқача қизиқарли ва амалий аҳамиятли маълумот бериш. Бунга асосланган ҳолда таълим мақсади ва бу мақсадга эришиш учун бажариладиган вазифаларни асослаш керак. Бу жараённинг қизиқарли кечишининг асоси ҳам шунда, акс ҳолда машғулот зерикарли бўлиб, максадга етишдаги вазифалар кетма- кетлигига аҳамият берилмай қолади. Бу ерда охирги вазифани ҳал қилиш максадга эришишнинг ниҳояси эканлигини таъминлаши муҳим аҳамиятга эга бўлиб, таълимдаги узвийлик ҳамда узлуксизлик тамойилларининг амалга ошишини ҳам таъминлайди.

2. Ўқитувчининг мавзуни ўргатишда таянч тушунчалар оддийдан мураккабга, хусусийликдан умумийликка қараб ривожланиб боради. Таянч тушунчалар бўйича тўлиқ маълумотлар берилиб бўлганда мавзу тўлалигича ёритилган бўлиши лозим. 3. Таълим беришда манбага хос умумий маълумот эмас, балки илмий асосланган ахборотлар бериш. Бунда ўрганилаётган манба негизи илмий нуқтаи-назардан таҳлил қилиниб, манба бўйича ихчам-мукаммал маълумотлар мажмуаси (тизим) ифодаланиши лозим. 4. Билим беришда илмий гояни ўртага ташлай олиш. Бунда таълим беришда муаммоли вазиятлар ва уларга мое фан-техниканинг замонавий ютуқлари уйғунлигида иш олиб бориш юқори самараларни беради ва улар таълим-тарбия жараёнини олиб боришнинг илмий- услубий асосларини таъминлашилигини таълим олувчилар онгига етказиш лозим. 5. Таълим машгулотлари жараёнида талабаларни ахборот йиға олишга ўргатиш. Бу даре машғулотларига тайёрланиш жараёнида амалга оширилиб, мавзуни матнини тайёрлаш, мавзу бўйича тезислар тайёрлаш ва ҳар хил справочник маълумотлар таиёрланади. Улар ичидан таҳлил ва хулосалаш асосида мавзу учун асосийлари танланади. 6. Таълим мазмуни-моҳиятини тушунишга кириб бориш. Бунга асосан ўрганилаётган фан (мавзу) бўйича маълумотларни таҳлил қилиш ва улар асосида шаклланган хулосалар ҳамда мазкур соҳадаги билимларни такомиллаштириш орқали эришилади. Хулоса чиқаришга ўрганилганилиги эса таққослаш, муҳокама қилиш ва умумий хулосалаш оркали амалга оширилади. 7. Таълим жараёнини хулосалаш. Умуман олганда, хулосалаш малакаси жараён ва ҳодисалар тўғрисида маълумотлар йиғиш, уларни ахборотларга айлантириш ҳамда маълум тартибга солиш, мантиқий фикрлаш таҳлили натижалари орқали амалга оширилиб, таълимни технологиялаштиришдаги мустаҳкам пойдевор ҳисобланади. 8. Таълимни технологиялаштиришда қўшимча ахборотлардан фойдаланиш. Бунда асосан талаба дареда олган билимларини махсус курс, фан тўгараклари,

