O‘zbekiston xalq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari - Педагогиka - Рефераты

O‘zbekiston xalq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

173.5 KB

O‘zbekiston xalq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari Reja: 1. Xalq xo‘jaligi tarmoqlari, sanoat, qishloq xo‘jaligi, kichik korxonalar, kichik biznes. 2. Xalq xo‘jaligidagi kasblar va ularning malaka tavsifnomalari. 3 O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida kadrlar tayyorlash tizimi. 4. O‘rta maxsus ta’limi tasniflagichi. 5. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari, mutaxassislar tayyorlashda unifikatsiya, differensiatsi yasi .

1. Kasbiy ta’lim pedagogikasi qonuniyatlari. Kishilik taraqqiyotining ilk bosqichlaridayoq pedagogik faoliyat о ‘z mavqeiga ega b о ‘la oldi. Bugungi kunga kelib ilm – fan va ishlab chiqarishning о ‘zaro bog‘liqligini pedagogika fani rivojiga ta’sirini k о ‘rsatib kelmoqda. Mazkur holat haqida t о ‘laqonli tushunchaga ega b о ‘lish uchun pedagogik qonuniyatlar mohiyatini bilishimiz lozim b о ‘ladi. Ular quyidagilardir: I. Ishlab chiqarish turiga k о ‘ra ishchilarni muayyan sohaga tayyorlash Ishlab chiqarish turiga k о ‘ra о ‘qitish dasturlari 3 ta yirik guruhga b о ‘linadi: 1. Yakka holda ishlab chiqarish. 2. Guruh asosida ishlab chiqarish. Ommaviy ravishda ishlab chiqarish. Ishlab chiqarishning har bir turi о ‘zining texnik jihatlari va shakllariga egadir. Ishlab chiqarishning qaysi turi b о ‘lishdan qatiy nazar bir sexning о ‘zida ham 3 ta ishlab chiqarish turi mavjud b о ‘lishi mumkin. Yakka holda ishlab chiqarish - о ‘z xususiyatiga bir qator afzalliklariga ega b о ‘lib, u yoki bu operatsiyalarni universal uskunalarda uning yaratilishiga mahsulot q о ‘yiladigan turli talablarni aniq bajarish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning bu turi ishchidan, о ‘lchov asboblari bilan t о ‘g‘ri foydalana olishni talab etadi. Gurux asosida ishlab chiqarish – bu tur yakka holda ishlab chiqarishdan qismangina farq qilib, unda ishlab chiqariladigan mahsulot donalab emas, balki qism - qism tarzida ishlab chiqarildi. Ishlab chiqarilgan har bir mahsulot turi bir nomda va bir xil о ‘lchamga ega b о ‘ladi. +ar bir operatsiya alohida-alohida uskunalarda bajariladi. Ishlab chiqarish xizmatini k о ‘rsatish, ya’ni moslash, sozlash hamda kichik tamirlash ishlari maxsus ishchilar zimmasiga yuklatiladi. Ommaviy ishlab chiqarish mahsulot ishlab chiqarishni operatsiyasini malum о ‘rinda hamda doimiy ravishda qaytarilishi bilan tavsiflanadi. Uchastka va sexlardagi asboblar sifati, ularning tipi, jamlanishi va samaradorligi ishlab chiqarilayotgan maxsulotga mos b о ‘lishi shart.

II. Ishlab chiqarish jarayonida mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi Ishlab chiqarish jarayonining mexanizatsiyalashtirilish va avtomatlashtirilishi ishchilar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. О ‘isqa tarixiy davr ichida avtomatlashtirishning rivojlanish bosqichiga k о ‘tarilganligini k о ‘rishimiz mumkin. 1-bosqichda butunlay avtomatlashtirish yoki yarim avtomatlashtirish, maxsus yoki universal uskunalar ish jarayoni. 2-bosqichda moslamalar va transportlar orasida о ‘zaro bog‘liqlikni hosil qilish. 3-bosqichda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va о ‘lchamlarini nazorat qilish uchun maxsus о ‘lchovchi va mexanik boshqaruvchi 4-bosqichda dasturlashtirilgan boshqaruv avtomatik qurilmalari. Ular о ‘z- о ‘zini sozlash xususiyatiga ega. 5-bosqichda maxsus ishlab chiqarishga kibernetik va EXM mashinalar. Ish jarayonida ishchilarni vazifasi hisob-kitob va boshqarib borish va nazorat qilishdir. +ar bir avtomazitsiya bosqichlarida ishchilarga q о ‘yiladigan talablar о ‘zgarib borib, bu talab avtomatlashtirishni rivojiga qarab q о ‘yiladi. III. Texnologik bilimlarning uzluksizligi Texnik jarayonning uzluksizligi ish shakllarining uzluksizligiga bog‘liq. Buning uchun texnologik jarayonlarni chuqur tahlil qilish kerak. IV. Ishlab chiqarish korxonasining ish sharoitini о ‘rganish Bu yerda eng avvalo korxonaning ichki sharoiti va asosiy kasblarni о ‘rganish nazarda tutilmoqda. Ishchilar tomonidan q о ‘llaniladigan texnologik operatsiyalar, mutaxassislarning ish sharoiti, korxonaning ichki sharoiti, ya’ni ishlab chiqarishni jarayonida asosiy о ‘rinni q о ‘l mehnati tashkil etadimi yoki zamonaviy taxnologiya-mi kabi savollarga aniq javoblar ishlab chiqarish korxonasining ish sharoitini о ‘rganish jarayonida topiladi. V. Ishlab chiqaruvchi uskunalar va ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan ish qurollarini bilish.

Korxonada ishlayotgan ishchining ish faoliyatiga qarab, u s о ‘nggi texnologiya asosida ishlaydimi yoki avtomatlashgan texnologiyadan foydalanadimi kabi savollarga ham javob topish muhimdir. Bu, albatta ishchining shaxsiy bilim va malakasi darajasiga bog‘liq. VI. Malakaviy texnik bilimlar mazmuni mintaqa k о ‘rinishida Ishchilar tomonidan tez-tez sodir etib turiladigan kamchilik va о ‘zgarishlar, malakali ishchilarni 2 guruhga b о ‘lib о ‘qitishni talab etadi, ya’ni: Asosiy (uzoq yilga m о ‘ljallangan) Dinamik (maxsus muddatga m о ‘ljallangan). Shu bois ta’lim turini ajratib olish muhimdir. Mintaqalarda о ‘quv materiallarini mezonlar asosida ajratish quyidagicha amalga oshiriladi: a) kompetentli; b) materiallarning turlichaligi; v) turli murakkablik; g) mahsulot birligi; d) texnologik jihat; ye) xavfsizlik. VII. О ‘quvchilarda umumiy ta’lim va malakaviylikning о ‘zaro bog‘liqligi asosi Asosiy maqsadi shundan iboratki, ta’lim oluvchilar о ‘quv jarayoni bilan birga ish jarayonida ham faoliyat olib boradilar. Ayni vaqtda pedagogikada 3 k о ‘rinishdagi о ‘zaro bog‘liqlik nazariyasi ilgari surilmoqda, ya’ni, 1-k о ‘rinishdagi о ‘zaro bog‘liqlik. Malum obyektni turli fanlarni о ‘qitish jarayonida о ‘rganish. Bu yerda muayyan masalaning turli fanlarni о ‘qitish jarayonida hal qilishdagi о ‘zaro bog‘liqli va aloqadorli haqida s о ‘z yuritiladi. 2-k о ‘rinishdagi о ‘zaro bog‘liqlik. Muayyan ilmiy metodning turli о ‘quv fanlarini о ‘qitish jarayonida q о ‘llash. 3-k о ‘rinishdagi о ‘zaro bog‘liqlik. Muayyan qonunni turli fanlarda о ‘z isbotini topganligi holatini о ‘rganishdan iborat. Fan-texnikaning hozirgi rivoji, yil sayin bilimlar hajmining jadal о ‘sib borayotgan о ‘qitish jarayonini shunday tashkil

