O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining o’ziga xos xususiyatlari - Педагогиka - Рефераты

O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining o’ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB

O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining o’ziga xos xususiyatlari Reja: 1. O’zbekiston modelida kuchli ijtimoiy siyosat asosiy bo’g’in sifatida 2. Manzilli ijtimoiy muhofaza qilishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati 3. O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining yo’nalishlari

1. Ijtimoiy muhofaza siyosati: uning tamoyillari va yo’nalishlari Daromadlar siyosatining funktsiyalaridan biri - ijtimoiy muhofazalash funktsiyasidir. Ijtimoiy muhofazalash deganda, ma‘lum (murakkab, xavfli) vaziyatlarda aholi daromadlarini tutib turish, ayrim ijtimoiy guruhlarga yordam ko’rsatish bo’yicha davlat tomonidan ko’riladigan chora-tadbirlar majmuasi tushuniladi. Sovet davlatining ijtimoiy muhofazalash siyosati asosan byudjetdan moliyalanadigan, qat‘iy markazlashgan ijtimoiy kafolatlar tizimini aks ettirar edi. U davrlarda ijtimoiy muhofazalashning minimal darajasi ta‘minlangan, ammo u mehnatkashlarning ko’plab guruh va qatlamlarini qamrab olgan edi. Ta‘kidlash joizki, mehnat sharoitlari, mehnatni muhofazalash, ijtimoiy ta‘minot ko’proq deklarativ xarakter kasb etgan, chunki mablag’ va zahiralar asosan zararli va xavfli mehnat sharoitlarini kompensatsiyalashg (qo’shimchalar, imtiyozlar, imtiyozli pensiyalar va h.z.) yo’naltirilgan, mehnatni muhofazalash tizimi esa ijtimoiy sug’urta tizimi bilan bog’lanmagan edi. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida davlatning ijtimoiy siyosati ijtimoiy muhofazalash mexanizmlarini, davlatning, korxonalar va ijtimoiy siyosatning boshqa sub‘ektlari roli va vazifalarini o’zgartiradi. Amalda bu ijtimoiy muhofazalashga ajratiladigan byudjet mablag’lari salmog’ining qisqarishi, davlat tomonidan beriladigan bepul kafolatlarning kamayishini bildiradi. Ko’proq og’irlik nodavlat moliya manbalariga, shu jumladan, korxonalar zimmasiga yuklatiladi. Bu ayrim korxonalar uchun jiddiy muammolar tug’dirib, ularning ijtimoiy muhofaza bo’yicha tadbirlari hajmi va darajasini mehnat sharoitlari va uni muhofazalashga bog’lab qo’yadi. Amalga oshirilish usuliga qarab ijtimoiy siyosatni aktiv va passiv turlarga ajratish mumkin. Passiv ijtimoiy siyosat narxlarni sun‘iy ravishda tutib turish, shu hisobiga turmush darajasini oshirish yoki barqarorlashtirish, ijtimoiy muhofazalashning barcha yo’nalishlari bo’yicha dotatsiyalarni oshirishni ko’zda tutadi. Aktiv siyosat maqsadga muvofiqroqdir. Unda tashabbus ko’rsatish va tadbirkorlik uchun sharoit yaratib berish, pensionerlar, veteranlar, bolalar, byudjet

sohasida xizmat qiluvchilarni qo’llab-quvvatlashda davlatning rolini oshirish ustuvor maqsadlar hisoblanadi. Ijtimoiy siyosatda ikki asosiy yo’nalishni ajratib ko’rsatish mumkin: aholini ijtimoiy ta‘minlash va davlat ijtimoiy kafolatlari. Ijtimoiy ta‘minot pensiya ta‘minoti, nafaqalar bilan ta‘minlash, aholining ayrim tabaqalari uchun belgilangan imtiyoz va kompensatsiyalar tizimi hamda ijtimoiy xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladi. Ikkinchi yo’nalish esa jamiyatning bir me‘yorda rivojlanishini, ya‘ni sog’liqni saqlash, ta‘lim, madaniyat va sog’lomlashtirish, shuningdek, turar-joyga ega bo’lish huquqini ta‘minlash bilan bog’liq. Davlat ijtimoiy ta‘minoti - bu O’zbekiston Respublikasi fuqarolarni keksayganda, kasallik ro’y berganda, mehnatga layoqatini qisman yoki butunlay yo’qotganda, boquvchisini yo’qotganda, shuningdek, bolali oilalarni moddiy ta‘minlash va ularga xizmat ko’rsatish davlat tizimidir. Ijtimoiy ta‘minot quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshiriladi: davlat ijtimoiy sug’urtasi, respublika byudjeti mablag’lari, mahalliy byudjetlar mablag’lari. Iqtisodiyotni isloh qilish davrida ijtimoiy ta‘minotning jamoat tashkilotlari va xususiy shaxslar faoliyati bilan bog’liq shakllari rivoj topadi. Mehnatkashlarni ijtimoiy muhofazalashni bir vaqtning o’zida amal qiladigan va bir-birini to’ldiruvchi to’rtta quyi tizimga ajratish mumkin. Bular: davlat ijtimoiy ta‘minoti, davlat ijtimoiy sug’urtasi, jamoa ijtimoiy sug’urtasi va shaxsiy sug’urta. Davlat ijtimoiy ta‘minoti aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga pulli nafaqalar vositasida ko’rsatiladigan yordamdir. Soliqlar va boshqa byudjet tushumlari hisobiga moliyalanadigan bu yordam ularga belgilangan minimal turmush darajasini kafolatlaydi. Davlat ijtimoiy sug’urtasi zarur turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy bo’lib, ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug’urta badallari, davlat tomonidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobiga moliyalanadi.

Jamoa sug’urtasi etarli turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy yoki ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin, bunda ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug’urta badallari to’lov manbalari bo’lib xizmat qiladi. SHaxsiy sug’urta farovonlikning yuqori darajasini kafolatlaydi, u ixtiyoriy ravishda, fuqarolarning sug’urta badallari hisobiga amalga oshiriladi. Birinchi ikki quyi tizimning ish tamoyili - birdamlik, uchinchisiniki subsidiyalash, to’rtinchi, ya‘ni shaxsiy sug’urtaniki esa mutanosiblik tamoyilidir. Birdamlik tamoyili yordamni muhtojlik darajasiga qarab, fuqaro to’lagan soliqlar va sug’urta badallari miqdorini hisobga olmasdan taqsimlanishini ko’zda tutadi. Subsidiyalash tamoyilida esa muhtojlik darajasiga qarab, ammo badallar miqdori va mos ravishda to’lovlar miqdorini hisobga olgan holda yordam ko’rsatiladi. Mutanosiblik tamoyili to’langan sug’urta badallariga proportsional miqdorda yordam ko’rsatishni ko’zda tutadi. Yuqorida qayd etilganlardan tashqari ijtimoiy muhofazaning yana bir necha tamoyillari qo’llaniladi: 1) umumiylik; 2) ochiqlik; 3) ko’ptomonlamalik; 4) ta‘minot turlarining turfa xilligi; 5) muvofiqlik (ya‘ni ijtimoiy yordam miqdorining iqtisodiy taraqqiyot darajasiga mosligi). Birinchi ikki tizim o’zaro bog’liq va bir-birini to’ldiradi. Davlat ijtimoiy ta‘minoti va sug’urtasining quyidagi turlari mavjud: - davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar va boshqa ijtimoiy nafaqalar; - davlat pensiya ta‘minoti; - uy-internatlarda keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga qarash va xizmat ko’rsatish; - nogironlarni protez-ortopedik buyumlar va harakatlanish vositalari bilan ta‘minlash;