илмий-услубий семинарлар ва фан-техниканинг энг сўнги ютуклари ҳамда замонавий ишлаб чикаришдаги илғор технологиялар ҳақидаги ахборотлар билан боғлай олиши зарур. Булардан ташқари қўшимча ахборотлар манбаига дарслик, энциклопедиялардаги маълумотлар, луғатлар, ўкув кўлланмалар, илмий услубий адабиётлар, илмий - оммабоп матбуот ва қизикарли адабиётлар ҳам киради. Хуллас, бу кайд этилганлар талабаларнинг мустақил ва ижодий фикрлашида билимнинг шаклланганлиги яъни даре мақсади, мазмун моҳиятини ифодалашдан тортиб, то таълимни технологиялаштириш жараёнигача бўлган кетма-кетлик ҳақида хулоса чиқарадиган бўлсак, манба (жараён ёки ҳодиса) ҳақидаги маълумотлар, улар асосида ахборотлар, фараз килиш орқали хусусий ечимлардан умумий ечимга караб ҳаракат килиш жараёнидир. Бунда таълим жараёнида фан техниканинг мое ютуқларидан, тарихий биографик маълумотлардан фойдаланиш таълим самарадор- лигини оширишнинг асосий омилларидан биридир. Айникса, даре самарадорлигини оширишда миллий - маънавий қадриятлар, фан тарақкиёти боскичлари соҳа олимлари ҳаёти, фаолиятидан ибрат- намуна сифатида фойдаланиш, даврга тавсифнома бериш, биринчи кашфиёт ёки ихтирочилар ҳакидаги ахборотлардан фойдаланишнинг аҳамияти беқиёсдир. Энди педагогик технологияларни қўллашда таълим самарадор лигини аниклашнинг учинчи боскичи яъни ўкитувчиларнинг тайёргарлик даражасига кўйилган талаблар ҳақида тўхталамиз: 1. Кўп қиррали динамик таълим жараёнига дидактик материалларни тайёрлаш. Бунинг учун тайёрланган материал ва кўргазмалар таълим воситалари таълим олувчиларнинг мустақил ижодий ишларга ёрдам бериши ва фанни (мавзуни) ўзлаштиришини ривожлантиришга мўлжалланмоғи лозим. 2. Ўкитувчининг таълим олувчиларига мураббийлиги, улар олдидаги маъсулияти. Бунда ўкитувчи «Устоз - шогирд» тизимидаги тамойилларга қатьий амал қилиши лозим. Айникса, бугунги кунда талабаларга таълимнинг

самарали усул ва воситаларидан фойдаланиб даре машғулотларини олиб боришни талаб этади, чунки ахборотлашган жамиятнинг фаол иштирокчиларини тайёрлашни фақатгина замонавий илм сирлари орқали амалга ошириш мумкин. Бу эса ўқитувчидан замонавий илмий ходим даражасидаги билимга эга бўлишни талаб этади, акс ҳолда даре машғулотларига мое ЯАТ ёки ЯПТ ларни ишлаб чиқа олмайди ва табиийки, жорий эта олмайди ҳам. Ўқитувчининг ҳар бир даредаги самарадорлигини баҳолай билиши ва бу боради ўкитувчининг шахеий ижодий улушини сеза билиши. Бунда ўқитувчининг маълум маънода ижодкорлиги ва самарадорликни баҳолаш мезонлари билан танишлиги ҳамда улардан даре машғулотига мосларини танлаш имкониятига эгалиги муҳим аҳамият касб этади. Таълимда самарадорликка эришиш ҳам инновацион таълимга кириб, унда ўқитувчининг таълим усуллари ва воситаларига қўшган ижодий улуши аник сезилмоғи лозим. 4. Ўқитувчининг таълим олувчилардаги ютуқларга муносабати ижобий ва истиқболли бўлиши керак. Бунда талабаларнинг ўзлаштириш мониторинга муҳим аҳамият касб этади. Бундаги динамик жараённинг ўзгаришини башорат килиш (прогнозлаш) оркали таълимда ижобий сифат ўзгаришлари қилиб, юкори самарадорликка эришиш мумкин. 5. Ўқитувчининг гуруҳлар билан ишлашида талабалар билан мулокоти мақсадли ва самарали бўлиши лозим. Бунда мулоқот-назорат дарелари, конференция дарелари, ролни саҳналаштириш, топоғонлик дарси, аукцион даре, кўргазмали даре, тренинг дарси, аклий ҳужум орқали уюштириладиган дарелар ва шу кабилар таълим жараёнида педагогик самараларни бериши шубҳасиз. Бундай дарелар бевосита ўкитувчи ва талаба ўртасидаги эркин мулоқот оркали олиб бориши ҳеч кимга сир эмас. 6. Ўқитувчи томонидан таълим олувчиларнинг даре жараё- нидаги фаолиятини мунтазам назорат қила олиши ва ўз вақтида баҳолай билиш қобилиятига (кузатувчанликка) эга бўлилиши лозим. Бунга мавзунинг ҳаммасини сўраш, таянч тушунчалар бўйича сўраш, режалаштирилган тест