qilishni talab etadiki, natijada maktabni bitirib chiqqanlar о ‘z amaliy faoliyatlari jarayonida yangi bilim, k о ‘nikma va malakalarni, mustaqil egallashlari uchun eng qulay sharoit yaratiladi. Buning uchun bilim, k о ‘nikma va malakalar puxtagina о ‘zlashtirishi bilan birga, balki moslashuvchan ham b о ‘lishi, о ‘quvchilar ularni yangi ishlab chiqarish sharoitlarida q о ‘llay olishlari kerak. Buning uchun esa quyidagilar talab etiladi: О ‘rgatiladigan kasbga yaqin b о ‘lgan malakaviy hamda bevosita shu soha b о ‘yicha fanlarini chuqur о ‘rgatish. Fanlar tizimidan zarur malakaviy fanlarni ajratib olish. Umum ta’lim fanlari bilan birgalikda mutaxassislik fanlarini chuqur о ‘rgatish. Amaliy mashg‘ulotlar tizimini ishlab chiqish. Ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keluvchi muammolarni ijobiy va t о ‘g‘ri hal etishga erishish. Matematik qonunlarni bilim yurtlari о ‘quv materiali va umumiy fanlarga tadbiq etish. Tayanch savollarni t о ‘g‘ri q о ‘yish va tuzish. О ‘quv jarayonining saviyasini trenajyorlar yordamida k о ‘tarish. Uyga vazifalarini topshirish orqali malakaviy о ‘qishni amalga oshirish. Asosiy fanlar asosida malakaviy texnik о ‘qitishning tayanch mazmuni aniqlash. Ishlab chiqarish mazmunini fanlar asoslari mazmuni bilan о ‘zaro bog‘lash. 2. Ishchi-mutaxassisning keng miqyosidagi ish modeli. Yetuk malakali ishchi-mutaxassis faoliyatining asosiy modeli sifatida ilg‘or ishchilarni mehnat faoliyatini misol yoki namuna qilib olishimiz kerak. Ularning malaka va ish qobiliyatlari pedagogik kuzatuv hamda tajriba orqali о ‘rganiladi. Olingan natijalar asosida mukammal model yaratiladi. Bunday model ishchi- mutaxassislarning shaxsiy sifatlari fikrlash va bilim darajalari, k о ‘nikma malakalari, ish jarayonida q о ‘llaniladigan uslub hamda metodlarni aniqlashga yordam beradi. Malakali ishchi-mutaxassis andozasini quyidagi k о ‘rinishda tasvirlash mumkin:

1. Prognostik (bashoratlash) – oldindan bilish va ish rivojini xarakterlash. 2. Malakaviy – texnik mazmuniga q о ‘yiladigan talablar. 1. Bu maqsadda maxsus ruxsat etilgan va tasdiqlangan xujjatlar: maqola, ilmiy texnik, axborotlar, turli ilmiy tashkilotlar axborotnomalari, dissertatsiyalar, patent, konferensiya materiallar va hokazolardan keng foydalaniladi. 2. Ishchilarni malakaviy tayyorlash maqsadida ishlab chiqilgan talab va mazmun. Oldindan tashhislangan ma’lumotlar andozada qayd qilinib, ilmiy ravishda ishchi malakasini oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga didaktik bashoratga alohida urg‘u berilishi lozim. О ‘quv rejasi va dasturlarining mukammal yaratilishi va ishchi reja ustida ishlashda tashxisli ma’lumotlar zarur. Ishlab chiqilgan andoza о ‘quv jarayonida muayyan о ‘zgarishlarning r о ‘y berishini etirof etadi.. Ishchi kasblarni guruhlash asoslari Kasbiy pedagogikaning qonun-qoidalarini puxta о ‘zlashtirish kasbiy о ‘qitishning ayrim metodologik muammolarini ijobiy hal qilishni yengillashtiradi. Ilmiy texnikaning asosiy y о ‘nalishi standartlashtirish b о ‘lib, unda ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish, kompleks mexanizatsiyalash, unifikatsiyalash, ishlab chiqarish jarayonida E’Mni q о ‘llash, tipovoy, guruxlangan va umumiy texnologiyani q о ‘llash, ixtirochilik, ratsionalizatorlik hamda ishchi- mutaxassislarning ijodiy texnik ijodkorligi asosiy omillardir. Avtomatlashtirilgan uskunalar, elektron xisoblash texnikasi ishlab chiqarishning barcha jabhalar texnik asosini tashkil etadi. Ilmiy texnikaning turli kasblardagi umumiylik asosi shundaki, mazkur kasb egalari xalq x о ‘jaligining turli sohalarida ishlaydilar, shu bois ishchilar b о ‘lsada ishga tayyorgarlik, boshqaruv jarayonini nazorat qilishni bir xil talab q о ‘yiladi. Bu esa ishchi-mutaxassislarni kasbiy tayyorlashda turdosh kasblarga guruxlab о ‘qitish imkonini beradi. Birlashtirilgan kasblarni guruhlash ishchilar ish mazmunini k о ‘ra tashkil etiladi. Bilim va malakalarni egallashda ham umumiylik b о ‘lib, ularga qurilmalarni sozlash, ish rejimini tanlash, ishlab chiqilgan mahsulot hajimini о ‘lchash, chizmani о ‘qish, texnik kartalardan foydalanish va boshqalar misol b о ‘la oladi. +ozirgi davrda xalq x о ‘jaligida 6,5

mingdan ortiq kasb mavjud b о ‘lib, ushbu kasblar sirlarini amaliy jihatdan birdek о ‘rganib chiqish mumkin emas. Shu sababli barcha kasblar guruhlashtiriladi va guruhlash metodi q о ‘llaniladi. Kasblarni guruhlashning muhim bosqichi umumtexnik о ‘ikl mazmuni va asosiy о ‘rganish predmeti mohiyatiga k о ‘ra amalga oshiriladi. Umumta’lim predmetlarida guruhlar umumiy texnika predmetlari uchun yagona b о ‘lib, о ‘quv dasturida berilgan amaliy, nazariy mavzular ajratib olinadi, mazkur mavzular о ‘qitilayotgan kasblar kirgan gurux xususiyatiga muvofiq kelishi lozim. Kasblarni guruhlashtirishda guruhlangan kasblarning korxonadagi ish joyini loyihalash b о ‘yicha malakaviy tasifnomasi ishlab chiqiladi. Manaviy tavsifnomada muayyan kasbga xos b о ‘lgan ish ma’lumoti, ishchi tomonida о ‘zlashtirilishi talab etiladigan k о ‘nikma va malakalar haqida ma’lumot qayd etiladi. Kasblarni guruhlashda eng asosiysi – о ‘quv bilim yurtlarida amal qilinadigan о ‘quv dasturning mazmuni, ilmiy texnik rivoji, malakaviy tayyorlikka olib kiradigan hissasi, birinchi tarafdan, umumiy о ‘rta ta’lim 2 chi tarafdan, umumiy о ‘rta politexnik tayyorgarlikni q о ‘llash kabi xususiyatlar sanaladi. Mazkur xususiyatlardan kelib chiqilgan holda quyidagilar о ‘rganiladi: a) ish jarayoniga taqsimlash maqsadida kasblar yig‘indisini о ‘rganish. b) turdosh kasblarning о ‘zaro о ‘xshashligi moslama va jihozlar ishlab chiqaruvchi maxsulot turini taqsimlash maqsadida ajratilgan guruhlarni о ‘rganish. v) о ‘quv guruhlar tarkibiga kiritish uchun umumiy kasblarning ilmiy-texnik umumligini aniqlash maqsadida ajratilgan guruhlarni о ‘rganish, kasblar mohiyatini didaktik jihatdan tahlil etish; g) guruhlarga ajratilgan о ‘quv guruhlarni sohalar b о ‘yicha shakllantirish. 4. Bosqichli о ‘qitish nazariyasi Didaktik tizim negizini о ‘quv tarbiya jarayoni tashkil etib, u о ‘z navbatida 2 bosqichda tashkil etiladi: a) doimiy; b) dinamik.