- bolalar uylari, internatlar va boshqa muassasalarda bolalarga qarash va tarbiyalash; - nogironlarni ishlab chiqarish va kasbiy reabilitatsiya qilish; - aholini sanatoriya-kurortlar va dori-darmonlar bilan ta‘minlash; - uylarda ijtimoiy xizmat ko’rsatish. Ijtimoiy muhofaza qilish tushunchasi Ijtimoiy muhofaza qilishning samarali tizimi zamonaviy iqtisodiyotga xos hususiyat hisoblanadi. U har bir kishining ijtimoiy-iqtisodiy maqomidan qat‘iy nazar, mehnat imkoniyatlaridan to’laroq foydalanish va ayni vaqtda jamiyatdagi barqaror holatni kafolatlash imkonini beradi, «inson salohiyati»ni rivojlantirish imkoniyatlarini yaratadi. Hozirgi sharoitda inson salohiyatidan samarali foydalanishga hamda jamiyatda ijtimoiy tanglik yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslikka aynan shunday erishish mumkin. Bunday muhofaza ta‘minlanmas ekan, kishilarning qayta o’qitish, yangilikni o’zlashtirish, ijod qilish kabi mehnat imkoniyatlaridan foydalanish mumkin bo’lmay qoladi. Samarali ijtimoiy muhofaza tizimining mavjudligi malakali xodim mehnatiga asoslanuvchi zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish «aholini ijtimoiy muhofaza qilish» tushunchasining kiritilishini qat‘iy talab etadi. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish - davlatning aholiga normal hayot faoliyati uchun beradigan shart-sharoitlarini ta‘minlaydigan bevosita maqsadli kafolatlar tizimidir. Boshqacha aytganda, ijtimoiy muhofaza tizimi bozor tizimi samaradorligining tor tasavvurlaridan emas, balki haqiqiy ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni ta‘minlash masalalarini hal qilish maqsadidan kelib chiqib tashkil etilishi kerak. Shu bilan birga, ijtimoiy muhofazaning har safar, o’zi amal qilib turgan ishlab chiqarish munosabatlari tizimi tomonidan, jahon iqtisodiyotining

hozirgi holati imkoniyatlaridan keng foydalanadi va hozirgi zamon talablari asosida rivojlanib boradi. Ijtimoiy muhofazaning «Iqtisodiyot inson uchun» tarzida bo’lishi lozim bo’lgan zamonaviy iqtisodiyotga o’tishi uchun shunday samarali tizim zarurki, u har bir kishining mehnat salohiyatidan, uning ijtimoiy-iqtisodiy maqomi, qaysi ijtimoiy-iqtisodiy guruhga mansubligidan qat‘iy nazar, undan foydalanish imkonini bersin. Faqat mana shundagina inson salo h iyatidan samarali foydalanishga h amda «ertangi kunga ishonch» b o’ lishiga erishish mumkin b o’ ladi. Bunday muhofaza ta‘minlanmas ekan, qayta tayyorlash, yangilikni o’zlashtirish, ijodiy ishlash qobiliyatiga ega bo’lish kerak bo’lgan malakali ishchi kuchidan foydalanishning imkoni bo’lmaydi yoki ancha chegaralanadi. Boshqacha aytganda, samarali ijtimoiy muhofaza tizimining mavjudligi malakali xodim mehnatiga asoslanadigan zamonaviy iqtisodiyotning tarkibiy hususiyati hisoblanadi.. Samarali ijtimoiy muhofazalanish deganda, jamiyatning har bir a‘zosiga ma‘lum turmush darajasini, o’z qobiliyatini (mehnat, tadbirkorlik, shaxsiy) rivojlantirish va ulardan foydalanish, u yoki bo’ qobiliyatlar yo’qotilgan taqdirda (keksalar, nogironlar, kasallar, bolalar va boshqalar)kafolatlarni ta‘minlaydigan iqtisodiy munosabatlar tizimi tushuniladi. Ijtimoiy muhofaza mazmunini aniqlashga bunday yondoshilganda quyidagi kafolatlar ijtimoiy muhofazaning tarkibiy qismlariga aylanadi: me h natga layoqatlilar uchun ish (ishsizlikdan mu h ofaza qilish); mehnatga layoqatsiz bo’lib qolganlar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy zaif guruhlarini nafaqalar bilan ta‘minlash; mehnat faoliyatidan olingan daromad yoki nafaqa asosida normal turmush darajasini ta‘minlash (bunga asosiy moddiy boyliklar, eng avvalo, oziq-ovqat mahsuloti iste‘moli ham kiritiladi); turar joy, madaniy va sog’liqni saqlash xizmatlarini minimal teng me‘yorda ta‘minlash; zamonaviy malakali ishchi kuchini shakllantirish uchun zarur bo’ladigan ma‘lumotni olish.

Davlat va uning tuzilmalalari quyidagi masalalarning ham hal etilishini ta‘minlaydi. Birinchidan, jamiyat mehnat qilish huquqini kafolatlaydi, bunga ish joyiga yoki zarur resurslarga ega bo’lish va mehnatga yarasha haq to’lash kafolati ham kiritiladi. O’zbekiston Respublikasida xodimlar uchun mehnat huquqlari va kafolatlarining eng past darajasi qonunlar bilan belgilab qo’yiladi. Qonunlardagiga nisbatan qo’shimcha mehnat huquq va kafolatlari boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan, shartnoma yo’sinidagi hujjatlar (jamoa kelishuvlari, jamoa shartnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdek, xodim va ish beruvchi o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomalari bilan belgilanishi mumkin. Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomlarning shartlari, agar qonunda boshqa holat ko’rsatilmagan bo’lsa, bir taraflama o’zgartirilishi mumkin emas. Mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinmagan masalalar mehnat to’g’risidagi shartnoma taraflarning kelishuvi asosida, o’zaro kelishilmagan taqdirda esa, - mehnat nizolarini ko’rib chiqish uchun belgilangan tartibda hal qilinadi. O’zbekistonda barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo’lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadir. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati va mansab mavqei, dinga bo’lgan munosabati, e‘tiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek, xodimlarning ishchanlik qobiliyatlari va ular mehnatining natijalariga aloqador bo’lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnatga oid munosabatlar sohasida har qanday cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yo’l qo’yilmaydi va bular kamsitish deb hisoblanadi. Mehnat sohasida mehnatning muayyan turiga xos bo’lgan talablar yoki davlatning yuqoriroq ijtimoiy muhofazaga muhtoj bo’lgan shaxslar (ayollar, voyaga yetmaganlar, nogironlar va boshqalar) to’g’risidagi alohida g’amxo’rlik bilan bog’liq farqlashlari kamsitish deb hisoblanmaydi. Mehnat sohasida o’zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitishni bartaraf etish hamda o’ziga yetkazilgan moddiy va ma‘naviy zararni to’lash to’g’risidagi ariza bilan sudga murojaat qilish mumkin.