саволлари орқали сўраш, сўрашда алгоритмлардан фойдаланиш, муаммони ечиш, ижодий топширикларни бажариш ва шу кабилар оркали эришилади. Бундай жараёнда жорий назорат ва оралик назоратларидан кенгроқ фойдаланилади. 7. Ўқитувчи томонидан дарсни якунлаш ва лозим топилганда талабаларни якка тартибда даре машғулотларига жалб қилишнинг оптимал вариантларини танлай олиши лозим. Бунда ўқитувчи томонидан дарснинг мақсади, мазмун - моҳияти аник белгиланганлиги ва уни режалаштириш, моделлаштириш, алгоритмлаш, хулосалаш каби тамойилларнинг пухта бўлшшгаги алоҳида касб этади. Уюштирилган дарсни хулосалаш гуруҳ талабаларига индивидуал (табакалашган) ҳолда ёндашувни талаб этади ва унда айрим талабаларни (даре максадига эришишга улгура олмаган талабаларни) аниқлаб, якка тартибдаги машғулотларига жалб этиш ҳам ўкитувчининг таълим жараёнига ижодий ёндашувининг бир кўринишидир. Бу жараёнда аълочи ва илғор талабалар учун ҳам якка тартибда уларга мое даре машғулотларини уюштириш фойдадан холи бўлмайди. Ўкитувчи ҳар бир даре машғулотларига ижодий ёндашмоғи лозим. Бунда илғор педагогик технология бўйича ўтиладиган дарсни ўқитувчининг ўзи ва касбдошлари томонидан таҳлил қилиши бўйича фикр ва мулоҳозалар муҳим роль ўйнайди. Бундай даре машғулотларини уюштиришда фақат билим баён қилиниб қолмай, балки унинг мазмуни ёритилади, талабаларнинг шахсий- касбий кобилиятлари шакллантирилади. Демак, ҳар бир даре қизиқарли, ижодий изланувчанлик ва мустакиллик асосида қурилиши лозим. Бунда дарсни тўғри таҳлил қилиш ўқитувчини юксакликка эришишга ва ўз устида ишлашга ундайди, истиқболли натижаларни илғай олишни ўргатади ҳамда даре самарадорлигини оширади. Ва ниҳоят тўртинчидан, таълим олувчиларнинг куйидагича ахборот маданиятининг шаклланганлик даражасини аниклаш мезонлари ҳакида тўхталамиз: 1. Талабаларнинг ахборот маданияти бўйича бошланғич тушунчаларга эгалиги аниқланади. Бунда 4 та кўрсаткич эътиборга олинади. Улар: маълумот;

маълумотлар омбори; маълумотнинг ахборотга айланиши ва ахборотлар банки. Булар оркали талабаларда ахборот маданиятининг дастлабки босқичи шакллана бошлайди. 2. Талабаларда маълумотларни қайта ишлаш кўникма-ларининг шаклланганлиги даражаси. Бунда талабалар маълумот ларни тўплаш ва муаммо максадига мое равишда уларни синфларга ажратишни билиши лозим. Шунда таълимни бошқаришга дастлабки боскич яратилади. 3. Талабаларнинг таълимга «Тизимий ёндашув» тадқиқот услуби билан танишлиги. Бу талабалардаги таълим жараёни ўзига хос мураккаб динамик жараёнлигини ва уларни элементлар ҳамда кием тизимларнинг ўзаро боғлиқ жараён эканлигини билишлиги орқали аникланади. 4. Талабаларнинг маълумотларни қайта ишлаш воситалари билан танишлиги. Бу талабаларнинг замонавий ҳисоблаш техника-лари ва уларнинг имкониятларини билишлигини текшириш орқали амалга оширилади. Бу таълим жараёнини бошқаришни алгоритмлашда кўл келади. 5. Талабаларнинг ахборот маданиятини таъминловчи омиллар ва воситалар билан танишлиги. Бу талабанинг ЯАТ, ЯПТ, инновацион таълим турлари ва улардаги қатнашаётган компьютерлар универсал дидактик қурилма эканликлари билан аниқланади. 6. Талабаларда ахборотли - ўқув муҳити ҳақидаги билимлар шаклланганлигини. Бунда асосан талабанинг компьютердан хабардорлиги, компьютер саводхонлиги, таълимни ахборотлаштириш, ЯАТларини амалиётга жорий этиш ҳамда уларнинг касбий фаолиятни такомиллаштиришга таъсирлари ҳақида керакли хулосалар чиқарилади. 7. Талабадаги ахборотли - ўқув муҳитнинг касбий фаолиятга таъсирини баҳолай билишлиги. Буни олий ўқув юрти битирувчисини замонавий ракобатбордош мутахассисни тайёрлашга эришилганлик даражаси талабларига жавоб беришлигини аниклаш орқали ҳал этилади. 8. Талабанинг ахборотлашган жамиятнинг фаол иштирок- чисига қўйилган талабларни билишлиги. Буни ахборотлашган жамият сари