Buning asosida о ‘quv dasturlarini ishlab chiqishning asosiy va maxsus jarayoni, muayyan kasb ta’limiga muvofiq aniq va puxta, shu bilan bir qatorda, о ‘zaro bog‘liqlikda olib boriladi. Asosiy о ‘quv jarayoni bosqichda о ‘quvchilar umumiy talablarga javob beruvchi bilim, malaka va k о ‘nikmalarga ega b о ‘lib, ular shunday bilim oladilarki, ularning bilim darajalari u ilmiy texnik о ‘zgarishlar holatiga mos keladi. Umumiy mehnat egallangan bilim-k о ‘nikma va malakalarga kasbiy bilimlarga asos b о ‘lib, uning mustahkamligi ishlab о ‘qitish samaradorligini taminlashga olib keladi. Asosiy о ‘quv jarayonida о ‘quvchi egallashi lozim b о ‘lgan bilimlar kelajakdagi ularning faoliyati, mehnat turi va ishlab chiqarishda egallaydigan о ‘rnini belgilashga xizmat qiladi. Asosiy bilim berish jarayoni maxsus bilim berish negizi b о ‘lib xizmat qiladi, shuning uchun о ‘quvchi k о ‘rsatilgan fanlar nazariy va amaliy mashg‘ulotlarini mustahkam egallab bormog‘i lozim. Maxsus о ‘quv jarayoni. Asosiy о ‘quv bosqichdan maxsus ta’lim bosqichiga о ‘tish sekin – asta r о ‘y berib, butun о ‘quv jarayoni shu maqsad asosida tashkil etiladi. Maxsus bosqichda о ‘qitish tanlangan kasbga y о ‘naltirish b о ‘yicha olib borilib, о ‘qitish jarayoni shu sohadagi texnik va texnologik rivojlanish talablariga javob bermog‘i lozim, ammo markazlashtirilgan tartibda ishlab chiqilgan о ‘quv dastur barcha xalq x о ‘jaligi sohalari yoki korxonalar talablariga javob bera olmaydi, chunki bir sohada texnologik jihozlarning bir turi о ‘rganilsa, ikkinchi turida ishchilarni tayyorlash sohalar b о ‘yicha о ‘qitish afzaldir. О ‘quvchining asosiy ish mazmuni – xizmat k о ‘rsatuvchi texnologik jarayonlar mohiyatini anglash, ish rejimini optimal ajratish, faoliyatning murakkab tomonlarni о ‘z vaqtida aniqlash va ularni tamirlash, ish yuqori sifatni taminlovchi texnologik jarayonni aniqlash. Maxsus о ‘qitish jarayonida tablim oluvchilarni korxonaning xususiyatlari bilan aniq va mukammal tanishtirish, ularning korxonadagi barcha ish turlarini bajarishda egallagan bilim va malakalarini amalda q о ‘llay olishlarini taminlash lozimdir. Ta’lim oluvchilar ishlab chiqarishning texnik va texnologik jarayonlari, qurilma va moslamalar haqidagi bilimlarini amalda q о ‘llay bilishlari lozim. Kasbiy

k о ‘nikma va malakalarni rivojlantirish keng, umumtexnikaviy asosida olib borilishi kerak. Bu о ‘z navbatida ishchining istagan korxonada faoliyat k о ‘rsatishini taminlaydi. Maxsus о ‘qitish jarayonida о ‘qituvchi ustaning ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlashda quyidagilarga erishmog‘i lozim: 1. Ta’lim oluvchini hozirgi zamon texnika jarayoni metodlari hamda zamonaviy metod va qurilmalarda ishlashga о ‘rgatish. 2. Mehnatni tashkil etish metodi ham о ‘quvchini zarur b о ‘lgan bilim, k о ‘nikma va malakalari darajasi hamda kasbiy malakasiga k о ‘ra turli ish operatsiyalarini zamonaviy texnologiya talablariga muvofiq beruvchi ishlab chiqarishni tashkil etish. 3. Ta’lim oluvchini ish meyoriga amal qilishga nisbatan ijodiy yondoshishga о ‘rgatish. 4. Korxona ish chizmalarini t о ‘g‘ri о ‘qish hamda texnologik xujjatlardan t о ‘g‘ri foydalanishga о ‘rgatish. 5. Korxona jamoasi tomonidan о ‘quvchi ishi sifatidan muhim tarbiyaviy omil tarzida foydalanishga erishish. 6. Ta’lim oluvchini mehnat, ishlab chiqarish va yong‘in xavfsizligi talablariga amal qilishga о ‘rgatish. 7. Ta’lim oluvchida ish о ‘rni va qurollariga nisbatan javobgarlik, ularni qadrlash hissini hosil qilish. 8. О ‘quvchida ish madaniyati haqida taassurotni yuzaga keltirish ish joyini tashkil etishni о ‘rgatish. 9. Shunday ishchi-mutaxassisni tarbiyalashga erishish kerakki, u har qanday holda ham ish unumdorligini oshirishga о ‘z hissasini q о ‘shsin. Ishchilarni korxona obr о ‘li va ish sifatini oshirish, mehnat intizomiga qatiy rioya qilish ruhida tarbiyalash. 5. Ishlab chiqarish ta’limi davrlari

Boshlang‘ich davr – bu vaqtda ta’lim oluvchilar о ‘z ustalarini tanimaydilar, ishlab chiqarish jarayoni va bir-birlari haqida t о ‘liq ma’lumotga ega b о ‘lmaydilar. О ‘quv ustasi har bir ta’lim oluvchining shaxsiy xususiyatlarini о ‘rganib, ularda ish joyi, muayyan kasbni tanlashga nisbatan qiziqish uyg‘otib, ish sharoiti hamda mehnatga q о ‘yiladigan umumiy talablar bilan tanishtiriladi. Ishlab chiqarish ustasi ta’lim oluvchilarni texnik t о ‘garaklarga qiziqtirib, ishlab chiqarish sohasi faxriylari bilan uchrashuvlar tashkil etadi. Ishlab chiqarish ustasi ta’limning dastlabki iborat kunlaridanoq guruh faolini saylab oladi va ta’lim oluvchilardan jamoani shakllantiradi. Bu bosqichda k о ‘proq tashkiliy ishlar olib borilib, ta’lim oluvchilar bir-birlari tanishadilar va ish jarayoni bilan tanishadilar. Ushbu jaraynning ishlab chiqarish yoki о ‘qitishga aloqasi b о ‘lmay, о ‘rtacha 2 xaftagacha vaqt davom etadi. Tayyorgarlik davri - bu vaqtga kelib ta’lim oluvchilar aniq ish turlari bilan tanishib, ular о ‘quv-ishlab chiqarish, mehnat faoliyatini tashkil eta olish xususiyatlariga ega b о ‘ladilar. Guruhda usta ishonadigan, о ‘z- о ‘zini boshqaruvchi organlar faoliyat k о ‘rsatdi. Bu vaqtga kelib usta quyidagi masalalarni hal qiladi. Ish о ‘rnini tashkil etish, mehnat xavfsizligiga javob berish, ishlab chiqarishda intizomli b о ‘lish ish qurollarini asrab-avaylash, shaxsiy gigiyena va sanitariya qoidalariga rioya qilish va boshqalar. Ta’lim oluvchilar ish jarayoni mohiyatini aks ettiruvchi texnik xujjatlarni о ‘rganish, moslamalarni sozlash, ish о ‘rnini ishga tayyorlash, ishlab chiqilgan mahsulotni sifatini tekshirish kabi faoliyatlarni tashkil etish asosida oddiy ish jarayonlarini о ‘rganib boradilar. Usta tomonidan har bir mehnat harakatining bir necha marta k о ‘rsatib va tushuntirilib berilishishi, ta’lim oluvchilar tomonidan ularning ketma-ket bajarilishi natijasida ularda birlamchi k о ‘nikmalar xosil b о ‘ladi. Kasbni о ‘zlashtirish davri – ish jarayonlarini о ‘rganilganidan s о ‘ng olingan bilim va malakalarni mukammalashtirishga о ‘tiladi. Buning uchun shunday ishlar tanlanadiki, ish jarayonida yangi va avval о ‘zlashtirilgan mavzular qamrab olinadi. Shunda ta’lim oluvchilarda egallangan bilimning takomillashish xususiyati rivojlanadi.

