Она тили ўқитиш методикаси - педагогик фан - Педагогиka - Рефераты

Она тили ўқитиш методикаси - педагогик фан

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Она тили ўқитиш методикаси - педагогик фан Режа: 1. Она тили ўқитиш методикаси - педагогик фан 2. Она тили ўқитиш методикаси фанининг методологик ва илмий асослари 3. Она тили ўқитиш методикасининг тамойиллари 4. Она тили ўқитиш методикасининг текшириш методлари 5. Она тили – бошлангич синфларда ўқув предмети.

Она тили ўқитиш методикаси - педагогик ва амалий фан. Чунки у назарияга асосланиб ўқувчиларни ўқитиш, тарбиялаш, ўстиришнинг амалий вазифаларини бажаради. Она тили ўқитиш методикасининг предмети таълим бериш жараёнида она тилини эгаллаш, яъни нутқни, ўқиш ва ёзишни, фонетика, грамматика кабиларни билиб олиш жараёни ҳисобланади. Она тилидан кўникма ва малакаларни шакллантириш, тил ҳақидаги фаннинг илмий тушунчалар системасини ўзлаштириш қонуниятларини ўрганади, тил ўрганишнинг энг қулай метод ва усулларини излайди . Она тили ўқитиш методикаси амалий фан сифатида уч вазафани бажаради: 1. Нимани ўқитиш керак? саволига жавоб беради, яъни бошланғич синф учун дастурлар ишлаб чиқади дарслик ва ўқув қўлланмаларини яратиб беради. Уларнинг самарадорлиги ва мувофиқлигини доимий текшириб боради. 2. Кандай ўқитиш керак? саволига таълим беришнинг методлари, методик усуллар, машқлар системаси, қўлланмани татбиқ этиш тавсияномаларини, ёзма иш, амалий ишлар системасини, дарс, унинг турларини ишлаб жавоб беради. 3. Нега худди мана шундай ўқитиш керак? Бунда илмий нуқтаи назардан энг фойдали методларини ўрганиш, танлаш, асослаш, тавсияларни экспериментал текшириш вазифаларини бажаради. Она тили ўқиш методикаси таъимнинг турли босқичларида ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини аниқлайди, ўқишнинг муваффқкити ва камчиликларини белгилайди, сабабини излайди, уни бартараф этиш усулларини топади. Нутқий ва орфографик типик хатоларни текширади, уни олдини олиш чора -тадбирларини белгилайди.

Она тили таълим тизимининг барча босқичлирида ўргатилади. Мактабгача тарбия муассасасида, асосан, болаларнинг нутқини ўстириш назарда тутилади. Бошланғич синфда ўқувчилар нутқини ўстиришдан ташқари, она тилидан элементар назарий тушунчаларни амалий ўзлаштиришлари ҳам назарда тутилади. Она тили ўқитиш методикаси фани тўрт бўлимни ўз ичига олади: 1. Савод ўргатиш методикаси, яъни элементар ўқиш ва ёзишга ўргатиш. Болаларга савод ўргатиш педагогикадагина эмас, балки ижтимоий ҳаётда ҳам жуда жиддий қўйилган масалалардандир. Чунки халқнинг саводхонлиги озодлик учун, сиёсий онглилик учун, маданият учун кураш қуролидир. Мустақил Ўзбекистон Республикамизда ҳар бир кишининг саводхон бўлишига алоҳида эътибор берилмоқда. 1-синфга қадам қўйган болаларга барча ўқув қуролларинииг совға қилиниши президент И.Каримовнинг келажак авлоднинг саводхон, юксак маданият эгаси бўлиб етишишлари учун ғамхўрлигининг бир намунасидир. 2. Ўқиш методикаси. Бошланғич синфларда ўқиш предметининг вазифаси биринчи навбатда болаларни тез (меъёрида), тўғри, онгли ва ифодали ўқиш малакалари билан қуроллантириш ҳисобланади. 3. Грамматика ва имло методикаси. Бу бўлим элементар тўғри ёзувга ва ҳуснихатга ўргатиш яъни, грамматик тушунчаларни, бошланғич имло малакасини шакллантиришни ўз ичига олади. 4. Ўқувчиларнинг боғланишли нутқини ўстириш методикаси. Бу бўлим бошланғич синфларда алоҳида ўрин тутади. Болалар биринчи марта тилни, нутқни ўқув предмети сифатида англайдилар, улар хоҳлаган ва қизиқарли нарсаларнигина эмас, балки зарурий нарса ва ҳодисалар ҳақида ўйлаб, режали нутқ тузиш зарурлигини ҳам тушуна бошлайдилар. Улар ўзининг график шакли билангина эмас, балки лексикаси, синтактик ва морфологик шакли билан ҳам оғзаки нутқдан фарқ қиладиган ёзма нутқни эгаллайдилар. Методика болаларнинг нутқини бойитишни синтактик ва боғланишли нутқини ўстиришни ҳам таъминлаши керак.