ҳаракатларнинг асосий тамойилларини ўзлаштирганлигини ва бу барада Давлат конун - қоидаларини билишлипши ва айниқса, таълимни технологиялаштиришнинг самараларини онгли равишда сезишликларини аниклаш орқали ҳал этилади. Педагогик тадқиқотларни компьютерлаштириш ва уларнинг интеллектуал даражаси Таълимни, шунингдек, тадкиқотларни олиб боришни компьютерлаштириш Инсон ЭҲМ тизимини жамият ҳаётининг барча соҳаларига жадал олиб кириш билан белгиланади. Демак, таълимни компьютерлаштириш учун бу жараённи амалга оширувчи илмий ходимларни тайёрлашни талаб этади. Бу эса ўз навбатида педагогик тадкикотлар олиб бориш жараёнига ахборот техникаси ва технологияларини кенг жорий этишни тақозо этади. Шунингдек, педагогик тадкиқотларни олиб боришда компьютерлаштиришга эришиш, таълим тизимини, қолаверса жамиятни ахборотлаштиришнинг негизини ташкил этади. Жамиятни ахборотлаштириш - бу инсон ҳаётининг барча жабҳаларида интеллектуал салоҳиятни ривожлантириш турлари ва воситалари билан боғлиқ динамик жараёндир. Жамиятни ахборотлаштиришга бугунги кунда барча имкониятлар бор ва ҳаттоки бу муаммо давлат сиёсати даражасигача етиб борган бўлиб, бу Республикамиз халки турмуш даражасининг ўсиши, ижтимоий эҳтиёжларнинг қондирилиши, иктисоднинг ўсиши, фан- техника тараққиётининг кенг ривожи учун хизмат килади. Жамиятни ахборотлаштиришнинг асосларидан бири таълим тизимига замонавий ахборот технологияларидан кенг жорий этишга эришишдир. Бу жараён таълимни такомиллаштириш ва ривожлан-тиришни амалга ошириш мақсадида замонавий ахборот технология- ларни кўллашни, унинг метод ва воситаларидан фойдаланишни, таълим - тарбия жараёнининг барча бўғинларини жадаллаштиришни, унда ижобий сифат ўзгаришлари қилиб, юкори

самарадорликка эришишни яъни мутахассисларни, илмий ходимларни ахборотлашган жамият шароитида фаолият кўрсатишга тайёрлашни тақозо этади. «Таълимни компьютерлаштиришнинг амалий аҳамияти шундаки, унинг ёрдамида нафақат табиат ёки жамиятдаги, балки таълим жараёнидаги ҳодиса ва жараёнлар ҳам моделлаштирилади, бошкари- лади, ўрганилади ва ташкил қилинади. Жамиятда инсон фаолиятининг барча соҳалари компьютерлаштирилаётган ҳозирги шароитда ёш авлодни компьютер билан эркин мулоқот килишга ўргатиш ҳам муҳим ҳисобланади. Зеро, ёшларнинг компьютердан кенг фойдалана олиши жамиятда фан-техника тараккиётининг жадаллашишини ва шу асосда ижтимоий-иктисодий ривожланишига эришиш учун хизмат килади. Таълимни компьютерлаштириш инсоннинг аклий ривожланишига улкан ҳисса кўшади. Чунки, компьютер ёрдамида ўкитиш жараёнида инсон фикрлаш усул ва методлари каторидан индукция ва дедукция, умумлаштириш ва аниклаштириш, таҳлил ва синтез, таснифлаш ва тизимлаштириш, абстраклаштириш ва ўхшатиш кабилар табиий равишда ўрин олади. Булар эса мантиқий хулоса чиқариш учун фикрларни ифодалаш, асослаш ва исботлашга, шу асосда мантикий фикрлашнинг ўсишига асос бўлиб хизмат килади. Компьютер шундай кенг имкониятли қурилмаки, мукаммал ишланган дастурлардан фойдаланганда жуда катта педагогик самарадорликка эришиш мумкин. Америка Қўшма Штатлари маълумотларига Караганда, компьютерни таълимда кўллаш ўкитиш муддатини учдан бир кисмига кисқартириш имконини берар экан . Демак, жамиятни ахборотлаштириш ҳар бир ўқитувчининг ҳар томонлама етук, интеллектуал салоҳиятли бўлиши, илмий педагогик ходим бўлишида зарурий асос экан. Шу маънода янги ахборот ва педагогик технологиялар улар асосида таълимни ривожлантиришдаги фаол иштирокчиларни тайёрлаш педагогик тадкиқотларни компьютерлаштиришни талаб этади. Педагогик тадқиқотларни компьютерлаштиришнинг асосий босқичлари қуйидагилардан иборат:

• қаралаётган жараённи компьютерлаштиришнинг имкониятларини ва жараённи ташкил этувчи кўрсаткичлар (параметрлар) ҳамда улар орасидаги боғликларни таҳлил қилиш; • таълим-тарбия жараёнини компьютерлаштиришнинг шарт- шароитларини аниклаб чиқиш ва улардан янги ахборот технология- ларни ишлаб чиқиш учун фойдаланиш имкониятларини аниқлаш; • тадкиқотларни олиб боришда компьютерлардан фойдаланишнинг тадқиқот мақсадига мослаш; • педагогик тадкиқотларни олиб боришда ҳисоблаш техникаси воситаларидан фойдаланиб, таълимни технологиялаштиришнинг шакл ва усулларини аниқлаш; • педагогик тадқикотнинг предмета ва унинг компьютерлаштирилган вариантининг режасини ишлаб чиқиш (тадқиқотни лойиҳалаштириш); • тадқиқотларни компьютерлаштиришга «Тизимий ёндашув» тадқиқот услубини ишлаб чиқиш ва уни жорий этиш тамойилларини тайёрлаш; • педагогик тадкиқотларни компьютерлаштиришда айнан компьютер билан боғлиқ техник воситалар, тадкиқот материалининг ўзгарган шакллари сифатида қўлланиладиган воситалар ва дастурий воситаларини алоқадорликда (уйғунликда) ифодалашда корреляцион боғланиш мезонларидан фойдаланиш; • тадкиқот мақсади ва предметига мое тадкиқот мазмунининг шакллари, холатлари, кўринишлари (ташкилий - тузилмавий модели) ни аниқлаш ва улардаги элемент, қисм тизим ҳамда тизимларни иерархиясини лойиҳалаш; • тадқиқотни олиб боришнинг алгоритмик тизимини ишлаб чиқиш ва шу асосда тадкикот ишларини олиб бориш; • тадкиқотни компьютерлаштиришнинг ахборотли-бошқарув тизи мини яратиш; • педагогик тадқиқотлар педагогик дастур воситалари билан узвий боғликлигига доимо эътибор бериб бориш; • тадкикот самарадорлигини кафолатлаш мақсадида педагогик дастур воситаларига қўйиладиган талабларда дидактик, психофизи- ологик ва техник

талабларга алоҳида эътибор бериш лозим; • компьютерлаштирилган педагогик тадқиқот олиб боришда тадкиқотчининг илмий салоҳияти етакчи роль ўйнашлигини эътиборга олиб, педагогик тадқиқот воситалари ролини бажарувчи ва тадкикотнинг алгоритмик тизимини жорий этувчи ўкув-ахборотли таъминот ишлаб чикилмоғи лозим; • тадкиқот босқичларини тўгри амалга ошаётганини назорат килиш ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш ҳамда улардан компьютерли тизим ишлаб чиқишда фойдаланиш; • тадқиқотчи компьютерли таълимни ташкил қилиш, бошкариш ва назорат килишда фаол иштирокчи бўлиши керак. Бунда асосан тадқиқотчи фаолияти, биринчидан, компьютерли таълимни ташкил қилгунча педагогик дастур воситаларини лойиҳалаш ва яратиш жараёнида намоён бўлади ва иккинчидан, тайёр дастурга эга бўлган ва унинг воситасида таълим - тарбия жараёнини оптимал ташкил этишда билинади; • компьютер ёрдамида ташкил этиладиган ЯПТ, ЯАТ, аввало. онгда лойиҳалаштирилади ва бунда тадкикотчининг барча бажарадиган ишлари фаолияти инобатга олиниши шарт, чунки таълим олувчи таълим - тарбия жараёнидаги дастурли таълимда ўқув материалини компьютер экранида ўқиб ўрганади, машклар бажаради, саволларга жавоб беради ва ҳ.к.; • моделли таълимда ва тадкиқотда унинг моделлаштириш жараёнини компьютерлаштириш имкониятларини ўрганиш ҳамда уларнинг тадкиқот мақсадига мослигини аниқлаш. Чунки тадқиқот ишларини компьютерлаштиришга эришиш компьютерли таълим самарадорлигини кафолатлайди; • тадқиқотчи изоҳли - кўргазмали, муаммоли, моделли, модулли, табакалашган, дастурлаштирилган, алгоритмик тизимга солинган ва шу каби таълим шаклларидан қаралаётган муаммога мосини танлай олиши керак, чунки бундай таълим моделларини компьютерлаштириш имко ниятларини ўрганиш муҳим вазифалардан бири бўлиб ҳисобланади; • дастурий-услубий таъмггаотни тадкикот манбаи ва максадини ҳисобга