SHu bilan birga O’zbekistonda davlat:  ish bilan ta‘minlash turini, shu jumladan, turli mehnat rejimidagi ishni tanlash erkinligini;  ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va mehnat shartnomasini g’ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan muhofazalanishni;  maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berishni;  har kimga kasbga va ishga ega bo’lishda, mehnat qilish va ish bilan ta‘minlash shart-sharoitlarida, mehnat haqi olishda, xizmat pog’onasidan yuqorilab borishda teng imkoniyatlar yaratishni;  yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o’qitishni, mahalliy mehnat organlarida yoki ularning yo’llanmasi bilan boshqa o’quv yurtlarida stipendiya to’lab malakasini oshirishni;  boshqa joydagi ishga qabul qilinganda moddiy xarajatlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to’lashni;  haq to’lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi. Ish bilan ta‘minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shartlari hamda mehnat qilish huquqini amalga oshirishning kafolatlari mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilab qo’yiladi. Ikkinchidan, jamiyat davlat organlari tizimi va boshqa ijtimoiy tuzilmalar orqali ish kuni, ish haftasi, ish yili tartibini, yuqori mehnat samaradorligi bilan uzoq muddatli mehnat qobiliyatini saqlash uchun qulay shart-sharoitlarni qonunchilik yo’li bilan hamda boshqacha ijtimoiy muhofaza qilishni kafolatlaydi. O’zbekiston Respublikasida Mehnat Kodeksiga muvofiq xodim uchun ish vaqtining normal muddati haftasiga qirq soatdan ortiq bo’lishi mumkin emas. Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning muddati yetti soatdan, besh kunlik ish haftasida esa sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim. Ayrim toifadagi xodimlar uchun ularning yoshi, sog’ligi, mehnatning shartlari, mehnat vazifalarining o’ziga xos hususiyatlari va boshqa holatlarni inobatga olib, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar,

shuningdek, mamlakatda mavjud bo’lgan mehnat shartnomasi shartlariga binoan mehnatga to’lanadigan haqni kamaytirmasdan, ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilanadi. Ish vaqtining qisqartirilgan muddati quyidagilar uchun belgilanadi:  o’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlar;  I va II guruh nogironi bo’lgan xodimlar;  noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo’lgan xodimlar;  alohida tusga ega bo’lgan ishlardagi xodimlar;  uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta‘minlanadigan muassasa va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar. Ish vaqtining haftasiga o’ttiz olti soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati mehnat jarayonida sog’lig’iga fizikaviy, kimyoviy, biologik va ishlab chiqarishning boshqa zararli omillari ta‘sir etadigan xodimlar uchun belgilanadi. Uchinchidan, jamiyat ijtimoiy-madaniy sohani aholini ijtimoiy muhofazalash talablari ustuvorligini hisobga olib rivojlantirishni kafolatlaydi. Jumladan, bu vazifa dam olish muassasalarining zarur tizimi, infratuzilmasini rivojlantirish yo’li bilan har kungi, har haftadagi va har yili dam olish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish orqali amalga oshiriladi. O’zbekistonda dam olish vaqti - xodim mehnat vazifalarini bajarishdan holi bo’lgan va bundan u o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanishi mumkin bo’lgan vaqtdir. Xodimga ish kuni (smena) davomida dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berilishi kerak, bu tanaffus ish vaqtiga kiritilmaydi. Tanaffus berish vaqti va uning aniq muddati ichki mehnat tartibi qoidalarida, smena grafiklarida yoki xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilab qo’yiladi. Ishlab chiqarish sharoitiga ko’ra, dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berish mumkin bo’lmagan ishlarda ish beruvchi xodimga ish vaqtida ovqatlanib olish imkoniyatini ta‘minlashi shart. Bunday ishlarning ro’yxati, ovqatlanish tartibi va joyi ichki mehnat tartibi qoidalarida belgilab qo’yiladi.

Mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan ish kuni (smena) davomida boshqa tanaffuslar ham belgilab qo’yilishi mumkin. Ishning tugashi bilan keyingi kun (smena)da ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati o’n ikki soatdan kam bo’lishi mumkin emas. Barcha xodimlarga dam olish kunlari (har haftalik uzluksiz dam olish) beriladi. Besh kunlik ish haftasida xodimlarga haftada ikki dam olish kuni, olti kunlik ish haftasida esa, bir dam olish kuni beriladi. Umumiy dam olish kuni yakshanbadir. Barcha xodimlarga, shu jumladan, o’rindoshlik asosida ishlayotgan xodimlarga, dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi (lavozimi) va o’rtacha ish haqi saqlangan holda yillik mehnat ta‘tillari beriladi. Xodimlarga o’n besh ish kunidan kam bo’lmagan muddat bilan yillik asosiy ta‘til beriladi. Yillik asosiy ta‘til birinchi ish yili uchun olti oy ishlagandan keyin beriladi. Ish yili mehnat shartnomasiga binoan ish boshlangan kundan e‘tiboran hisoblanadi. Ta‘til quyidagi xodimlarga ularning xohishi bo’yicha olti oy o’tmasdan oldin beriladi: -ayollarga-homiladorlik va tug’ish ta‘tili oldidan yoki undan keyin; -I va II guruh nogironlariga; -o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarga; -muddatli harbiy xizmatdan zahiraga bo’shatilgan va ishga joylashgan harbiy xizmatchilarga. Keyingi yo’nalish sog’liqni muhofaza qilish, maorif, ma‘rifat va ijtimoiy mulk hisoblanadigan mamlakat hamda jahon madaniyati boyliklardan hammaning foydalana olishini nazarda tutadigan yuksak madaniyat darajasini rivojlantirish hisoblanadi. 3. Ijtimoiy muhofaza qilish ob‘ektlari

Aholini ijtimoiy muhofazalash ijtimoiy yordamning quyidagi turlari bilan ta‘minlanadi:  pensiyalar;  nafaqalar;  imtiyozlar, afzalliklar va xizmatlar;  bir yo’la (nomuntazam)beriladigan moddiy yordam.  Quyidagilar ijtimoiy muhofaza ob‘ektlari hisoblanadi;  pensiya yoshiga yetganlar;  nogironlar;  boquvchisini yo’qotgan bolalar;  kam ta‘minlangan oilalar bolalari;  ishsizlar;  homilador ayollar va yosh bolalarga qarash bilan bandligi tufayli ishlamayotgan ayollar;  kasallik tufayli vaqtincha ishlamayotganlar;  o’quvchi yoshlar;  mehnatga layoqatsizlarga qarash bilan band bo’lgan ishlamayotgan mehnatga layoqatli fuqarolar. Pensionerlar - bular pensiya yoshiga yetganligi yoki nogironlik oqibatida mehnat qobiliyatini yo’qotgan shaxslar, shuningdek, boquvchisini yo’qotgan bolalar (etimlar)dir. Shaxslarning bu doirasini ижтимоий му h офазалаш пенсия таъминоти тизими ор q али амалга оширилади . Ishsizlar - bular turli sabablar tufayli ishini yo’qotgan va ishga joylashishi ishtiyoqi bo’lgan 16 yoshdan boshlab to pensiya yoshigacha mehnatga yaroqli shaxslardir. Bunday shaxslarni ijtimoiy muhofazalash ishsizlik bo’yicha nafaqalar tizimi orqali amalga oshiriladi. Kam ta‘minlangan oilalar bolalari - bular har bir oila a‘zosining umumiy daromadi rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun zarur miqdordan kam bo’lgan