Kasbni egallash muddatida usta ta’lim oluvchilarda quyidagi sifatlarni rivojlantiradi: ish jarayonida ish ritmi va suratiga rioya qilish, ishning bajarilishida texnik talablarga javob berish, yuzaga kelgan muammolarni mustaqil hal qilish va buyurilgan ishga nisbatan javobgarlik hissini tarbiyalaydi. Nazorat qilish va yakunlash davri – bu muddatning asosiy vazifasi olingan bilim va о ‘zlashtirilgan malakalarni mustahkamlab qolmay, balki ularni zamonaviy moslama va qurilmalar asosida takomillashtirib borishdir. Ishlab chiqarish faxriylari ish faoliyatini о ‘rganish va о ‘zlashtirish ta’lim oluvchida ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida mustaqil faoliyat yuritish hissini shakllanib borishiga yordam beradi. Ta’lim oluvchilar mehnat jamoasida tarbiyalanib, rivojlanib, shaxs sifatida shakllanib boradilar. Bu muddat oxirida ta’lim oluvchilar ishlarni mustaqil ravishda rejalashtirish, о ‘z ish joylarida ilg‘or metodlarni q о ‘llash, mustaqil ravishda ish qurollarni boshqarish, chizma va texnologik xujjatlardan foydalanish, shu bilan birga ishlab chiqarishdagi yangi yutuqlarga erishishga intilish vaqt va xom ashyoni tejash, mehnat xavfsizligi talablariga javob berish kabi faoliyatni amalga oshirishlari lozim. Yosh ishchi-mutaxassislar yuqoridagi talablarga javob berganlari holda mehnat faxriylari bilan aloqalarni uzmasliklari, ularni qadrlab, hurmat qilishlari lozim. 6. Ishlab chiqarish ta’limi tizimlari Ishlab chiqarish ta’limining predmetli tizimi hunarmandchilik sirlarini о ‘qitish davrida vujudga kelgan b о ‘lib, chiqarilayotgan mahsulot turi, vaqti, ilg‘or texnika va texnologiyaning rivojlanib borishi bilan fan sifatida shakllanib borgan. О ‘qitish jarayonida о ‘quvchi ishchi tayyorlanadigan mahsulotlarni ishlab chiqadi. Bu jarayon ishlab chiqarishga о ‘qitish deb nomlanadi. Bu tizimning asosiy kamchiligi tayyorlangan mahsuloti qayta ishlanmas edi, buning oqibatida ta’lim oluvchilar not о ‘g‘ri harakatlarni о ‘zlashtirar edilar. Oqibatda ta’lim oluvchilar qayta о ‘qitilib, ularda mustahkam bilim va k о ‘nikma shakllanar edi. Ishlab chiqarish ta’limining operatsiyali tizimi - bu jarayon texnikaning rivojlanishi bilan vujudga kelib, ishchilar mehnatining mazmun va xarakteri, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning turi hamda ijtimoiy talabga qarab mazmunan

о ‘zgartirilishi r о ‘y beradi. Bu tizimda о ‘qitish jarayoni tezlashib о ‘quvchilar mahsulot ishlab chiqishga y о ‘naltirilmagan kasblarga о ‘qitiladilar. Mehnat ta’limining operatsiyali potokli tizimi – bu zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil qilinishining eng ilg‘or shakli b о ‘lib, unda ishchi alohida ish turini bajarib keyingi operatsiyani keyingi ish о ‘rniga uzatadi. Mahsulot tayyor b о ‘lguncha texnologik jarayon bir necha ish joyida bajarilib nan shu jarayonlarda tayyor mahsulot tayyorlanadi. Ishlab chiqarish ta’limining operatsiyali predmetli tizimi - bu ishlab chiqarish jarayonining har bir ish opreatsiyasini о ‘rganilib mahsulotni tayyorlash oddiydan murakkabga qarab о ‘sib borib, ta’lim oluvchi о ‘zi bajargan ish natijasini k о ‘ra oladi, bu hol esa unda ishga nisbatan qiziqish uyg‘onishini taminlaydi. Ishlab chiqarishning majmuaviy operatsiyali tizimi – bu jarayoni ish obyekti tanlash malum ketma-ketlik va о ‘zaro bog‘liqlikda olib borilishini nazarda tutadi. Ushbu jarayonda ta’lim oluvchilar bajarilishi lozim b о ‘lgan barcha ish turi bilan tanishib ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriluvchi mehnat ketma- ketligini mukammal о ‘zlashtiradilar. Ishlab chiqarish tizimining maqbul, majmuaviy kamayish tizimi – bu tizimning mohiyati shundaki, muayyan kasbning muhim unsurlari ajratilib olinib, ular keyingi ketma-ketlik puxta о ‘zlashtiriladi. Ushbu tizimning avvalgi tizimdan farqi shundaki, ishlab chiqarish jarayoni asosini bajarilayotgan operatsiya emas, balki bajarilgan ishni qabul qilish yotadi. Tizimning kamchiligi bir ishning bajarilishida tavsiya etilgan bir necha y о ‘llardan birigina tanlanadi. Ishlab chiqarish ta’limning invariant tizimi – tizimning mazmuni о ‘quv materiali mazmunini tasniflash va о ‘quvchiga yuqori malakali kasblarni о ‘rgatish. Ishlab chiqarish ta’limining muammoli analitik tizimi. Mazkur tizim о ‘quv jarayoni va butun о ‘quv materialining alohida о ‘quv muammolari asosidagi mustaqil mazmunga ega ekanligini takliflaydi. Muammo mehnat jarayonlari xususiyatidan kelib chiqib, ta’lim oluvchilar faoliyatida bajariladigan ish uchun zarur b о ‘lgan aqliy va jismoniy harakatlar jarayonlari о ‘rganiladi. +ar bir muammo doirasida uchun mustaqil vazifa belgilanib, ularni hal qilish mavzuning tarkibiy