олган ҳолда тайёрлаш керак ва бунда уларнинг кетма-кетлигини аниқлаш ва ҳар бир босқичида бажариладиган ишлар мазмунини лойиҳалаштириш (режалаштириш) тадкиқотни компьютерлаштириш жараёнини жадаллаштиришга имкон беради; • педагогик тадқиқот олиб боришда компьютернинг дастурий- услубий таъминотида дастурлаш тиллари, амалий дастурлар мажмуаси борлигини ҳисобга олиш керак ва улардан тадкикотнинг алгоритмик тизимини жорий этишда самарали фойдаланишга эришиш керак; • педагогик тадкиқотларни компьютерлаштириш таълим-тарбия жараёнининг самарали восита ва усулларини яратишни кафолатлайди ҳамда ўқитиш методикасининг оптимал варианти ишлаб чиқилганлиги тўла маънодаги мукаммалликка эришади. Бу қайд этилган педагогик тадқиқотларни компьютерлаштириш босқичлари тадқиқот тури, йўналиши, манбаи, максади ва шу кабиларга мое равишда ўзгариб туриши мумкин. Бу боскичлар кетма - кетлигига амал қилиш олимлар. амалиётчилар, мутахассисларга ва айниқса, педагогик йўналишдаги илмий тадқиқотчилар учун чукур ва кенг режа вазифасини ҳам бажаради. Бу борада илғор педагогик ва информацион технологияларни ишлаб чиқиш, жумладан ўкув жараёнининг дастурий- услубий таъминотини ҳамда, замонавий ўкув - ахборотли муҳитни яратиш бўйича фундаментал илмий - тадкикот ишларини олиб бориш ҳали етарли эмас. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», унинг мазмуни ва ғоялари, кўрсаткичлари шу пайтгача етарли даражадаги илмий тадкикотлар мавзусига айланмаганлиги фикримизнинг далилидир. Бу борада «Миллий модел» ва унинг ҳаракатда бўлишдаги кўрсаткичлари, омиллари бўйича чукур илмий тадкиқот ишларини олиб бориш узлуксиз таълим тизимининг ривожланишига сифат жиҳатдан ҳам, микдор жиҳатдан ҳам янги босқичга тезроқ ўтишга имкон яратади. Бу борада олиб борган кўп йиллик илмий изланишларимиз натижалари кўрсатишича, мазкур соҳани ривожлантиришда устувор, долзарб йўналишларни қуйидагича кетма - кетликда ифодалаш мумкин:

• замонавий шароитларда миллий - маънавий, маданий - маърифий хусусиятлар, халк педагогикаси услублари, умумбашарий қадриятларга асосланган тарбия услубиятини ишлаб чиқиш ва уларга мое ахборотли муҳитни яратиш; • узлуксиз таълим тизими фаолиятининг илмий-назарий асосларини ва уларни такомиллаштиришнинг ахборотли таъминотини ишлаб чиқиш ва жорий этиш ҳамда улар натижалари асосида узлуксиз таълим тизимини такомиллаштиришга услубий тавсиялар тизимини ишлаб чикиш; • узлуксиз таълим тизими босқичлари орасидаги узвийлик ва узлуксизликка оид илмий-тадкиқот ишларини янада ривожлантириш ва уларнинг амалий ҳаёт биалн интеграциясини яратиш; • ўқув-тарбия жараёнининг оптимал вариантларини танлашга янги информацион ва педагогик технологияларни яратиш оркали инновацион таълим-тарбияни амалга ошириш; • педагогик илмий-тадқиқотлар самарадорлигини башорат қилиш методларини ишлаб чиқиш; • педагогик самарадорликни аниклаш учун эксперт тизимлар ишлаб чикиш ва уларнинг натижалари бўйича илмий - педагогик тадқикотларда ростлаш ишларини амалга ошириш. Демак, илмий-педагогик кадрлар тайёрлашда юкоридаги кетма - кетликка амал қилинса бу соҳада ўз ечимини кутаётган муаммоларни ҳал этиш имконияти яратилади. Бу борада кўпгина соҳа олимларининг биргалиқда фаолият кўрсатиши талаб этилади. Бунда асосан «Педагогика», «Хусусий ўкитиш методикаси», Информатика соҳаси бўйича мутахассис - олимларнинг ҳамкорликда ишлаши талаб этилади. Мазкур талабни амалга оширишда миллий педагогик мутахассисларнинг роли ниҳоятда муҳим бўлиб, уларнинг шахсий ва касбий билими ҳамда ижтимоий билимдонлиги, илмий - назарий ва илмий-услубий салоҳиятидан самарали фойдаланишни такозо этади. Миллий-педагогик мутахассисларни тайёрлашнинг Давлат сиёсати ўзига хос интеллектуал даражалар тарзида