Шуни айтиб ўтиш керакки, боғланишли нутқ мактабларда алоҳида бўлим сифатида ўрганилмайди. У тил фанининг бошқа бўлимлари билан боғланган ҳолда ўрганилади. Она тили ўқитиш методикаси фанининг методологик ва илмий асослари Она тили ўқитиш методикасининг методологик асоси борлиқни билиш назариясидир. Она тили ўқитиш методикасининг бош вазифаси ўқувчиларнинг ўзбек тили луғат бойлигини тўлиқ ўзлаштириб олишларини таъминлашдир. Маълумки, жамиятда тил кишилар ўртасидаги алоқанинг зарурий воситасидир. Тилсиз жамиятнинг яшаши мумкин эмас; тилнинг алоқа воситаси сифатидаги роли узлуксиз ортиб боради. Тил борлиқни оқилона , мантиқий билиш воситасидир. Тил бирликлари ва формалари ёрдамидагина билиш жараёнида умумлаштириш, тушунчани муҳокама ва хулоса билан боғлаш амалга оширилади. Тил ва нутқ тафаккур билан узвий боғланади. Фикр нутқда шаклланади ва реаллашади. Тилни эгаллаш ва нутқ ўстириш билан ўқувчининг фикрлаш қобилияти ҳам ўсади. Мактабнинг вазифаси тилни кишилар орасидаги муносабатнинг ривожланган нозик қуролига айлантириш ҳисобланади. Методик фан сифатида она тили ўқитиш методикаси бошлағич таълим стандарти белгилаб берган вазифаларини амалга оширади, яъни тафаккур қилиш фаолиятларини кенгайтиришга , эркин фикрлай олиши, ўз фикрини оғзаки ва ёзма равишда равон баён қила олиши, жамият аъзолари билан эркин мулоқотда бўла олиш кўникма ва малакаларини ривожлантириш метод ва усулларини ишлаб чиқади. Билиш назариясига кўра аналитик-синтетик ишлар ёрдамида тил устида кузатишдан умумий хулоса чиқаришга, назарий таъриф ва қоидага, шулар асосида яна оғзаки ва ёзма тарзидаги нутқий алоқага , тўғри ёзув ва тўғри

талаффузга ўтилади. ўқувчилар жонли нутқий алоқага тўғри талаффуз ва тўғри ёзувни элементар назарий маълумотлар асосида амалий эгаллаш орқали киришадилар. Улар тил материалларини кузатиш, таҳлил қилиш орқали элементар назарий қоидалар чиқарадилар. ўрганган, ўзлаштирилган назарий қоидаларни амалиётга онгли равишда тадбиқ этадилар. Мактабда она тили ўқитиш методикасининг бундай йўналиши ҳақиқатни билиш қонуниятларига ҳам , ҳозирги замон дидактикаси вазифаларига ҳам мос келади. Таълим соҳаси давлат сиёсатининг асосий тамойиллари белгилаб берилди. Мазкур таълим тамойиллари, яъни; - таълим ва тарбиянинг инсонпарвар , демократик характерда эканлиги; - таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги; -умумий ўрта, шунингдек, ўрта махсус касб-ҳунар таълиминингмажьурийлиги; - таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; - давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги ; - таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалаштирилган ёндашув; - билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш; - таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлаштириш; кабилар бошланғич таълимда она тили ўқитиш методикасининг вазифаларини белгилаб, аниқлаштириб берилади. Бошланғич таълим, умумий ўрта таълим олиш учун зарур бўлган саводхонлик , билим ва кўникма асосларини шакллантириб беради. Ўз вазифаларини белгилаб олишда таълим соҳасидаги давлат ҳужжатларига таянади. Кейинги йилларда мустақиллик шарофати билан таълимни тубдан ислоҳ қилиш давлат сиёсатининг асосий йўналишига айланди. «Таълим тўғрисида»ги қонун ва шу асосида яратилган «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» бунинг ёрқин далилидир.