tizimi umumiy k о ‘rinishda ta’lim olquvchilar tomonidan о ‘rganiladi. +ar bir muammo ta’lim oluvchilar tomonidan о ‘rganilib, s о ‘ngra har bir muammoga izoh beriladi. Texnologik jarayonda bu muammoning о ‘rni ajratilib beriladi. 7. Ishlab chiqarishga о ‘qitish mazmunining ishlab chiqish tamoyillari О ‘quv dasturi va predmetining sifati, fandagi yutuqlar, о ‘zgarishlar mazmunining davr talablariga javob berishi uchun dastur va predmetini yaratishda ilmiy tamoyillariga rioya qilish kerak. Ushbutamoyillar quyidagilardir: 1) Kasbiy malakani rivojlantirish, unga tashhis q о ‘yishida muammoli bilimlar tizimining aks etishi. 2) О ‘quv dasturida zamonaviy fan, texnika va texnologiya yutuqlarni q о ‘llanilishiga erishish. 3) Politexnik tamoyillarning aks etishi. +ar bir fan о ‘z ichiga umumilmiy kasbiy politexnik tushunchalarni qamrab oladi. Kasbiy pedagogikada ilmiy tushunchalar asosi sirasiga texnikaning umumiy klassifikatsiyalash asosi, ishlab chiqarish jarayonining barcha tamoyillari, ijtimoiy- iqtisodiy mehnat sharoiti kabi tushunchalar kiradi. Umumilmiy tushunchalar kuch, tezlik, iroda (mustahkamlik), yuklama kabi tushunchalarni qamrab oladi. 4) Malakaviy texnik bilim berishning о ‘zaro aloqadorligi. Asosiy y о ‘nalishga kiruvchi umumta’lim fanlarning kasbiy y о ‘nalishdagi fanlar bilan о ‘zaro bog‘liqligi. Ishlab chiqarish ta’limida umumta’lim va maxsus fanlar qо‘llaniladi. 5) О‘rgatilayotgan kasb mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi о‘quv fanlari va asosiy bо‘lgan g‘oyalarni ajratish. Kasb sirlarini о‘qitishda ahamiyatli fanlarni chuqur о‘rgatib borish, mutaxassislik fani bо‘yicha yetarli darajadagi nazariy va amaliy bilimlarga ega bо‘lish, kasbni puxta egallash samaradorligini taminlaydi. 6) О‘quv dasturida mehnat faxriylarining ishlab chiqarishdagi ilg‘or tajribalari mohiyatining aks etishi muvaffaqiyatlar omili sanaladi.

7) Bilim yurtini tugatgan ishchining ishlab chiqarish malakasini о ‘sishini m о ‘ljallash. Bizga malumki, kasbiy texnika dasturlarini о ‘qitish, muayyan kasbga о ‘rgatish jarayonida ishchining malakasi oshib boradi, agar ishchi о ‘z ustida ishlamasa, zamonaviy texnologiyalarni q о ‘llamasa uning bilimlari eskirib, foydasiz b о ‘lib boradi, shuning uchun berilayotgan nazariy bilimlar mumkin qadar yuqori darajada olinsa yosh ishchining umumtexnikaviy va maxsus dunyoqarashining kengayishi, ishlab chiqarish mahoratining о ‘sishi taminlaydi. 8) О ‘quv dasturlarda (q о ‘shimcha) asosiy kasb bilan birga q о ‘shimcha mehnatga о ‘rgatish ishiga ham e’tibor qaratiladi, shu bois о ‘quv dasturlariga asosiy kasbiy mavzular bilan birga q о ‘shimcha faoliyatga о ‘rgatuvchi mavzularni ham kiritish kerak. Aralash kasblarni о ‘rganish minimal bilim berish bilan chegaralanib berilayotgan asosiy kasbga nisbatan boshqa faoliyatlar о ‘rindosh qilib olinadi. 11.1. Kasbiy malakaviy tuzilmada ishchi kadrlarning о ‘zgarishi Ilmiy texnika inqilobi davrida ishchilarning mehnat qilish sharoiti о ‘zgaradi, chunki ishlab-chiqarish jarayonida ishchining bajaradigan faoliyati, dunyoqarashi, о ‘rni о ‘zgaradi. Ushbu о ‘zgarishlar ishlab-chiqarish bosqichlarining rivojlanishi yangi mayllarning о ‘sishiga olib keladi. Ishchi ushbu rivojlanishdan foydalangan holda yangicha ishlashni hohlaydi. Ishchilarda yuzaga kelayotgan о ‘zgarishlarning kuchayishida ishlab-chiqarish omillari kuchli rol о ‘ynaydi. Buning asosida jismoniy mehnat, ya’ni insonning bajaruvchilik funksiyasi yotadi. Mehnatdagi asosiy о ‘zgarish, avvalambor, insonlarning jipsligidan kelib chiqadi. Malumki, ishlab-chiqarish jarayonida inson asosan 4 ta asosiy funksiyani bajaradi: ishchi о ‘z jismoniy harakati bilan aylantiruvchi va harakatlantiruvchi harakatlar hosil qilish uchun mehnat qurollarini ishlatadi; mehnat qurollarini boshqaradi va ularga ta’sir k о ‘rsatadi; ularni t о ‘g‘rilaydi va tamirlaydi; ularni loyihalashtiradi va ishlab-chiqarish jarayoniga tatbiq qiladi.

Mehnatni boshqarishda zamonaviy ishchiga 1- va 2-funksiyalar doirasidagi k о ‘rsatkichlar ahamiyatli b о ‘lishi bilan bir qatorda mehnatning mazmuni va ijodiyligini oshirishda 3-4-funksiyalar ham muhimdir. Mashinasozlikda asosiy о ‘rinni kompleksli mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtiririlgan ishlab-chiqarish egallaydi. Tarixga nazar solib k о ‘rsak, mashinasozlikda yuqori malakali ish darajasi oshib bormoqda. Masalan: 30-yillarda slesar tamirlovchi 9-10 ta stanokda ishlay olgan, hozirda esa 25-30 ta stanokda bemalol ishlay oladi va 100 dan ortiq metall va nometall materiallardan foydalanadi. Bundan tashqari u payvandlashni ham bilishi kerak. Tokarlik ishi yillar о ‘tgan sari sezilarli darajada о ‘zgaradi. 30- yillarda 3-razryadli tokar oddiy ishlarni master q о ‘l ostida qilardi. 40-yillarda esa stanokning asosiy qismlarini, ya’ni z о ‘riqish b о ‘lganda sinadigan joylarni, oddiy qirquvchi va о ‘lchov asboblarni sovitish va moylash, moylash suyuqligini ishlatishni ham bilishi kerak b о ‘lgan. Yana tokar stanok markalarini va nuqsonli mahsulotni aniqlay olishi ham kerak. 60-yillarda esa tokar keng tarqalgan va universal stanoklar tuzilishini, oddiy va qirquvchi asboblarni q о ‘llashni k о ‘rsatma berishni, material о ‘lchovlari va yuza tozaligini bilishi talab etilar edi. 70-yillarda tokar stanokning tuzilishi, ishga yaroqliligi hamda stanoklarni boshqarish qoidalarini tekshiruvchi о ‘lchov asboblaridan foydalanish qoidalarini bilishi kerak b о ‘lgan. 80-yillarda esa 3 - razryadli tokar stanokda ishlash bilan birga elektronika ishlarini ham bajara olishi talab qilingan. 90-yillarda texnikaning rivojlanishi yangi tipdagi stanok ishchilarini shakllantirdi. Keng tarmoqli universal ishchilar vujudga keldi. +ozirda bu ishchilar 14 ta ixtisosliklarni egallagan. Bu ixtisosliklardan tokarlik avtomatlarini sozlovchilar, yarim avtomat va avtomatlashtirilgan stanoklarni sozlovchi hamda boshqalar. Ishchi sozlovchilarning bu guruhi elektrotexnik bilimga ham egadirlar. О ‘ora metallurgiya sohasida hozirda 58,3% ishchilar aqliy ish funksiyalarini bajarish imkoniyatiga ega.