куйидаги тавсияларни бериш кераклигини таъкидлайди: 1. Илмий педагогик ходимнинг маданий-маърифий, миллий - маънавий ва интеллектуал салоҳиятини ҳар томонлама рўёбга чиқариш учун шарт-шароитлар яратиш ва уларнинг бу соҳадаги муваффақиятларини эътиборга олиш лозим. 2. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида бўлажак илмий-педагогик ходимлар онгида миллий истиқлол ғояси ва мустақиллик мафкурасини шакллантириш ишларини узлуксиз тарзда олиб бориш ва бунда бу муаммоларнинг оптимал ечимларини топиш мақсадида мулокотли ишчи дастурлар, ўргатувчи дастурлар, компьютерли тизимлар ҳамда интеллектуал автоматлаштирилган тизимлар ишлаб чиқиб, ҳаётга жорий этиш лозим. З.Ўкув адабиётларининг янги авлодини яратишда илғор педагогик ва ахборот технологияларни кенг дастурлашишга эришиш. 4. Илмий-педагогик ходимларнинг мафкуравий дунёкарашини ривожлантиришга эришиш. 5. Олий ўкув юртлари педагогик ходимларининг илмий изланишларини, уларнинг натижаларига караб рағбатлантириш, ЯАТ ва ЯПТларини яратишга караб уларни юкори илмий даража ва унвонларга тавсия килиш. 6. Инновацион таълим борасидаги фундаментал ва амалий изланишларни ривожлантирувчи истиқболли дастурларни ишлаб чиқиш ва шу кабилар. Илмий педагогик кадрлар тайёрлашда ахборотлардан фойдаланиш Республикамиздаги олиб борилаётган илмий тадкиқотларнинг самарадорлигини ва бу борадаги ходимлар тайёрлаш савиясини ошириш максадида мазкур жараёнларни мувофиклаштириш ва бошкаришнинг ахборотли технологясини куйидагича ифодаламокчимиз (1- шакл). Бу эса кўйилган муаммо ечимини топишнинг самарали услубиятини яратиш имконини беради. Илмий-тадкикот ишларини олиб бориш ва илмий - педагогик ходимлар тайёрлаш жараёнини бошкаришнинг ахборотли таъминоти ўз ичига куйидагиларни олади:

• тадқиқот манбалари ҳолати ва тузилиши тўғрисида маълумотлар; • қаралаётган муаммо бўйича манбалардан маълумотлар базасини йиғиш ва мое тизимларга ажратиш; • тадқикот методологияси ва алгоритмини эътиборга олган ҳолда маълумотлар базасини ахборот кўринишига келтириш; худудий давлат компьютер тармоклари, телеком-муникацион тармоклар ва махсус хизмат кўрсатувчи тизимлар, тармоқлар, маълумотларни узатиш каналлари ва ахборот тизимларни бошқариш воситалари ва алгоритмларини ишлаб чиқиш; • информацион технологиялар ва тадқикот методологиясига қараб, уларни йўналишларгз ажратшп; • информацион технологияларни кўллаш имкониятига эга бўлган мутахассислар билан таъминланганлик; • оммавий ахборот тизимлари ва миллий ахборот инфраструк тураси фаолиятини ташкил қилувчи ташкилий тузилмалар ва илмий ходимлар, мутахассислар; • ахборотлаштириш қонунлари ва уларнинг тадкиқот манбаи ҳамда услубиятига мое тизимларни ҳосил килиш жараёни; • «маълумотлар Халк таълими вазирлиги фан ва ахборот технологиялари бошкармаси ёки ЎзРПФИТИ илмий ишлар бўлимидан бугунги кундаги педагогик тадкиқотларнинг долзарб муаммолари аниқланади ва уларнинг тахминий-намунавий рўйхати тегишли Олий ўкув юртлари ҳамда педагогик ходимлар малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш институт (ПХМОҚТИ)ларига юборилади; • олий ўкув юртларидаги илмий тадкикот ишларидаги ахборотли тизим. Бунда ҳар бир илмий ходим бўйича ахборот (Ф.И.О., мавзу, оралиқ натижа, таҳлил ва кейинги босқич ҳақида изоҳ); • ПХМОҚТИдаги илмий тадкиқот иши ҳақидаги ахборотли тизим. Бунда ҳар бир илмий ходим бўйича ахборот (Ф.И.О., мавзу, оралик натижа, таҳлил ва кейинги боскич ҳакида изоҳ);