«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимни яратишдир. «Кадрлар тайёрлаш соҳасидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва миллий ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган узлуксиз таълим тизими орқали ҳар тамонлама баркамол шахс - фуқорони шакллантиришни назарда тутади». Она тили ўқитиш методикаси таълим жараёнини ташкил этиш шаклларини ва усулларини юқоридаги мақсадларни амалга оширишга йўналтирилади. Умумий ўрта таълимнинг бир босқичи бўлган бошланғич таълим 1-4 синфларни ўз ичига олади.Таълимнинг бу босқичида таълимнинг янгича тизимини ва мазмунини шакллантириш учун ҳам қуйидагилар зарур: -ўқувчиларнинг қобилиятлари ва имкониятларига мувофиқ равишда таълимга табақалаштирилган ёндашувни жорий этиш: -таълим беришнинг илғор педагогик технологияларини, замонавий ўқув- услубий мажмуаларни яратиш ва ўқув-тарбия жараёнини дидактик жиҳатдан таъминлаш.1 Миллий дастурда таълим тизимининг яхлит ахборот маконини вужудга келтириш бўйича қуйидаги кўрсатмалар бошланғич синфларда она тили ўқитиш методикаси олдидаги турган долзарб вазифадир: ”Замонавий ахборот технологиялари , компьютерлаштириш ва компьютер тармоқлари негизида таълим жараёнини ахборот билан таъминлаш ривожланиб боради. Таълим жараёнида оммавий ахборот воситаларининг мавқеи ошиб боради, телевединие ва радионинг таълим дастурлари интеллектуаллашуви таъминланади. Фан ва таълимнинг нашриёт базаси ривожлантирилади, ўқув- услубий, илмий, қомусий адабиётлар ва маълумотномалар билан таъминлашнинг барқарор тизими шакллантирилади”.2

«Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”ни амалга ошириш юзасидан Республика комиссияси ташкил этилади. Комиссия зиммасига қуйидаги вазифалар юклатилади. Бу вазифалар узлуксиз таълимнинг бошланғич таълим босқичига ҳам тааллуқлидир. Улар қуйидагилар: - узлуксиз таълимнинг тегишли турлари учун давлат таълим стандартларига қўйиладиган умумий талабларни ишлаб чиқиш; - умумий ўрта таълим учун давлат таълим стандартларини ва бошқа зарур норматив ҳужжатларни ишлаб чиқиш; - таълим муассасаларини зарур дарсликлар ва адабиётлар билан таъминлаш , бу ишга йирик олимлар ва юқори малакали мутахассисларни жалб этиш; - таълимни ахборот билан таъминлаш тизимини шакллантириш ва ривожлантириш, уни жаҳон ахборот тизими билан боғлаш, оммавий ахборот воситаларининг таълим соҳасидаги вазифаларини белгилаш. 1 Она тили ўқитиш методикаси билиш назариясидан ташқари психология ва педагогика маълумотларига ҳам таянади. Методиканинг масалаларини ҳал этишда педагогик илмлар ҳам ёрдам беради. Шунинг учун ҳам психология ва педагогика фанлари ҳам методиканинг методологик асоси ҳисобланади. Педагогик психология кишига таълим ва тарбия беришнинг психологик қонуниятларини ўрганишни ўз предмети деб билади. У ўқувчиларда тафаккурнинг шаклланишини тадқиқ қилади, ақлий фаолият усуллари ва кўникмаларини ўзлаштириш жараёнини бошқариш масалаларини ўрганади, ўқитиш жараёнинг муваффақиятлилигига , педагог билан ўқувчилар ўртасидаги ўзоро муносабатларга ва ўқувчилар жамоасидаги муносабатларига таъсир қилувчи психологик омилларни , ўқувчилардаги индивидуал-психологик фарқларни, психик ривожланишда орқада қолувчи болалар билан олиб бориладиган таълим – тарбия ишларининг ўзига хос хусусиятларини аниқлайди. Бу билан педагогик психологик методикага ўқув материалини танлашда , бошланғич синфларда она тилининг мазмуни ва

ҳажмини ўқув материалини аниқлашда ҳамда уларни синфлар бўйича тақсимлаш муайян изчилликда жойлаштиришда ёрдам беради. Ўқитишнинг самарали усул ва шаклларини белгилашга ўқувчиларнинг аналитик-синтетик фаолиятининг тўғри ўсишига кўмаклашади. Методика психология фани маълумотларига таяниб ўқитишда ўқувчиларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб ёндашиш имкониятига эга бўлади.2 Она тили ўқитиш методикаси психолингвистика фани билан ҳам узвий боғлиқдир. Психолингвистика методикага нутқ ҳақида баён қилиш даражаси ҳақида, фикр баён қилиш турларини белгиловчи омиллар ҳақида, «нутқни қабул қилиш сигналлари» аппарати ҳақида, индивидуал муносабатга ва оммавий алоқага нутқий таъсирнинг фойдаси ҳақида маълумот беради. Бу маълумотлар методик масалаларни ҳал қилиш учун, айниқса, боғланишли нутқни ўстириш методикаси учун жуда муҳимдир. Бошланғич синфларда она тили ўқитиш методикаси дидактика билан, яъни таълимнинг умумий назарияси билан ҳам боғланади. Методика дидактика белгилаб берган қонуниятлар, қоида ва принцпларга асосланади. Дидактиканинг принцпларга, яъни ўрганиладиган материалнинг илмийлиги ва мувофиқлиги, тил ва материални ўргатиш ва мустаҳкамлашда кўрсатмалилик, онглиллик, билим, кўникма ва малаканинг пухталиги, доимий такрорлаш, ўқувчилар билиш фаолиятининг активлиги, мустақиллик, ўқитишни ҳаёт билан, болаларнинг қизиқишлари билан боғлаб олиб боришга риоя қилиш мактабда ўқитиладиган барча предметлардан, шу жумладан она тилидан ҳам ўқиш жараёнини ташкил қилишда жуда зарурдир. Она тили методикаси умумий педагогика билан ҳам ўзаро боғланади. Мактаб таълимидаги ҳар бир ўқив предмети, шу жумладан она тили ҳам, фақат билим бериш, кўникма ва малака ҳосил қилиш билангина чегараланмай, боланинг онгини ошириши ва тарбиялаши ҳам лозим. Ҳақиқатдан ҳам, она тили ўқитиш жараёнида болаларнинг дунёқараши шакилланади, билиш қобилятлари ўсади, улар ақлий, ахлоқий, эстетик