K о ‘mir sanoatining texnik mukammallashgan mexanizatsiyalashishida ishchilarning о ‘rni katta. Og‘ir ishlarni mashinalar bajarayapti. О ‘urilish sohasida ham og‘ir ishlar kamaydi, mexanizatsiya ishlari kuchaydi. Bugungi kunda qurilish sohasida 20 ta quruvchilar о ‘rnida 7 ta quruvchi ishlamoqda. О ‘ishloq x о ‘jaligida yuqori malakali ishchilar shakllanmoqda. Masalan, 20- yillarda traktorchilar paydo b о ‘lgan. О ‘shanda ularning soni 600 ta edi. Traktorni tamirlovchi mexaniklar paydo b о ‘ldi. 30-40-50-yillarda kombaynchilar, kartoshka teruvchilar shakllandi. 50-yillarda mashinachi-traktorchilar paydo b о ‘ldi. +ozirda jismoniy ish kamayib aqliy faoliyat о ‘sib bormoqda. Bu ishchilardan keng k о ‘lamda puxta bilimlarni о ‘zlashtirishda talab qilmoqda. 11.2. Ishchilar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi Keng tarmoqli va yuqori malakali ishchilar malakasini tekshirishda ishchi ixtisosligi tahlil qilinadi. Komissiya tuziladi. Komissiya azolari о ‘qituvchi va vrachlardan iborat b о ‘ladi. Reja tuziladi: Mehnat turi va miqdorini aniqlash; Texnik-tashkiliy sharoitlar; - Qanday mahsulot ishlab chiqiladi? - Qanday yordamchi materiallar ishlatiladi? - Qanday mehnat turlari (asboblar, xususiyatli belgilar)dan foydalaniladi? - Qanday о ‘lchamli va rostlash asboblaridan foydalaniladi? - Qanday tekshirish asboblari q о ‘llaniladi? - Qanday ish metodlari q о ‘llaniladi? - Ishlab chiqarish qanday tashkillashtiriladi? Ishchilar bajaradigan ishlar: - Ishchilar qanday harakatlarni qiladilar? - ushbu harakatlarning davomiyligi va ishlab-chiqarishdagi ahamiyati. Kvalifikatsiya: Ishchi qanday bilim va k о ‘nikmalarga ega b о ‘lishi texnik, iqtisodiy va tashkiliy ishlarni bajarishi kerak?

Maxsus tajriba: - Qaysi sohalarda ishchilar maxsus tajribalarga ega b о ‘lishi kerak va ular nima bilan tavsiflanadi? - Bu bilimlarni olish uchun qanday imkoniyatlar bor? Javobgarlik. Maxsus texnik talablar. Maxsus jismoniy-texnik talablar. Tashkiliy tayyorlashga nisbatan bildirilgan taklif. Ilmiy-texnik taraqqiyotga yetib borish: - mexanizatsiya va avtomatizatsiyalanishni oshirish, mehnat vositalarini о ‘zgartirish; - materialning sifatini о ‘zgartirish; - mehnat metodining о ‘zgarishi; - mehnat, ishlab-chiqarishni tashkillashtirish mohiyatini о ‘zgartirish; Bu tahlillar sharoitni hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Ishchilarni о ‘qitish uchun tashkilot yetarli darajadagi о ‘quv materialiga ega b о ‘lishi kerak. Tahlilning natijasi ishchilar tarkibiga bog‘liq va ushbu tarkib korxona rivojlanishiga tahsir qiladi. Yuqori malakali ilmiy-texnik rivojlanishga olib keladi. Mehnatning sifati - uning mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilganligi va yuqori malakali ishchilar bilan taminlanganligi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda ishchining malum bir sohadagi aniq faoliyatini belgilab beradi. Malum sohadagi ishchilarning muayyan ish quroli bilan ishlashi sifatli boshqarishni belgilab beradi. Ishchilar ish joyini tahlil qilishga quyidagilar kiradi: - ish joyi miqdori; - sexdagi smena almashinuvi; - sexning ishlab-chiqarish turi; - ish joyining jihozlanganligi; - mexanizatsiyalashtirilganlik darajasi; - texnik-xavfsizlik xolati; - ish joyini о ‘rganishning davomiyligi;

- uskuna xolati; - ishlab-chiqarish jarayonidagi nazariy bilimni amaliy faoliyatda qо‘llash imkoniyati; - ishlab-chiqarish vaqtining rejasi; - yangi ish usullari; - ishchilarning ish bilan z о ‘riqish darajasi; - mehnat sharoiti (muskullarni ishlatish, charchash); - ish joyining sanitar -gigiyena xolati; - tarbiyaviy ish sharoiti; - ish joyini tahlil qilishda band b о ‘lish darajasi; - operatsiyalarni bajarishga ketgan vaqt, tekshirishga ketgan vaqt, ishdan- ishga о ‘tishga ketgan vaqt, tanishish uchun ketgan vaqt, ish bajarish tezligi va x. Ish joyini tahlil qilish har bir ish joyida shart-sharoitlarni hisobga olgan holda olib borilishi kerak. Malakali ishchilar tayyorlash 3 guruhda tashkil etiladi 1. Yuqori. 2. О ‘rta. Past. Ish joyining taminlanishi va tashkil etilishi sxemasi. Mehnatning mо‘tadil xolati -ish joyi meyori; -miqdor va mehnat sig‘imi; -texnik asoslangan meyor miqdori; -hisoblangan meyor miqdori va uning rivojlanishi; -ish meyorining bajarilishi; -mehnatga haq t о ‘lashning joriy etilgan meyori samaradorligini oshirish; Ish joyini loyihalash va tashkil etish -iqtisodiy va operativ loyihaning xolati; -moddiy texnik taminlanganlik xolati; -ish joyida sifatli mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilishni tashkil etish; - ish joyiga taaluqli b о ‘lmagan z о ‘riqish darajasi; Asbob va uskunalar bilan -mashina ish vaqtini k о ‘rsatuvchi jihoz; -ish vaqtida tartibni joriy qilish;

jihozlash -jihozning texnologik afzalliklarini joriy qilish; -ish joyining jihozlanganligi; -asboblarni q о ‘llash; Ish joyi va mehnat shariot- larini reja- lashtirish -ish joyini rejalashtirish; -ishchilar ish sharoiti; -muskul energiyasini sarflash; -charchash. Texnik jarayon -texnik jarayonlarning rivojlanishi; -mexanizatsiyalashgan texnik jarayon darajasi; -uzviylikni taminlash. Mehnatni tashkil etish va uning usullari -joriy etilgan mehnat tartibi; -mehnatni umumiylashtirish yoki ajratish; -puxta о‘ylangan harakat. Ishchilarning ijodiy yondoshuvi -ishchi malakasi; -musobaqada ishtirok etish; -ratsionalizatsiyada qatnashishi; -tajriba almashishda qatnashishi. 11. Keng tarmoqli va yuqori malakali ishchilar haqida tushuncha Keng qamrovli va yuqori malakali ishchilarni boshqarishda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi nomli yangi mehnat turi paydo b о ‘ldi. Ularning mehnatida bir qancha umumiyliklar bor. Turli rusumdagi mashinalarni tamirlash, boshqaruvni olib borish, jarayonlarni boshqarish. Keng qamrovli ishchi о ‘z faoliyatida bir qancha kasblarni qamrab oladi, zarur bilim, k о ‘nikma va malakalarga ega b о ‘ladi. Bu aralash texnologik uchastkalarda ishlab chiqarish funksiyalarini amalga oshirishda q о ‘l keladi. U ishlab-chiqarish sohasidagi bilimlar bilan qurollangan b о ‘lib, ishlab-chiqarishning о ‘zgarib turadigan shartlariga tez k о ‘nikib keta oladi. Keng tarmoqli ishchilarning 4 ta k о ‘rinishi mavjud. Bu k о ‘rinishlarni aniq misollarda k о ‘rib chiqamiz.