oilalardagi mehnat qilish yoshiga yetmagan bolalardir. Ularni ijtimoiy muhofazalash bolalar nafaqa tizimi orqali amalga oshiriladi. 4. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimida davlatning roli Aholini ijtimoiy muhofaza qilish keksalik, mehnat qobiliyatini yoki boquvchisini yo’qotishdan sug’urta tizimi (pensiya ta‘minoti, shu jumladan, xususiy pensiya ta‘minoti), kam ta‘minlangan oilalarga ijtimoiy to’lovlar (bolalarga nafaqalar), vaqtincha ishlamayotganlarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash (ishsizlik bo’yicha nafaqa), aholining ayrim toifalariga ularning moddiy ta‘minoti va xizmatlarini hisobga olib imtiyoz va afzalliklar berish (patronaj xizmatlar shaklidagi ijtimoiy yordam, oziq-ovqat, yonilg’i berish va boshqalar), onalikni muhofaza qilish (tug’ishdan oldingi va tug’ishdan keyingi ta‘tillarni berish), sog’liqni sug’urta qildirish (tibbiy sug’urta, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotganlik nafaqasi), o’quvchi yoshlarni moddiy qo’llab-quvvatlash (stipendiyalar), nogironlikning oldini olish va mehnat qobiliyatini tiklash (nogironlarni reabilitatsiya qilish, protez-ortopediya markazlari) orqali ta‘minlanadi. Davlat aholini ijtimoiy muhofaza qilish darajasini qonunchilik va qonun asosidagi xujjatlar orqali boshqaradi, tirikchilik qilish uchun zarur minimum darajasini belgilaydi va uni nazarda tutib, mehnatga to’lanadigan haqning eng kam miqdorini, ijtimoiy to’lovlarni, sug’urta badallarini va ijtimoiy yordam (imtiyozlar) turlarini belgilaydi, ijtimoiy muhofaza sohasidagi xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ammo, davlatning aholini ijtimoiy muhofaza qilish darajasini boshqarishdagi eng ta‘sirli roli qo’shimcha ish joylarini, shu jumladan, nogironlar uchun ham ish joylarini tashkil etish, aholiga kasbiy tayyorgarlik, qayta tayyorlash va malaka darajasini oshirishdagi yordamini rag’batlantirishdadir. Ijtimoiy muhofaza tizimi turmush darajasining to’la qashshoqlanishigacha pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltirilganligini hisobga olib,

*kambag’allik* tushunchasi kiritiladi, kambag’allik chegarasi va undan kelib chiqib, ijtimoiy yordamga *muhtojlik* mezoni aniqlanadi. Kambag’allik - turmush darajasining jamiyatda umuman ustun bo’lgan standartdan pasayib ketishi sifatida belgilanadi. Kambag’allik chegarasi zamon va makonga ko’ra o’zgarib turadi. Kambag’allikning quyi chegarasi (mutloq kambag’allik) deganda insonning bundan keyin yashay olmaydigan darajasi tushuniladi. Bu chegara boshqarilmaydi. Kambag’allikning yuqori chegarasi - (nisbatan kambag’allik) umuman muayyan aniq jamiyatdagi o’rtacha turmush darajasidan oshmaydigan daraja hisoblanadi. Bu chegara davlat tomonidan belgilanishi va boshqarilishi mumkin. Mutloq va nisbatan kambag’allik o’rtasidagi farq aholining ijtimoiy muhofazalanganlik darajasini belgilaydi, ya‘ni bu oraliq qanchalik katta bo’lsa, jamiyat ham iqtisodiy, ham ijtimoiy ma‘noda shunchalik farovon bo’ladi. Demak, nisbatan kambag’allik davlat tomonidan rasmiy belgilangan minimal turmush kechirish uchun zarur darajani ifodalaydi. Muhtojlik - bu asosiy ehtiyojlarni qondirishdagi zaruriyatdir. Ijtimoiy muhofaza nuqtai nazaridan muhtojlik aniq bir shaxs daromadlarini kambag’allik darajasidan davlat tomonidan rasmiy belgilanadigan tirikchilik qilish uchun zarur darajaga yetkazish lozimligini nazarda tutadi. Muhtojlikni qondirish ijtimoiy yordamning har xil turlari majmui bilan ta‘minlanadi. Barcha ijtimoiy yordam turlarining yig’indisi shaxsiy daromadlarni hisobga olgan holda rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun zarur minimumdan oshib ham ketmasligi, kam ham bo’lmasligi kerak. Bu shartga rioya qilmaslik boqimandalikning avj olishi yoki ijtimoiy muhofaza tushunchasini kamsitishga olib keladi. Ijtimoiy muhofaza turlari, shuningdek, moddiy madad miqdorlari joydagi ekologik muhit, qishloq xo’jaligi va sanoat bilan aloqani hisobga olib belgilanadi. Bunday madadni berish tartibi va uning miqdori boqimandalikning rivojlanishiga olib kelmasligi kerak.

Aholini ijtimoiy muhofazalash tizimi, uni rivojlantirish istiqbollari va qaror topish bosqichlarini shakllantirishda demografik vaziyatning aholini va mumkin bo’lgan o’zgarishlarni ham nazarda tutish kerak. Masalan, O’zbekistondagi demografik vaziyatning o’ziga xosligi shundan iboratki, bu yerda aholining yarmidan ko’prog’i mehnatga layoqatsiz hisoblanadi. Ammo, sobiq ittifoqning Yevropa qismidagi mamlakatlardan farq qilib, O’zbekistondagi mehnatga layoqatsiz aholining 60 foizga yaqinini bolalar tashkil qiladi, ya‘ni 9,5 millionga yaqin kishi mehnat qilish yoshiga yetmagan va bunda aholining tabiiy o’sishining yuqori sur‘ati saqlanib turibdi. Mehnatga layoqatli yoshga yetmagan aholini ijtimoiy muhofazalash shaxsning bozor sharoitlariga moslashish imkonini normal jismoniy hamda ma‘naviy rivojlanishini ta‘minlashi kerak. Ijtimoiy muhofazaning asosiy tamoyili - har bir individga yoki oilaga yordamni faqat ularning daromadi, farovonlik darajasi, ijtimoiy foydali mehnat sifati va davomiyligini baholash asosida ko’rsatishdir. Tizim kambag’allik chegarasidan tashqarida yashovchilarni qo’llab-quvvatlashi, ularga yordam ko’rsatishi va ayni payt fuqarolikning keksayganda va mehnat qobiliyatini yo’qotganda o’z ijmtioiy muhofazalarini ta‘minlashga intilishlarini rag’batlantirishi kerak. Ijtimoiy muhofazaning asosiy iste‘molchilari O’zbekistonda mehnatga layoqatsiz fuqarolar hisoblanadi. Bu fuqorolar o’z navbatida ikki asosiy guruhni tashkil qiladi - ijmtioiy foydali mehnat qilish qobiliyatini yo’qotgan shaxslar va mehnat qilish yoshiga yetmagan shaxslar. Shunga ko’ra, ijtimoiy yordamni ikki asosiy turga ajratish maqsadga muvofiqdir: pensiya ko’rinishidagi yordam; nafaqa ko’rinishidagi yordam. Katta yoshlilar, nogironlar va boquvchisini yo’qotganlarni ijtimoiy muhofazalash tizimid а pensiya ta‘minoti asosiy bo’g’in hisoblanadi. U bir necha vazifani bajaradi, ularning eng muhimi mehnat qobiliyatini yo’qotganlikdagi kompensatsiyadir.

Bozor munosabatlarining rivojlanishi jamiyat sanoat, qishloq xo’jaligi, xizmat ko’rsatish, savdo sohasi va boshqalardagi davlat, kooperativ va xususiy sektorni rivojlantirishdagi mehnat ulushining bevosita natijasi sifatida pensiya vazifasini asosiy vaziflar qatoriga kiritadi. Pensiya ta‘minoti tizimi pensiya yoshini oshirish, nogironlikni reabilitatsiya qilishga intilish, shikastlanish va kasbiy kasallanishni kamaytirishga intilishni rag’batlantirishi kerak. Pensiya ta‘minotining miqdori mehnatning davomiyligi va intensivligiga bog’liq bo’lishi kerak. Vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotganlik bo’yicha nafaqa kasallanish sabablarini aniqlashi kerak. Qo’shimcha yordam ko’rsatish kasallikning og’irligi va uni davolash xarajatlarini hisobga oladigan mexanizmlar ishlab chiqishni amalga oshirish zarur. Ijtimoiy muhofazaning sog’liqni muhofaza qilish munosabatidagi islohoti rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosida amalga oshirilishi va bosqichma-bosqich joriy etiladigan sug’urtali tibbiyotga o’tishni nazarda tutishi kerak. Sug’urtali tibbiyotning joriy etilishi davlat tomonidan mablag’ bilan ta‘minlanadigan hamda mustasnosiz barcha turdagi tibbiy xizmatlar ko’rsatadigan davlat sog’liqni saqlash xizmati mavjud bo’lishini inkor etmasligi kerak. Bu xizmatning mavjud bo’lishi eng nochor aholi qatlamini ma‘lum darajada muhofazalash imkonini beradi. Kambag’allik butun jamiyatda ustun deb belgilangan standartdan past turmush darajasi sifatida aniqlanadi. Mutlaq va nisbatan kambag’allik o’rtasidagi farq aholining ijtimoiy muhofazalanganlik darajasini belgilaydi, ya‘ni bu oraliq qancha katta bo’lsa, jamiyatning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy hayoti shunchalik farovon bo’ladi. Demak, nisbatan kambag’allik bu davlat tomonidan rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun zarurat darajasini anglatadi. Muhtojlik-bu asosiy ehtiyojlarni qondirishdagi zaruriylikdir. 1. O’zbekiston modelida kuchli ijtimoiy siyosat asosiy bo’g’in sifatida O’zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning markazida ijtimoiy siyosat masalasi turadi. Bu siyosatning zarurati mamlakatda amalga oshirilayotgan