томондан ривожланади, характерида маълум ижобий хусусиятлар юзага келади, меҳнат қилишга ўрганади ва ҳоказо. Педагогика фани болаларни ҳар томонлама ривожлантириш ва улрни тарбиялаш масалаларини илмий томондан ишлаб беради. Она тили ўқитиш методикаси педагогика фани янгиликларига, унинг юқорида қайд этилган масалаларни илмий томондан ишлаб берган маълумотларига асосланади. Она тили методикасини умумий педагогика билан боғлаш айниқса бошлашғич синфларда муҳумдир. Кичик ёшдаги ўқувчиларнинг коллектив ва шахсий ўқув фаолиятида зарур бўлган кўп одат ва кўникмалари ҳали тарбияланмаган бўлади. Ташкилотчилик, коллектив ишига тез киришиш, эътибор билан эшитиш, ўқиш ва ёзиш, актив ва мустақил ишлаш, барча ишларни пухта ва саранжом, иложи борича, чиройли бажариш каби кўникма ва одатлар ўқитувчи ва макткб томонидан амалга ошириладиган умумпедагогик тадбирлар системасини ташкилэтади. Тарбиянинг шунга ўхшаш назарий ва Амалий масалаларини педагогика ишлаб беради. Ўқитувчи педагогик талабларни амалга оширсагина, она тилига ўргатишни таълим – тарбия жиҳатидан фойда келтирадиган қилиб уюштира олади. Она тили ўқитиш методикаси ўзбек тилини амалий ва маълум қисмини назарий эгаллашни назарда тутади, шунинг учун ҳам лингвистик стиклдаги фанлар (фонетика ва фонология, лексикология ва фразеология, сўз ясалиши ва этимология, грамматика – морфология ва синтаксис, стилистика, шунингдек, орфоэпия, графика, орфография) методиканинг муҳим асоси ҳисобланади. Фонетика ва фонология графика билан боғлиқ ҳолда савод ўргатиш методикасини ишлашда, элементар ўқиш кўникмасини шакллантиришда асос бўлиб хизмат қилади. Фонетика ва графиканинг фонетик тамойил асосида ёзиладиган имло қоидаларини ўзлаштиришда ҳам аҳамияти катта. Ҳуснихат методикаси графика назариясига таянади. Лексикологияни билиш мактабда луғат иши (синоним, антонимлар, сўзларнинг мавзувий гуруҳларига оид хилма-хил машқлар ўтказиш, кўп

маъноли сўзлар, уларнинг маъно оттенкалари устида ишлаш) ни тўғри ташкил этиш учун жуда муҳимдир. Сўзнинг таркиби ва сўз ясалишини ўрганишда методикага лингвистик фанлардан сўз ясалиши, этимология, грамматика асос вазифасини бажаради. Морфология ва синтаксис мавҳум тил ҳодисаларини шакллантиришни, тил қурилиши ҳақида тушунча ҳосил қилишни тўғри ташкил этишга , грамматик тушунчалардан тўғри ёзув масалаларини ҳал қилиш учун фойдаланишга имкон беради. Грамматикадан билими бўлмаган ўқувчиларда орфография ва пунктуациядан кўникма ва малакаларни шакллантириш мумкин эмас. Грамматика ўқувчилар нутқини ўстиришда муҳим роль ўйнайди, чунки грамматика сўз шаклларини тўғри тузиш,0 сўз бирикмаси таркибидаги сўзларни ўзаро тўғри боғлаш ва гапни тўғри тузишга ўргатади. Тўғри ёзувга ўргатиш методикасининг ривожланишида ўзбек тили орфографияси назариясини ҳисобга олиш талаб этилади. Ўқиш методикаси адабиёт назариясига асосланади, чунки ўқувчилар бадиий асарни амалиёт тарзда таҳлил қиладилар, уларга адабиётшуносликдан назарий маълумот берилмаёди, аммо иетодика адабиё асарнинг яратилиш гқонуниятларини, уларнинг ўқувчиларга таъсирини, айниқса, адабиётшуносликка оид мавзулардан асарнинг ғоявий мазмуни, унинг мавзуси ва сюжети, композицияси, жанри, тасвирий воситаларни ҳисобга олиши зарур. Она тили ўқитиш методикасининг тамойиллари Ўқувчиларга она тилни ўргатиш, уларни тарбиялаш, ҳар томонлама ўстириш вазифасидан келиб чиқиб, билиш назариясига асосланиб, барча яқин, ўзаро боглиқ фанлар тавсияларига асосланиб она тили ўқитиш методикаси ўз тамойилларини ишлаб чиқади. Бу тамойиллар умумдидактик тамойиллардан ташқари тамойиллар бўлиб, ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги ўқув меҳнатининг йуналишларини белгилаб беради. Она тили ўқитиш тамойиллари 5 та:

1.Тил материясига, нутқ органларининг ўсишига, нутқ малакалариникг тўгри ривожланишига эътибор бериш тамойили. Нутқ, тил қонуниятларига, оз бўлса-да, эътибор бермаслик амалий нутқ фаолиятини эгаллашга салбий таъсир кўрсатади. Масалан, фонетик кўникмаларга йетарли эътибор берилмаса имловий саводхонликка путур йетади. Бу таълим тамойили тилдан олиб бориладиган машгулотларда эштув ва кўрув курсатмалилигини таъминлашни ва нутқ органларини машқлантиришни (гапириб бериш, ифодали ўқишни ичида, гапиришни) талаб этади. 2.Тил маъноларини (лексик, грамматик, морфемик, синтактик маъноларини) тушуниш принтсипи. Сўзни, морфемани, сўз бирикмасини, гапни тушуниш борлиқдаги маълум воқеа-ҳодисалар ўртасилаги богланишни аниқлаш демакдир. Тил маъноларини тушуниш тамойилига амал қилишнинг шарти тилнинг ҳамма томонларини, тилга оид барча фанлар (грамматика, лексика, фонетика, орфография, стилистика)ни ўзаро богланган ҳолда ўрганиш хисобланади. Масалан, морфологияни синтаксисга таянган ҳолдагина ўрганиш, ўзлаштириш мумкин. Синтаксисни ўрганишда эса морфологияга суянилади, орфография фонетика, грамматика, сўз ясалишига суянади ва ҳ.к. Сўзни морфемик томондан таҳлил қилиш унинг маъносини тушунишга ёрдам беради. Тилнинг ҳамма томонлари бир-бири билан ўзаро богланган бўлиб, ўқитишда буни албатта хисобга олиш керак. 3.Тилга сезгирликни ўстириш принсипи. Тил - жуда мураккаб ҳодиса, унинг тузилишини, системасини фаҳмлаб олмай туриб, сал бўлса-да, унинг қонуниятларини, ўхшашликларини ўзлаштирмай туриб уни ёдда сақлаб билмайди. Бола гаплашиш, ўқиш, эшитиш билан тил материалларини йигади, унинг қонунларини ўзлаштиради. Натижада кишида тилга сезгирлик (тил ҳодисаларини тушуниш) хусусияти шаклланади. 4.Нутқнинг ифодалилигига баҳо бериш тамойили. Бу тамойил тил ҳодисаларини тушунмай туриб саводли ёзиш, нутқ маданняти воситаларининг хабар бериш функсиясини тушуниш билан бир қаторда, унинг ифодалилик (услубга оид) функсиясини тушунишни, мазмунинигина

эмас, балки сўз ва нутқ оборотларининг, тилнинг бошқа бадиий-тасвирий воситаларининг ҳиссий оттенкаларини ҳам тушунишни кўзда тутади. Бу тамойилга амал қилиш учун, биринчи навбатда, бадиий адабиётлардан, шунингдек, тилнинг функтсионал-стилистик хусусиятлари аниқ ифодаланган бошқа матнлардан фойдаланиш талаб этилади. 5.Огзаки нутқни ёзма нутқдан олдин ўзлаштириш тамойили. Бу тамойил ҳам киши нутқининг ривожланишига таъсир этади ва тил ўқитиш методикасини тузишда хизмат қилади. Методика тамойиллари, дидактика тамойиллари каби, ўқитувчи билан ўқувчининг мақсадга мувофик; фаолиятини белгилашга, уларнинг биргаликдаги ишларида қулай йуналишини танлашга ёрдам беради, методиканинг фан сифатида назарий асослаш элементларидан бири бўлиб хизмат қилади. Она тили ўқитиш методикасининг текшириш методлари Амалий фанлар учун амалиёт муҳим рол ўйнайди. Она тили ўқитиш мегодикаси ҳам амалий фанлар сирасига киради. Ҳар қандай амалий хулосалар ишонарли бўлиши, юқори илмий даражада яъни ва пухта, асосли бўлнши лозим. Методика тавсияларини ҳам юқори савияда, илмий даражаси, назарий тасдиқланиши текшириш методларининг пухта ўтказилишига боглиқ. Текшириш методлари 2 хил: 1. Назарий текшириш методлари. У қуйидагиларга татбиқ этилади 1.Бирор ҳодисанинг методик асосини, бошқа боглиқ, фанларни ўрганиш, қўйилган гипотезани аниқлаш, изланишнинг асосий йуналишини белгилаш учун. 2.Масала тарихини ўрганиш, чет эл мактаб тажрибаларини ўрганиш, мавзуга доир адабиётларни ўрганиш, тажрибани таҳлил қилиш, масаланинг