• охирги 2 пунктдан ахборотли тизим режалаштирилган ва вазирлик кошидаги рўйхатдан ўтказилган бош мавзу бўйича умумлаштирилади ва бунда бош мавзу бўйича олиб борилган илмий- тадқикотлар дастлабки натижалар бўйича таҳлил килинади ва махсус шакл оркали ХТВ кошидаги мувофиклаштириш кенгашига юборилади; • ХТВ кошидаги мувофиқлаштирувчи кенгаш томонидан илмий тадкикот ишларининг жорий йилдаги таҳлилий ахборотномаси тайёрланди ва улар ичидан амалиётда бевосита фойдаланишга тавсия этилганлари ҳакидаги кўрсатмавий маълумотни ҳар йили бир марта «Халк таълими», «Узлуксиз таълим», «Таълим ва ҳаёт» ва «Касб-ҳунар таълими» каби илмий-методик журналларга илова сифатида чоп эттирилади; • маълумотлар базалари ахборотлар ахборотлар банки илмий тадкикот ишлари жараёнидаги ишланмалар тизими ва алоқа воситалари; • юкоридаги тизим ва алока воситаларидан амалиётда фойдала нишга мое кўрсатмалар тизими. Республикамиздаги олиб борилаётган илмий тадқиқотларнинг самарадорлигини ва бу борадаги илмий ходимлар тайёрлаш савиясини ошириш мақсадида мазкур жараёнларни мувофиклаштириш ва бошқаришнинг ахборотли технологиясини куйидагича ифодалашни таклиф этмоқчимиз (бу ерда Халқ таълими вазирлиги (ХТВ) миқёсидаги педагогик тадқиқотларни олиб бориш бўйича фикр юритилади): • олинган натижалар бўйича республикадаги салоҳиятли олим мутахассислар ишлаётган олийгоҳ аниқланади ва булар асосида ўша жойларда тегишли соҳалар бўйича илмий-амалий конференциялар уюштирилади; • қўлга киритилган натижалардан педагогик самаралари юқоридагиларини амалиётга жорий этишга тавсиялар берилади ва илғор илмий ходимлар илмий иш самараларига қараб рағбатлантирилади; • тадқикотлар самарадорлигини ва илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш сифатини ривожлантиришга бағишланган салмоқли ишлар натижаларини

илмий-методик журналларда ва ҳаттоки ўша муаллифнинг ишини алоҳида рисола кўрнишида чоп эттиришга кўмаклашилади. Илмий тадкикот ишларини ва шу асосдаги илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш жараёнини бошкариш методикаси илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш тизимининг оптимал вариантларидан бирини топишнинг имконини беради. Бунда илмий ходимлар тайёрлаш жараёнидаги илмий мавзулар бир хил бўлиб қолишнинг олди олинади ва илмий ходимнинг илмий тадқиқот ишини олиб боришга сарфланадиган вақти сезилари даражада тежалади. Айниқса, салоҳиятли олимлар ишлари алоҳида рисола кўринишида чоп этилиши республикамизда мазкур соҳа билан шуғулланувчи ижодкор оммани ўз илмий тадкиқот иши қандай савиядалигини аниклаб олишга катта ёрдам беради. Адабиётлар рўйхати: 1.Ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004

6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

Похожие

Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари

Ахборот таълим технологиялари

Янги ахборот технологиялари ва уларнинг таълим тизимига жорий этилиши

Биология дарсларида замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш

Педагогик илмий тадқиқот ишлари ва уларга мос инновацион таълим технологиялари