keng ko’lamli islohotlar natijasida aholi boshiga tushishi muqarrar mushkulliklarni yengillashtirish bilan bog’liqdir. Bundan tashqari, har qanday jamiyatda doimo shunday shaxslar toifasi mavjudki, ular ob‘ektiv sabablarga ko’ra (yoshi, sog’ligining yomonligi, mamlakatdagi ishsizlik darajasi va boshqalar) ishlab chiqarishda ishtirok eta olishmaydi. Shuning uchun ular to’g’risida qayg’urishni davlat o’z zimmasiga olishi zarur, ya‘ni yaratilgan milliy daromadning bir qismini ular foydasiga qayta taqsimlashi lozim. Kambag’allik va aholi o’rtasida kuchli iqtisodiy tengsizlikning oldini olish maqsadida daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha davlat chora- tadbirlari tizimi ijtimoiy siyosat deb yuritiladi. Keng ma‘noda ijtimoiy siyosat deganda, shaxs hayot faoliyatining shunday sharoitlarini yaratish va tutib turish bo’yicha ko’rilgan barcha chora-tadbirlar tushuniladiki, u shaxsning rivojlanishiga yordam beradi va uning ijodiy imkoniyatlarini to’liq namoyon qilishini rag’batlantiradi. Bu dastur o’tkazilayotgan barcha islohotlarning pirovard maqsadi - inson hayoti va faoliyati uchun munosib shart-sharoit yaratish bilan chambarchas bog’langan. «Islohot inson uchun» degan tub qoida O’zbekistonda islohotning «jazava» usullarini qo’llashni istisno etdi va bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichidayoq kishilarni ijtimoiy muhofaza qilish yuzasidan kuchli, ogohlantiruvchi choralarni ko’rish zarurligini taqozo qildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning ilk bosqichlaridagi ijtimoiy muhofaza tadbirlari butun aholiga nisbatan qo’llaniladi, bu esa mamlakatda barqarorlikni saqlashning muhim omili bo’ldi. Muntazam ravishda ko’rib chiqilayotgan turli miqdordagi ish haqi, pensiya, stipendiya va har xil nafaqa, tovon puli ko’rinishidagi bevosita pul to’lovlari keng qo’llanildi, imtiyozlar hamda turli qo’shimcha to’lovlar tizimi aholini ijtimoiy muhofazalash darajasini birmuncha oshirdi. Eng kam miqdordagi mehnat haqi va pensiyalarning soliqqa tortilmasligi belgilab qo’yildi. Korxonalarning o’z xodimlariga ijtimoiy yordam ko’rsatish borasidagi xarajatlari qisman byudjet mablag’lari hisobidan to’ldirildi. Ommaviy

ravishda talab qilinadigan ko’pgina tovar va xizmatlar turlarining narxlari o’rtasidagi tafovutning o’rni qoplandi. Ayni vaqtda, qo’shimcha ijtimoiy tadbirlarning bu tun bir majmui - ikki yoshga to’lmagan bolalarniig bepul ovqatlanishi, boshlang’ich sinflar o’quvchilari va yolg’iz pensionerlar uchun bepul nonushta berilishi, maktab o’quvchilari va talabalarning imtiyozli ovqatlanishi, jamoat transportida imtiyozli qatnashi kabilar yo’lga qo’yildi. Uy-joylarni xususiylashtirish chog’i ko’pgina toifadagi fuqarolar ularni bepul o’z shaxsiy mulki qilib oldi. Aholining talay ijtimoiy guruhlari uchun kommunal xizmat va hokazolarda imtiyozlar joriy etildi. Murakkab iqtisodiy ahvol yuzaga kelganiga qaramay, O’zbekistonda aholi uchun eng muhim ijtimoiy vazifalarni hal etish maqsadida zarur mablag’lar izlab topildi. Islohotlarning dastlabki bosqichida ijtimoiy muhofazaga ajratilgan davlat xarajatlari respublika byud jetining uchdan bir qismini tashkil etdi. O’sha davrda ishlab chiqilgan ijtimoiy siyosat o’z oldida turgan vazifalarni amalga oshirdi va ayni payt bozor iqtisodiyotiga xos zaruriyatni - ijtimoiy yordam choralari va vositalarini o’zgarib turgan sharoitga muvofiq tarzda doimo moslash zaruratini yuzaga keltirdi. Barcha aholiga mo’ljallangan ijtimoiy siyosat yordamga ehtiyojning ko’proq va kamroq darajasi kabi juda muhim omilga nisbatan sezgirlikni qo’ldan boy berdi. Shunday bo’lib chiqdiki, kam ta‘minlangan fuqarolar ham, to’la ta‘minlangan fuqarolar ham bir xilda madad olardi. Buning ustiga, dotatsiya joriy etilgan asosiy tovar va xizmat turlari haqiqatan iste‘mol etilishiga nisbatan ulardan ayni shunday yordamga kamroq muhtoj bo’lgan kishilar ko’proq foydalanib qolishdi. Haqiqatan ham, muhtoj kishilar uchun kam samara bergan behuda sarf- xarajat mablag’larning sochilib yuborilishiga sabab bo’ldi. Shuni aytish kifoyaki, faqat respublika byudjeti orqali 30 xil turli yo’nalishlar bo’yicha yordam ko’rsatilgan. Ob‘ektiv ravishda ijtimoiy muhofaza qilish vositalarini qayta yo’naltirish zarurati, yalpi ijtimoiy madad berish yo’lidan chindan ham madadga