Keng qamrovli ishchi (1-k о ‘rinish), masalan: «quruvchi-montajchi» о ‘z faoliyatida suvoqchi, betonchi, duradgor, elektr payvandchi, tosh y о ‘nuvchi, p о ‘lat va temirbetonli materiallarni montaj qiluvchi, montajchi kabi kasblarni о ‘zlashtiradi. Zarur sharoitlarda ushbu guruxga kiruvchi ishchilarni bir asosiy y о ‘nalishga asoslanib tayyorlash mumkin. Boshqa misol: ishchi-shtamplovchi, ilgari mavjud b о ‘lgan yakka tartibdagi kalibrlovchi-shtamplovchi, sovuqlayin shtamplovchi, eks о ‘yentrik presslash-shtamplovchi, grafiklovchi va h.o. kabi mutaxassisliklarni qamrab olgan. Keng qamrovli ishchi (2-turi) о ‘z ishi bilan birga boshqa soha k о ‘nikma va malakalarga ega b о ‘ladi, uni о ‘z mehnat jarayonida q о ‘llaydi. Bu turdagi ishchi boshqa kasblarning faqat bir qisminigina bajaradi. Unga ishlab-chiqarishning keng k о ‘lami, amalga oshirilayotgan ishlarning xilma-xilligi, ularning qishloq x о ‘jaligining u yoki bu sohalarida tarqalganligi kabilar xarakterlidir. T о ‘liq holdagi ishchi ishning barchasini bajaradi. Bu kabi ishchilarni biz 3- turga kiritishimiz mumkin. Ular 3 ta mutaxassislikka ega b о ‘lib, shu sohada olgan bilimlarini о ‘z kasbida q о ‘llaydi. Ishchilarni bu tarzda tayyorlash stanoklarning t о ‘xtab qolmasligi, ularning t о ‘xtovsiz ishlashi va q о ‘shimcha ishchi kuchidan foydalanish zaruratini qoldirmaslik uchun asqotadi. Bir vaqtda va bir ish о ‘rnida 2 ta mutaxassislikda ishlovchilarni 4 turga biriktirishimiz mumkin. Mutaxassisliklar chegarasining kengayib borishi hisobiga xalq-x о ‘jaligida ularning soni kamayib bormoqda. Eskirgan mutaxassisliklar y о ‘qolib, yangi mutaxassisliklar xalq x о ‘jaligining barcha sohalarida о ‘z о ‘rnini topmoqda. Keng tarmoqli malakali ishchi - bu past malakali ishchi degani emas. Yuqori malakali ishchi keng sohada ish bajaradi va malum nomenklaturada ishlaydi. Turli sohaja malakaning yuqoriligi har xil. Bulardan kelib chiqadiki, hozirgi zamonaviy mahsulot ishlab-chiqarishdagi mehnat predmetlarida ilgari universallik b о ‘lgan b о ‘lsa bunda ishchining keng soha mutaxassisi ekanligi tushuniladi. +ozirda universal ishlash k о ‘proq mashinalarga xosligi uchun bu tushuncha mazmuni

о ‘zgaradi. Keng tarmoqli ishchi mehnati bilan yuqori malakali ishchi mehnati bir- biridan farq qiladi. Uzoq vaqt bir xil mahsulot chiqaradigan korxonada ishchilar malakasi bir daraja past b о ‘ladi. turli malakali ishchilarni ishlatish q о ‘llanayotgan texnik jarayonga bog‘liq. Ishlab-chiqarishda ishchilar malakasini oshirish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: tayyorlovchi sexlarda k о ‘proq metall xususiyatlarini о ‘rganish, mexanik sexlarda ishlov berish metodlari teruvchi sexlarda tayyor mahsulot ishlab- chiqarish bilimlariga amal qilish talab qilinadi. Keng k о ‘lamli ishchining professionalligi nima bilan belgilanadi? Keng k о ‘lamli ishchining professionalligi shu bilan belgilanadiki, u yangi joyga va yangi sharoitga tez k о ‘nikadi. Bunday hollarda qayta qurish va t о ‘g‘rilash k о ‘nikmalari hosil b о ‘ladi. Amaliy k о ‘nikmalar о ‘zidan- о ‘zi о ‘zgarmaydi, bular ishlab-chiqarish sharoitlari о ‘zgarishi, mehnat jarayonlari tuzilmalari va uning miqdori bilan о ‘zgaradi. Professionallikning yuqori bosqichlarga k о ‘tarilishi ishchilarning k о ‘plab funsiyalarni bajarishi boshqa kompleks mehnat bilimlari hamda ish faoliyatining kengayishi asosida yuzaga keladi. Professional ishchi о ‘zi ishlab chiqargan mahsulot sifatini tahlil qila oladi. Bu jarayondagi asosiy holat, bu nazariy bilimlarni bilish emas, balki ularni amaliyotda q о ‘llay olishdir. Professional igchi о ‘zi ishlab chiqargan mahsulot sifatini tahlil etish bilan birga metallarga yuqori darajada ishlov beradi. U har qanday stanokda ishlay va ularni tamirlay oladi. U berilagan vazifani qimmat metallarda ham 1-2-darajali aniqlik bilan bajara oladi. Uning amaliy bilimlari va k о ‘nikmalari ishlab-chiqarish texnologiyasi jarayonlarini qamrab oladi. Bunday ishchilar texnika rivojlanishidagi о ‘zgarishlarga tayyor turadilar. Integratsiya jarayoni texnik jarayonda yangi texnikani boshqara oladigan ishchilarni talab qiladi. Yuqori malakali ishchilar-yuqori umumiy texnik bilim va tajribaga ega b о ‘lgan hamda yangi bilimlarni ishlab-chiqarishda о ‘zining amaliy faoliyatida q о ‘llay oladigan ishchidir.

Yuqori malakali ishchi turli qiyin mehnat turi faoliyatlarini bajara oladi. Unda yakka faoliyat rivojlangan b о ‘ladi. Bu ishchi k о ‘p texnik tayyorgarlik va malakaga ega. О ‘z ishida faol, ijodiy ish qila oladi. Uning nazariy bilimlari yetarlidir. Bu ishchi masuliyatni his qila oladi. Yuqori malakali ishchining mehnati shu bilan belgilanadiki, u k о ‘p tomonlama k о ‘nikma va malakalarga ega. U bir ishdan boshqa ishga tez о‘ta oladi. 4. Keng tarmoqli va yuqori malakali ishchilar tayyorlashga q о ‘yiladigan talablar Oxirigi yillarda turli xil stanoklarda ishlay oluvchi, uni tamirlay oluvchi, mahsulot sifatini yuqori qilish uchun lozim asboblar orasidan qulayini tanlay olib ishlatadigan ishchilarga talab ortib bormoqda. Ushbu ishchilar mehnat qilish jarayonlari va k о ‘p imkoniyatdan qulayini tanlay olishi kerak. Bunday ishchilar, ya’ni, tamirlovchilar eski tushuncha b о ‘yicha olliy bajaruvchi emas. Ushbu ishchilar bajaruvchanlik bilan bir qatorda yangi texnologiyaning rivojlanishi va ishlab-chiqarishni boshqarishda muhim rol о ‘ynaydi. Ularga qulay vaziyatlarni topish jarayonida quyidagi talablar q о ‘yiladi: - pnevmatika, dinamika, elektrotexnikani, fizikani hech b о ‘lmaganda о ‘rta maktab ta’lim oluvchisi darajasida bilishlari kerak; - yaxshi texnologik tayyorgarlikka ega b о ‘lishlari kerak; - metall va nometall materiallarning nomlanishi va xususiyatlarini bilishlari kerak; - kesuvchi asboblarning z о ‘riqishiga chidamliligini bilishlari kerak; - avtomatik liniyada ishlovchi har xil tipdagi stanoklarda ishlagani uchun ularning ishga tayyorgarligi hamda ularning rejalashtirilganligini bilishlari kerak. Ular shunday holatlarga tushadilarki, oqibatda turli xil nosozliklarni yechishga t о ‘g‘ri keladi. Shuning uchun ular yuqori malakali b о ‘lishlari kerak; - jamoa uchun sharoit yaratib berish, tamirlash ishini qisqa vaqtda tugallashlari kerak; - ular ijtimriy -iqtisodiy bilimlarga ega b о ‘lishlari kerak;