исботланган ва ҳал қилинмаган ўринларини аниқлаш, илгариги тажриба билан ҳозирги ахволни таққослаш, ҳозирги кун талаби билан баҳолаш. 3. Бир-бирига яқин фанларнинг текшириш методларини, олимларнинг текшириш ишлари тажрибасини ўрганиш, қулай методларни танлаш, ўзининг янги экспериментал методикасини яратиш, материалларни тайёрлаш мақсадида. 4.Емперик йул билан олинган материалларни таҳлил қилиш ва умумлаштириш, ўқитувчиларнинг иш тажрибасини ўрганиш эксперимент натижасини таҳлил қилиш, амалий тавсияномаларни шакллантириш учун. 2.Емпирик метод: 1.Бу метод ўқитувчиларнинг иш тажрибасини ўрганиш,янгиликларини танлаш.умумлаштириш,баҳолаш ва оммалаштириш, ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятининг даражасини аниқлаш мақсадида ўтқазилади; 2.Ўқувчиларни ўқитиш жараёнини мақсадга мувофик кузатиш (дарс, унинг бирор қисмини, ўқувчилариинг жавоби, ҳикоясини, ёзма ишини текшириш), ўқитувчи ва ўқувчиларини анкета орқали текшириш кабилар қайд этилади. 3.Експеримент методи ҳозирги кунда кенг тарқалган. Унда дедуктив йулдан борилади. Экспериментда 2 та синф танланади. Бири эксперимент синф, иккинчиси контрол синф. Эксперимент синфда янги метод, янги дарслик. Янги ишланмадан фойдаланилса, контрол синфда амалдаги метод, дарслик, ишланмадан фойдаланилади. Иккинчи марта синфлар алмаштирилади. Ҳар икки ҳолда ҳам натижа юқори бўлса, демак, иш усули фойдали саналади. Експеримент вазифасига кўра 1.Янги метод, янги дарсликнинг мувофиқлигини текшириш; 2.Метод ёки қўлланманинг қай даражада фойдалилигини; 3.Метод ёки (қўлланманинг мувофиқлигини ва самарадорлигини аниқлаш учун ўтказилади. Експеримент натижасини чиқаришда баҳо нормасига бўйсунилади. Она тили – бошлангич синфларда ўқув предмети.

Ўзбек халқи жуда қадим замонлардаёқ илм-фанга катта эътибор билан қараган ва уни ривожланишга харакат қилган. Ибн Сино, Беруиий, Ал- Хоразмий, Амир Темур, Улугбек ва бошқа кўплаб алломалар илм—фанни дунёга танитганлар. Илм-маърифатга беқиёс ҳурмат билан қараган халқимиз қандай қийинчилик ва тўсиқлар бўлмасин ўз фарзанддарини саводли бўлншини орзу қилганлар. Фарзандларини ёшлигиданоқ мактабга ўқишга берганлар. Мактабдор домлалар ўз усуллари ва тажрибаларига асосланиб болаларга сабокқ берганлар. Демак, Ўзбекистонда ўқитишнинг ўзига хос усуллари мавжуд бўлган ва улар ривожланиб борган. Бу жараён силлиқ кечгани йуқ. Баъзи хато ва камчиликларга ҳам йул қўйилган. Чунончи, 20- йилларда мактабни ривожлантиришда жуда жиддий хатоларга йул қўйилди. Комплекс дастурларда она тилини оиърганиш тизими бузилди: грамматик, орфографик кўникмаларга йетарли аҳамият берилмади. Савод ўргатишда яхлит сўз методи тилнинг фонетик хусусиятларига мос келмади, аналитик- синтетик ишларни таъминламади, пухта, тўгри ёзув масалалари учун замин яратилмади. Кейинчалик 1931 йил 5 - сентябр «Бошлангич ва ўрта мактаб ҳақидаги, 25- август 1932 - йил «Бошлангич ва ўрта мактаб ўқув дастурлари режими ҳақида»ги қарорлар юқоридаги каби йул қўйилган хато ва камчиликларни бартараф қилишда ва ўқув машгулотлари тизимини ишлаб чиқишда мактабга ва ўқитувчиларга ёрдам берди. Тезлик билан савод ўргатишда аналитик—синтетик товуш методи қайта тикланди. Грамматик, орфографик материалларни изчил ўргатишга, ўқувчиларнинг ҳар томонлама саводли бўлиб, маданий нутқни эгаллашларига катта аҳамият берила бошланди. Ўқувчилар ва ўқитувчининг ўқув меҳнатни ташкил этишнинг асосий шакли бўлган дарс методикаси муваффақиятли ишлана бошланди. 50-90- йиллар мобайнида бошлангич синфларда она тили ўқитиш методикаси соҳасида анчагина қўлланмалар яратилди. Бу йиллар мобайнида она тили ўқитиш методикаси фан сифатида ривожлана бошлади, умумий педагогик, дидактик ва психологик характердаги илмий текширишларнинг