muhtoj kishilarga yordam ko’rsatishning tabaqalashgan, manzilli tizimiga o’tish zarurati tug’ildi . Respublikada chindan ham muhtoj odamlarga manzilli, tabaqalashgan yordam berishga adolat g’oyasiga og’ishmay amal qilish qoidasi asos qilib olindi. Adolatga intilish, - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov, - xalqimizning eng muhim fazilatidir. -Adolatni kuchli his qilish, ko’p jihatdan Sharq falsafasi ta‘siri ostida yuzaga kelganki, uning rivojlanishiga o’zbek xalqi, o’tmish mutafakkirlari, olimlari bebaho hissa qo’shgan. Ijtimoiy yordam tizimining adolat mezoniga bo’ysundirilishi aholi uchun g’oyat oddiy va ravshan bo’lgan taqsimot vositalarini talab qildi va ular ishlab chiqildi. Mustaqillik yillari aholini ijtimoiy muhofaza etish tizimi tubdan o’zgartirildi. Mazkur o’zgarish islohotlar ijtimoiy dasturini amalga oshirishning birinchi bosqichining eng muhim yakuni bo’ldi hamda bozor munosabatlari rivojlanishiga mos yangi ustuvor yo’nalishlarga o’tilganligidan dalolat berdi. Yangi tizim ijtimoiy yordamdan aniq foydalanuvchilarga puxtaroq yo’naltirilgan. Bular, avvalo, mamlakat kelajagi – bolalar, shuningdek, ko’p bolali va kam ta‘ minlangan oilalardir. Ijtimoiy o’zaro yordam tizimida oila asosiy bo’g’inga aylandiki , bu esa dunyoviy asosiy insoniylik qoidalariga, milliy an‘analar va xususiyatlarga, jamiyatda oila mavqeiga muvofiqdir. O’zbekistonning o’ziga xosligi shundaki, bu yerda bir uyda birgalikda yashashni afzal ko’radigan, umumiy xo’jalikka ega bo’lgan, umumiy oilaviy byudjet sarflaydigan murakkab oilalar ko’p uchraydi. Bunday sharoitda esa oilani yordamga muhtoj, kam ta‘minlangan oilalar toifasiga kiritish mezonini tanlash juda murakkab ish bo’lib chiqdi. Daromadlarni deklaratsiya qilishdan iborat ma‘lum usul respublika uchun juda kam darajada maqbul ekan. Ma‘lumotnomalardagi rasmiy alomatlarga qarab oilalarga nafaqa berilishi adolat ustuvor mezonidan muqarrar chekinishlarga sabab bo’lar edi. Boisi shundaki, respublikaning ko’pchilik aholisi (60-70%) qishloq joyda yashab,

tomorqa xo’jaligidan hisobga olish mushkul bo’lgan daromadlar ko’radi. Undan tashqari, daromad hisobini yaratish kishilarni yordamchi daromadni yashirishga undar, boqimandachilikni rag’batlantirar edi. Barcha daromad manbalarini to’la va aniq hisobga olish imkonini beruvchi uy xo’jaliklarini tekshirish vositasi esa hozircha ishlab chiqilmagan. O’zbekistonda muhtojlarga ijtimoiy yordam ko’rsatishning eng sodda, samarali va oshkora vositasi qilib mahalla orqali yordam berilishi maqbul, deb topildi. Aholi demokratik asosda saylab qo’yadigan oqsoqollar (raislar), ularning maslahatgo’ylari va mahalla faollari, fuqarolar yig’inlari (ularga qonun yo’li bilan mahalliy o’z-o’zini boshqarish organi maqomi berilgan) har bir oilaning moddiy ahvolini, daromad manbalarini yaxshi biladi. Mamlakatda joriy etilgan ijtimoiy o’zaro yordam tizimiga binoan, kam ta‘minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlash masalasi mahalla fuqarolari yig’ilishida hal qilinadi. Muhtojlarni aniqlash, hisobga olish va ro’yxatdan o’tkazish, ularga manzilli yordam berish ishiga bunday mutlaqo yangicha yondashuvda qo’ni-qo’shnilarga yordam ko’rsatish, unga hamdardlik bildirish, shuningdek, tekinxo’r va boqimandalarga nisbatan murosasiz bo’lish kabi qadimiy xalq an‘analari namoyon bo’ladi. Endilikda beso’naqay va qimmatga tushadigan qog’ozboz idoralar tashkil etmasdan turib, aholining adolat haqidagi tasavvurlariga muvofiq ravishda yalpi ichki mahsulotning bir qismi chindan ham muhtoj oilalarga taqsimlab berilayotir. Mamlakatda onalik va bolalik manfaatlarini ko’zlab bolali oilalarga davlat yordamini kuchaytirish, o’sib kelayotgan avlodni kamol toptirish va tarbiyalash uchun sharoit yaratish maqsadida 18 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga oylik nafaqalari quyidagi miqdorda oshirildi: bir bolali oilalarga eng kam ish haqining - 40 foizi, ikki bolali oilalarga - 80 foizi, uch bolali oilalarga - 120 foizi, to’rt va undan ko’proq bola li oilalarga - 150 foizi. Shuningdek, mazkur sanadan e‘tiboran, ish haqi va mehnat pensiyasining eng kam miqdorlari hamda bola ikki yoshga to’ladigan paytgacha uni parvarish qilish bo’yicha oylik nafaqalar (eng kam ish haqining 150 foizi miqdorida) oshirildi. (1 jadval).

Endilikda kam ta‘minlangan oilaga oylik moddiy yordam tayinlash va uning miqdorini belgilash shaharcha, qishloq, ovul va shaharlarda mahalla fuqarolari vakillarining yig’ilishi tomonidan qabul qilinadi. Turli jamoat nohukumat tashkilotlari va jamg’armalarining tuzilishi ham mamlakatimiz demokratik taraqqiyot yo’lidan borayotganligining yorqin dalilidir, ularning har biri aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarida o’z hissasini qo’shmoqda. Masalan, «Sog’lom avlod uchun» jamg’armasi onalik va bolalikni muhofaza qilish, millat genojamg’armaini yaxshilash, jismoniy, aqliy va ruhiy jihatdan sog’lom avlodni tarbiyalash masalalari bilan shug’ullanib, o’z dasturlarini amalga oshirish orqali munosib ulush qo’shmoqda. Respublikadan tashqarida faoliyat ko’rsatayotgan jamg’armalar ham talaygina. Bular sirasiga Respublika Xotin-qizlar qo’mitasi, Xalqaro «Ekosan» jamg’armasi, Bolalar jamg’armasi, Respublika Nogironlar jamiyati va boshqa ko’pgina jamg’armalar kiradi. «Kamolot» jamg’armasining ta‘sis etilishi res - publika fuqarolarining yarmidan ko’prog’ini tashkil etgan 18 yoshgacha bo’lgan yoshlar haqida, mohiyat e‘tibori bilan vatanimizning iqtisodiyot, fan va madaniyat, ijodiy imkoniyati to’g’risida qilinayotgan g’amxo’rlikning yorqin dalilidir. Bozor munosabatlarining imkoniyati keng, ammo ayni vaqtda ular g’oyat talabchandir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har kimning taqdiri ko’p jihatdan kasb mahoratiga, o’zgarib turgan muhitga moslasha olishiga, tavakkal qilishi, hatto o’z shaxsiy mol-mulkini xavf ostiga qo’yishdan ham qo’rqmay, oilaviy farovonligini ta‘minlay olish bilan bog’liqdir. Davlat esa bunday sharoitda ijtimoiy totuvlik va barqarorlik kafili bo’lib, manzilli ijtimoiy sayosatni mazkur maqsadga yo’naltirib turadi. Bunday yordam ko’rsatish uchun o’z-o’zini boshqarish organlari zarur resurslar bilan ta‘minlanadi. Mahallalarda respublika va mahalliy byudjetlar, shuningdek, korxona hamda tashkilotlar, tadbirkorlik tuzilmalari va ayrim fuqarolar ko’ngilli ravishda o’tkazgan pullar hisobidan maxsus jamg’armalar tashkil qilingan.