- brigadaning ish rejasini tuza olishlari kerak; - ular jamoa bilan yaxshi muomalada b о ‘lishlari, ya’ni tillasha olishlari kerak; - ular qanday о ‘zgarishlarlarga tayyor turishlari va boshqa brigadaga о ‘tib ishlash lozim b о ‘lganda ishlab keta olishlari shart; - ishchilarning bajaruvchanlik funksiyasi kamayib, aqliy mehnati ulushlari ortishi kerak; - ishchilar mehnatida aqliy mehnat va fizik funksiyaning organik birikmasi, ya’ni, hisoblash, t о ‘g‘rilash, analitik va nazorat funksiyalarini bajaruvchi, texnik jarayonni о ‘lchovchi va tekshiruvchi, avtomatlashtiruvchi asboblar yordamida boshqara ola bilishlari lozim; - yuqori malakali va keng tarmoqli ishchilar funksiyalarining q о ‘llay olishlari kerak; - madaniyat, texnika va fanning rivojlanishida mehnat umumdorligining oshishi; - umumiy faoliyati va ishlab-chiqarish holatlariga moslashuvchanlik; - о ‘rganish jarayonida tizimli ravishda malakasini oshirish evaziga keyingi ish faoliyati malakasining oshishini taminlab berish. Yuqori malakali ishchilar zamonaviy ishlab-chiqarishda muhim rol о ‘ynaydi. Ayniqsa ularning ratsionalizatorlik va ijodkorlik xususiyatlari asqotadi. Bunday ishchilarning paydo b о ‘lishi shundan darak beradiki, insonning ishlab-chiqarish va texnik jarayondagi rivojlanishi, bilimlarining kengayishi, chuqurlashishi va malakasining oshib borishini taqozo etadi. 11.4. Ishchilar oliy ta’limi Xozirda professional о ‘qishga nisbatan talab oshib bormoqda. Ushbu talablar doirasiga nafaqat о ‘z ishini bajarib qolmaslik, balki kamchiliklarni tuzatish va о ‘z professional faoliyatini boshqarish ham kiradi. Masalan, xorij tajribasiga e’tibor bersak, Ural Davlat professional pedagogika universiteti (UDPPU) ishchilar malakasini yanada oshirish uchun quyidagilarni taklif qildilar: Yuqori malakali ishchilar shunday tayyorgarlikka ega b о ‘lishlari lozimki, kasbiy tayyorgarlik yakunida ular professional ishchi hamda usta b о ‘la oladilar.

Ular yana madaniyatli ham b о ‘lishlari kerak. Bunaqa bilimni beradigan о ‘quv yurti yangi tipdagi-Ishchilar ta’lim instituti (ITI) deb yuritiladi. ITI о ‘zida quyidagilarni jamlagan: k о ‘p funksiyali, tizimli, k о ‘p darajali ta’lim hamda maxsus professional faoliyat. О ‘z sohasining yetuk mutaxassisi b о ‘lgan ishchilar ish rejasini tuza olishlari kerak. ITIda tor soha ishchisidan tortib ish ustasi darajasigacha b о ‘lgan ishchilar tayyorlanadi. Bular mahsulot tayyorlashdan iashqari ishlab-chiqarish faoliyatini ham tashkil etadi va bu mahsulotlarning bozorga olib chiqilishiga k о ‘maklashadi. Shunday qilib, yuqori bilimli ishchining maqsadi quyidagilardan iborat: - korxonalarda natijali mehnat faoliyatini tashkillashtirish; - texnik, texnologik, ijtimoiy va iqtisodiy mahsulotlar haqida axborot olish; - zarur b о ‘lganda mahsulotni sifatli ishlab chiqara olish. UDPPU da yuqori bilimli ishchilar tayyorlash maqsadida maxsus reja ishlab chiqilgan. Ushbu rejada: - bosqichli reyting tizimi asosida о ‘zlashtirishni tashkil qilish; - umumiy faoliyatga professional darajada y о ‘llash; - inegrativ ta’lim; - professional ta’limning k о ‘p qirraliligini tushuntirish; - ta’limning individurlligi (reyting tizimidagi tartibning ixtiyoriy tanlanishi); - ta’lim oluvchilarni professional ixtisoslikni tanlashga о ‘rgatish. ITIda 2 ta daraja bor. I - daraja: 3 yil muddat davom etadi. 11.5. daraja: 4 yil muddat davom etadi. I - darajani tugatganlar III-IV razryadli slesar b о ‘lishadi. II - darajani tugatganlar esa yuqori darajali ishchilar b о ‘ladi. ITIni tugatganlarga elektromexanika sohasi bakalavri va yuqori malakali ishchi ixtisosligi diplomi beriladi. Ular murakkab ishlarni qimmatbaho materiallar yordamida ham bajara olishadi. Ular xalq - x о ‘jaligining turli sohalari о ‘z

mutaxassisligi b о ‘yicha ishlashadi. Ular amaliy ishlarni yuqori darajali ishchilardek ishonchli bajarishadi. ITIda talaba keyingi faoliyat jarayonini t о ‘liq о ‘rganib oladi. ITIni tamomlash о ‘rganish faoliyati tugadi degan emas. Bu yerda faqat faoliyatning rivojlanishiga turiki beriladi. ITIning har bir kursi о ‘xiga xos b о ‘ladi. ITIda talablar reyting tizimida о ‘qitiladi. Bitiruvchining mehnat malakasi bilan shaxsiy xususiyatlari rivoji uyg‘unlashib borishi kerak. О ‘qishni bitirish shaxsning rivojlanishiga bog‘liq: 1-daraja - shaxsiy tayyorgarlik ijtimoiy professional faoliyatni tanlash. 2-daraja - ijtimoiy professional faoliyatda shaxsiy, bazaviy tayyorgarlikka ega b о ‘lish. 3-daraja - shaxsning professional tayyorgarlik darajasi. +ar bir darajadagi ta’lim tizimli ravishda maxsus darajada tashkil etiladi. 1-daraja - dunyo haqidagi bilimlar, ularning rivojlanish qonuniyatlarini о ‘rganiladi. 2-daraja - talaba ish faoliyatining amaliy k о ‘nikmalari о ‘rganiladi. Bu t о ‘liq malakaviy faoliyatni taminlaydi. 3-daraja - ish faoliyatida tajriba orttiriladi. Buning uchun maxsus о ‘ikllar kiritiladi. Malakaviy faoliyatda nazariy va amaliy k о ‘nikmalar shakllantiriladi. Tasniflagich - o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv muassaslarida kichik mutaxassislar tayyorlash boyicha ta’lim yunalishlari mutaxassisliklar va kasblarning tizimlashtirilgan royxatini belgilaydi. Tasniflagichga 8 soha boyicha 348 ta mutaxassislik va 900 dan ortiq kasblar kiritilib kichik mutaxassislarni tayyorlashni ko’zda tutadi. Tasniyalagichda sakkizta bilim sohasi nazarda tutilgan: Ta’lim; Gumanitar fanlar va san’at; Ijtimoiy fanlar, biznes va huquq; Fan

Muxandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlari; Qishloq xo‘jaligi; Sog‘likni saqlash; Xizmatlar: Tasniflagichda ta’lim bosqichlari, bilim va ta’lim sohalari tayyorlov yo‘nalishlari va ixtisosliklar yettita raqamli kod bilan belgilangan. Ta’limning halqaro klassifikatsiyasiga binoan ta’lim bosqichi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, 3-raqami bilan belgilangan. Masalan: 3144610, 3210210, 3380110 va hakozo. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi kodlarida; Birinchi raqam-ta’lim bosqichi kodi; Ikkinchi raqam-bilim sohasi kodi; Uchinchi raqam-ta’lim sohasi kodi; To‘rtinchi va beshinchi raqamlar-tayyorlov yo‘nalishi kodi. Oltinchi va yettinchi raqamlar-ixtisosliklar kodi. O‘MKHTdagi ixtsisolik kodi Tayyorlov yo‘nalishining kodi. Oliy ta’lim yo‘nalishining kodi. Ta’lim sohasining kodi. Bilim sohasining kodi. Ma’lum dasturi bosqisi kodi

Похожие

Xalq pedagogikasi fanining predmeti

O’zbekistonda xalq maorifi tizimi

O‘zbekiston va chet elda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi

Pеdagogikada asosiy tushunchalar

Xalq pedagogikasi va tarbiyaning hozirgi davrdagi ahvoli