натижалари она тили ўқитиш методикасини такомиллаштириш ва янги методика яратишга имкон берди. Ўзбек тилшунослиги соҳасидаги муваффақиятлар ҳам тилни ўзлаштириш жараёнига ва методиканинг ривожланишига жиддий ёрдам берди. Худди шунингдек, бу фаннинг ривожланишига ўқувчиларнинг оммавий иш тажрибаларини ўрганиш, умумлаштириш катта ижобий таъсир кўрсатди. Ўша даврдаги журналларда ўнлаб методик мақолалар босилиб чиқди. 1955 - йилдан бошлаб педагогика институтлари бошида бошлангич таълим ўқитувчилари тайёрлайдиган факултетлар очила бошланди. Бу ҳам она тили ўқитиш методикасининг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади, яъни бошлангич синф ўқитувчиларининг умумий ва махсус тайёргарлик даражаси ўсади. Институт қошидаги кафедраларда ишловчи илмий ходимлар методик масалаларни чуқур, илмий асосда ҳал қилишга ёрдам берадилар. Мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ она тили ўқитишга катта аҳамият берила бошлади. Бунда 1989 - йил 21 - октябрда «Ўзбек тилига давлат мақоми берилиши ҳақидаги қарор» алохида рол ўйнайди. Таълим соҳасидаги бу ўзгаришлар она тили ўқитиш методикасида ҳам бир қатор имкониятларни юзага келтирди. Бу янгиликлардан кўплари оммавий мактабларда амалга оширилмоқда, баъзилари ҳозирча синовдан ўтказилмоқда. Синов даврида, биринчидан, ўқувчига, унинг дарсдаги ва дарсдан ташқари вақтдаги ўқув меҳнатига, у дуч келаётган қийинчиликларга, унинг кўникма малакаларини ва ришожланиш қонуниятларини ўрганиш методикасига кўпроқ аҳамият берилмоқда, ўқитувчи ва ўқувчи меҳнати ҳақидаги фанга айлантирилмоқда. Иккинчидан, таълим жараёнида боланинг фикрлаш қобилиятини ўстириш, мустақиллигини ва ўқув ишлари жараёнидаги ақлий фаоллигини ошириш вазифалари ҳал қилинмоқда. Учинчидан, мавжуд таълим тизимидаги текширишлар билан бир қаторда ўқитишнинг истиқболи ҳақидаги вазифаларни ҳал қилиш мақсадида ҳам текширишлар олиб борилмоқда. Шундай қилиб, фан сифатида она тили ўқитиш методикасининг ўз предмети, вазифаси, назарий ва илмий соҳаси

бўлиб, бир қатор фанлар ўртасида унинг маълум ўрни бор. Бу фан ҳам бошқа фанлар каби ривожланиб, тараққий этиб бормоқда. Тил фикрни шакллантириш ва баён қилиш, таассурот, ҳис, кечинмаларни ифодалашда муҳим ўрин тутади. Тил жамият аъзоларининг бир-бири билан ўзаро алоқаси учун хизмат қиладиган воситадир. Бу восита қанчалик такомиллашса, фикр шунчалик аниқ, таъсирчан ифодаланади. Мактабда она тилини чуқур ўрганиш зарурати тилнинг мана шу асосий вазифаларидан келаб чиқади. К.Д-Ушинский бошланигич мактаб ўқув предметлари тизимида она тилига катта аҳамият бериб, уни марказий ва етакчи предмет ҳисоблайди. «Ажойиб ўқитувчи бўлган она тили болага кўп нарсани ўргатади,.. Бола икки - уч йил ичида шунча кўп нарсани ўргатади ….Бола икки – уч йил ичида шунча кўп нарса ўрганадики, кўп нарса билиб оладики, 20 йил кун билан методик жихатдан жуда тўгри ўқиганда ҳам унинг ярмича ўргана олмайди. Она тилини улуг педагоглиги ҳам ана шундадир», дейди. Шунинг учун ҳам бошлангич синфларда она тилини ўрганишга катта аҳамият берилади. Она тили - нутқ: ўқиш ва ёзиш соҳасидаги кўникма ва малакалар ўқувчилар ўқув меҳнатининг зарурий шарти ва воситаси ҳисобланади. Бола ўқиш кўникмаларини эгаллаш билан, биринчи навбатда ўз она тилини ўрганиши зарур. Чунки она тили билимдонликнинг , ақл -идрокнинг калитидир. Она тили бошқа фанларни воситаси ҳамдир, жамият тарихи ҳам, табиий фанлар ҳам она тили ёрдамида ўрганилади. Демак , она тили боланинг умумий камол топишида ҳам, билим ва меҳнатга ҳавасини уйготишда ҳам алоҳида рол ўйнайди. Тил муҳим тарбия воситасидир. Бадиий адабиётларни, газета, журналларни ўқиган бола ўзида энг яхши ҳислатларни тарбиялаб боради. Муомала маданиятини эгаллайди. Она тили бошлангич синфда асосий ўринни эгаллар экан, ҳар бир ўқувчида она тилига қизиқиш ва муҳаббатни тарбиялаш зарур.

Бошлангич синфларда она тили машгулотлари тури ва мазмуни қуйидагиларни ўз ичига олади: 1.Ўқиш, ёзув, грамматик материални ўрганиш, кузатишлар ҳамда ўқувчиларнинг ижтимоий фаолиятлари билан боглиқ ҳолда, уларнинг огзаки ва ёзма нутқини ўстириш. 2. Биринчи синфга келган болаларга савод ўргатиш, яъни уларни элементар ўқиш ва ёзишга ўргатиш, бу кўникмаларни малакага айлантирш. 3.Адабий тил нормаларини, яъни имловий ва пунктуатсион саводли ёзувни, орфоэпик тўгри талаффузни ўрганиш нутқ ва услубий элементларни эгаллаш. 4.Грамматика, фонетика , лексикадан назарий материалларни ўрганиш, тилдан илмий тушунчаларини шакллантириш. 5. Ўқувчиларни ўқиш ва грамматика дарслари орқали бадиий, илмий- оммабоп ва бошқа адабиётлар намунаси билан таништирш , уларда табиий асарни идрок этиш кўникмасини хосил қилиш. Бу вазифаларнинг ҳаммасини бошлангич синфларда она тили предмети ҳал этади ва бошлангич синфлар она тили дастурида акс этади. Дастур давлат хужжати бўлиб, унда ўқув предметининг мазмуни ва хажмини, шунингдек, шу предметдан билим, кўникма ва малакалар даражасига қўйилган асосий талабларни белгилайдиган бўлади. Дастур талабларини ўқитувчи ва ўқувчилар бажаришлари шарт, уни кенгайтириш ва қисқартиришга йул қўйилмайди. Бошлангич синфларниг она тили дастури икки қисмдан иборат: 1.Уқтириш хати. 2.Асосий қисми. Уқтириш хатида она тили предметининг тутган ўрни, унинг вазифалари кўрсатилиб, методик йул-йуриқлар берилади. Дастурнинг асосий қисми 4 бўлим, у ҳар бир синфда ўқувчилар ўзлаштириши лозим бўлган билим ва кўникмалар кўрсатилган. Дастурнинг бўлимлари: хат - савод ўргатиш ва нутқ ўстириш «Ўқиш ва нутқ ўстириш», «Грамматика, имло ва

нутқ ўстириш”дан иборат. Ҳар бир бўлим бир неча қисмлардан иборат. Масалан, «Ўқиш ва нутқ ўстириш» бўлими, «Синфда ўқиш» ва «Синфдан ташқари ўқиш»ни синфда ўқиш ўз навбатида «Ўқиш мавзуларини», «Ўқиш кўникмаларини», «Матн устида ишлаш» қисмларини ўз ичига олади ва ҳоказолар.

Адабиётлар: 1. Ё.Гуломов, М. М.расулов, Х.Рустамов, Б.Мирзаахмедов. Узбек тили укитиш методикаси. Тошкент 1975. 2. Х.Неъматов, А.Гуломов. Она тили таълими мазмуни Т. 1995. 3. мактабда она тили таълими концепцияси. «Узбек тили ва адабиёти» журнали 1993 йил 1,2-сонлар. 4. Узбек тили доимий анжумани материаллари. 5. А.Гуломов. Она тили укитиш принциплари ва методлари Т.1992 й. 6. А.Гуломов. Она тилидан укувчиларнинг мустакил ишларини ташкилд этиш Т.1989 й. 7. О.Розиков. Она тилидан дарс типлари. Т.1989 й. 8. Б. Мирзаахмедов. Ёрдамчи сузларни утиш. Т. 1979 й. 9. О.Модоев. Иншо кандай ёзилади. Т. 1999 й. 10. А.Гуломов, М. Кодиров, М.Абдураимова. 9-синфда она тили дарслари. Т. 2003 й.

Похожие

Она тили таълимининг умумий масалалари. Узбек тили укитиш методикаси фанининг предмети

Она тили укитиш усуллари

Нутк устириш методикаси педагогик фан, фаннинг предмети, максади вазифалари

Она тили дарсларида дидактик ўйинлардан фойдаланиш

Она тили дарсларининг максадга кура турлари