Vakolatli va ijroiya hokimiyat mahalliy organlari o’zlariga qarashli hududda aholining birinchi navbatdagi ehtiyojlariga binoan ijtimoiy yordam tadbirlariga aniqlik kirita boradi. Ularning asosiy tashvishlaridan biri - ijtimoiy- ishlab chiqarish ko’makchi tuzilmalarini rivojlantirishdan, ya‘ni gaz, suv quvurlarini, elektr va telefon tarmoqlarini o’tkazishdan iborat. Faqat shunday sharoitdagina ish o’rinlarini vujudga keltirish, yangi ishlab chiqarish korxonalarini tashkil etish, xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish, binobarin, ijtimoiy muammolarning keng majmuini hal etish maqsadida eng chekka qishloqlarga zarur sarmoyani jalb etish mumkin. Hokimiyat va o’z-o’zini boshqarish organlari aholi ning nochor toifalari uchun umumdavlat yordam dasturlari amalga oshirilishini ta‘minlab, mintaqa imkoniyatlarini hisobga olgan holda shu qatlamlarga madad berish yuzasidan qo’shimcha choralar ko’rish huquqini olgan. SHu tariqa O’zbekistonda aholini ijtimoiy muhofaza qilishning noyob va betakror manzilli tizimi amal qilmoqdaki, u xalq an‘analari va axloqiy qoidalariga asoslangan hamda bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitiga moslangan. O’tgan iqtisodiy islohotlar davrida ijtimoiy siyosat qoidalari quyidagi asosiy yo’nalishlarda ro’yobga chiqarildi: aholining ish bilan bandligini ta‘minlash va mehnat bozorini shakllantirish borasida ishga kirishni istaganlar uchun tegishli shart-sharoit yaratildi. Barcha tumanlarda ishga joylashtirish organlari bo’lgan mehnat birjalari tuzildi. Ish bilan bandlik jamg’armaining mablag’lari hisobiga xodimlar tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish tarmog’i tashkil etilib, moliyalandi, yangi ish o’rinlari vujudga keltirildi. Turli ko’rinishdagi tadbirkorlik, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan bemalol shug’ullanish imkoniyati berilgan va davlat sektorining ancha kengaytirilgani tufayli jami ishlovchi aholining yarmidan ko’prog’ining shu sohada ish bilan band bo’lishi ta‘minlandi. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichi aholini ijtimoiy muhofaza qilishning butun tizimini asta-sekin o’zgartirish, oqilona yo’lga qo’yish va manzilli bo’lishini ta‘minlash belgisi ostida o’tdi. Tengchilik qoidasidan qat‘iyan voz

kechish yo’li tanlandi. Ijtimoiy madaddan asosiy foydalanuvchilar aholining eng nochor qismi - bolalar, o’quvchi yoshlar, keksalar, ishsizlar, kam ta‘minlangan oilalar, nogironlar bo’ldi. 2. Manzilli ijtimoiy muhofaza qilishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati Ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirish, ijtimoiy muhofaza mexanizmini takomillashtirishda sifat jihatidan yangi bosqich zarurligi ob‘ektiv jihatdan yetildi. Shu munosabat bilan endi umumiy ijtimoiy muhofaza tizimidan ishonchli ijtimoiy kafolatlar va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimiga izchil o’tish maqsadga muvofiq bo’lib qoldi. Bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi tizimga o’tish oson ish emas va u jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy murakkabliklarga olib kelishi mumkin. Yo’nalish va sohalaridan qat‘iy nazar, bozor tartibotlarini joriy etish bilan bog’liq har qanday islohotlar kishilar manfaatlariga daxldor bo’lib, aholi turmush darajasining u yoki bu ko’rsatkichlari o’zgarishiga (dastlabki bosqichda – jiddiy tarzda pasayib ketishiga) sabab bo’ladi. Shuning uchun ham bozor iqtisodiga bosqichma-bosqich o’tishning O’zbekiston modelida kuchli ijtimoiy siyosat asosiy bo’g’in qilib belgilangandir. Bu esa bozor iqtisodiga o’tish birdan-bir maqsad emasligini, barcha iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy islohotlar inson hayoti va faoliyati uchun munosib sharoitlar yaratishga qaratilishini bildiradi. “To’rtinchi ustuvor yo’nalish – halq turmush darajasining izchil va barqaror o’sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy muhofaza qilishni ifoda etadi” -deydi Prezidentimiz I.A. Karimov.( Bunday rivojlanish strategiyasi avvalo, aholini ijtimoiy muhofazalashni hamda har bir mehnatga qobiliyatli fuqaro o’z qobiliyatini namoyon etishi, o’z mehnati bilan o’zi va oilasining munosib turmush kechirishini ta‘minlashi uchun sharoit yaratishni ko’zda tutadi. Ijtimoiy siyosatning asosiy yo’nalishlari quyidagilar hisoblanadi:  fuqarolarning iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, kasb va mehnat sohasini erkin tanlash bo’yicha kafolatlangan

konstitutsiyaviy xuquqlarini ta‘minlash. Mehnatga layoqatli aholining o’z mehnat faoliyati shaklini erkin tanlash huquqidan foydalana borib, o’zini va o’z oilasini moddiy jihatdan zarur darajada ta‘minlashi, oilasining farovonligi uchun, sog’lom avlodni kamol toptirish uchun javobgar bo’lishi kerak;  ijtimoiy muhofazalash aniq va maqsadli yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Aholining turli qatlamlariga alohida-alohida yondashish – yangi ijtimoiy muhofaza tizimining o’ziga xos xususiyati bo’lib qolmog’i lozim;  aholini ijtimoiy muhofazalash chora-tadbirlari tizimida real mehnat bozorini shakllantirish, mehnatga layoqatli har bir kishiga o’z mehnati bilan oilasining turmush darajasini yaxshilash imkonini beradigan sharoit yaratish asosiy o’rinlardan birini egallaydi. Jamiyat taraqqiyoti mamlakat iqtisodiy potentsialining qanchalik yuksakligi bilan emas, balki bu potentsial har bir kishining har tomonlama rivojlanishi uchun yo’naltirilganligi bilan baholanadi. Xalqaro aloqalarda O’zbekiston malakali ishchi kuchiga, ulkan tabiiy resurslarga ega bo’lgan siyosiy jihatdan barqaror davlat sifatida qaralmoqda, bu esa to’g’ridan-to’g’ri xorijiy sarmoyalarni jalb etish uchun juda qulay imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Ijtimoiy islohotlarni o’tkazishning taktik jihatlari quyidagilarni nazarda tutadi:  bozor mexanizmlarini joriy etishdan oldin aholini ijtimoiy qo’llab- quvvatlash va muhofaza qilish bo’yicha qat‘iy chora-tadbirlar ko’rish;  ijtimoiy soha ahvolini davlat tomonidan nazorat qilish va qo’llab- quvvatlash;  bozor iqtisodiga kirib borgan sari yuzaga keladigan vaziyat va yangi imkoniyatlarni hisobga olgan holda aholini ijtimoiy muhofaza qilish ustuvorliklari va mexanizmlarining o’zgarishi. Ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarni o’tkazish, ko’rilayotgan chora-tadbirlarning o’zaro bir-biriga bog’liqligi va ta‘sirini ta‘minlash natijasida:

 kishilarning turmush darajasi keskin pasayib ketishining oldini olishga, respublikada osoyishtalik va barqarorlikni saqlashga muvaffaq bo’lindi;  aholini manzilli ijtimoiy muhofazalashning qat‘iy tizimi yaratildi;  aholi bozor iqtisodi sharoitlariga ko’niktirildi;  iqtisodiy faollik oshdi, tadbirkorlik rivojlanmoqda, aholining ish bilan bandlik tizimi bozor tizimiga yaqinlashmokda;  inson manfaatlarini yanada kengroq ro’yobga chiqarishni ta‘minlash uchun yangi sharoit va imkoniyatlar yaratildi;  mutlaq yangicha yondashuvlar asosida zamonaviy talablarga javob beradigan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ishlab chiqildi. O’zbekistonda ijtimoiy muhofaza qilish masalalari bilan Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi shug’ullanadi. Joylarda (muhofazalash va ta‘minlash bo’yicha boshqarmalar), (respublika sub‘ektlari darajasida) mehnat, aholini ijtimoiy muhofazalash va ta‘minlash bo’yicha boshqarmalar (viloyat, shahar) va tuman bo’limlari faoliyat yuritadi. Mazkur idoralarga ayrim aholi guruhlari uchun imtiyoz va kafolatlar belgilash va to’lash, aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish vazifalari yuklatilgan. Pensiya ta‘minoti O’zbekiston Respublikasi Pensiya jamg’armasi va quyi ijtimoiy ta‘minot idoralari zimmasida. Nafaqalar to’lash tizimi biroz murakkabroq tuzilgan. Aholi nafaqalarni ish joyidan (ijtimoiy sug’urta jamg’armaidan), ijtimoiy ta‘minot bo’limlari yoki mahallalardan olishi mumkin. Bundan tashqari, ijtimoiy ta‘minot muassasalari (internatlar, ijtimoiy yordam xizmatlari va boshqalar) va protez ishlab chiqarishni rivojlantirish (protezlar, nogironlar aravachalari bilan ta‘minlash) orqali natural xizmatlar ko’rsatish bilan ijtimoiy ta‘minot amalga oshiriladi. Ijtimoiy muhofazaning ayrim funktsiyalarini davlat idoralari: vazirliklar (mahkamalar), ularning joylardagi idoralari va muassasalari bajaradi. Nogironlarni kasbga o’qitish va ishga joylashtirish, bolalar uylarida bolalarga qarash va ularni tarbiyalash kabi funktsiyalarning yana bir qismini kasaba uyushmalari tashkillashtiradi (kurort va sanatoriylarga jo’natish va sog’lomlashtirish). Bundan

tashqari, ixtiyoriy ijtimoiy sug’urta, xayriya tadbirlari rivoj topmoqda, natijada Respublika sub‘ektlari, mehnat jamoalari, jamoat birlashmalari tashabbusi bilan va fuqarolarning shaxsiy mablag’lari hisobiga maxsus guruhlar va fuqarolarga davlat ijtimoiy ta‘minotiga qo’shimcha ravishda moddiy yordam ko’rsatish imkoniyati tug’iladi. Davlat ta‘minotiga qo’shimcha ijtimoiy imtiyozlar korxonalarning iqtisodiy imkoniyatlariga qarab jamoa shartnomalariga kiritilishi mumkin. Ijtimoiy muhofazalash tuzulmalaridan yana biri – nodavlat pensiya jamg’armalaridir. Yaqin kelajakda ular davlat pensiyalariga qo’shimcha pensiyalar to’lay boshlaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning xilma-xilligi tufayli aholi ijtimoiy muhofazasi uchun ajratiladigan mablag’lar ham turli shakldagi davlat, korxona, muassasalar daromadlarining bir qismidan rasmiy ravishda belgilangan me‘yorlarda shakllanadi. Undan tashqari, ijtimoiy muhofaza jamg’armalariga mamlakatimizdagi korxona va tashkilotlar, xorijiy davlatlardan keladigan homiylik va insonparvarlik yordamlari ham qo’shiladi. Lekin, ijtimoiy ta‘minot jamg’armaining asosiy hajmi davlat tomonidan belgilangan me‘yorlarga muvofiq milliy daromadning bir qismidan shakllanadi. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish, kishilarning moddiy ahvolini yaxshilash vazifalarini hal etishda davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalarining, jamoat va hayriya tashkilotlarining hamda jamg’armalarning mablag’lari ishga tushirilishi zarurdir. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deydi: «Aholini ijtimoiy muhofazalash, odamlarning moddiy ahvolini yaxshilash vazifalarini hal qilishda davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalarining, jamoat tashkilotlari va xayriya tashkilotlari («Navro’z», «Mahalla», «Mehr- shafqat» hamda boshqa xayriya jamg’armalarining) mablag’lari faol ishga solinmog’i kerak. Ijtimoiy muhofazalash davlatning ham, jamoat tashkilotlariyu, turli xayriya jamg’armalarining ham asosiy vazifasi bo’lmog’i lozim».( Ijtimoiy muhofaza jarayonida shakllanadigan iqtisodiy munosabatlar mamlakatning umumiy moliyaviy iqtisodiy holatiga muvofiq takomillasha boradi. Ijtimoiy muhofazaning mablag’ miqdori va sifati mamlakatda joriy etilayotgan davlat dasturlari va ijtimoiy siyosatning samaradorligiga bog’liqdir.

O’zbekistonda islohotlarning evolyutsion, ya‘ni bozor munosabatlariga o’tishning bosqichma-bosqich yo’li tanlab olinishi tarixiy saboqlardan to’g’ri xulosa qilish, jamiyatning ob‘ektiv qonunlarini e‘tirof etish asosida bormoqda. Yo’limiz ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish, aholining kam ta‘minlangan qismini kuchli muhofaza qilish bilan bosqichma- bosqich o’tishdir. Taraqqiyotning hamma bosqichlarida odamlarning ijtimoiy kayfiyatlarini, ijtimoiy muammolarini nazar-pisand qilmaslik barqarorlikka katta xavf tug’diradi. Odamlarni da‘vat etuvchi ijtimoiy sabablarning ruyobga chiqishi muhim ahamiyatga molik. “Ijtimoiy muhofazalash va kafolatlarning kuchli,ta‘sirchan mexanizmi mavjud bo’lganidagina ijtimoiy–siyosiy barqarorlikni saqlagan holda bozor iqtisodiyoti sari tinimsiz rivojlanib borishni ta‘minlash mumkin”. Yangi ijtimoiy muhofaza tizimining eng muhim xususiyati aholining turli qatlamlariga qat‘iy tabaqalashtirilgan tarzda yondashish xususiyati bilan ajralib turadi. Aholini ijtimoiy muhofazalashni yaxshilash, uning samarasini ko’tarish quyidagi muhim vazifalarni hal etishga bog’liq:  ishlab chiqarishni barqarorlashtirish;  davlat mablag’lari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, jamoat, xayriya tashkilotlari va jamg’armalarning mablag’larini keng jalb etish. Aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatishda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining huquqlari ancha kengaytirilishi lozim:  bu odamlarning kuch va qobiliyatlari to’la-to’kis faollashuvini ta‘minlashga qodir bo’lgan kuchli mexanizmni vujudga keltirish (har bir kishining iqtisodiy erkinligini shakllantirish lozim);  bu aholining daromadlariga va turmush darajasida asossiz katta farqlarga yo’l quymaslik. Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlaydigan qatlamlarni shakllantirish;  bu qashshokliqqa qarshi kurash. Eng muhtoj aholi qatlamining davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishini kuchaytirish.

SHunday qilib, ijtimoiy yo’nalishdagi o’z bozor iqtisodiyotimiz yo’lini vujudga keltirish ijtimoiy muhofazalashning shunga mos keladigan yaxlit tizimini barpo etishni talab qiladi. Bu tizim fuqarolarning erkinliklari va huquqlarini ta‘minlashning iqtisodiy va ijtimoiy kafolatlarini o’z ichiga olishi lozim. 2.3. O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining yo’nalishlari O’zbekistonda pensionerlarni ijtimoiy muhofazalashni kuchaytirishga yo’naltirilgan qator tadbirlar amalga oshirildi. «Fuqorolarning davlat pensiya ta‘minoti to’g’risida»gi Milliy Qonun qabul qilingan bo’lib, qonun pensiyalar miqdorining ijtimoiy sug’urtaga berilgan badallarga bog’liqligini kuchaytirdi va shu orqali pensiya qonunchiligini rivojlangan mamlakatlar andozalariga yaqinlashtirdi. Ijtimoiy muhofaza tizimining yagona moliyaviy asosini yaratish maqsadida O’zbekistonda ijtimoiy sug’urta jamg’armai tashkil etildi. Jamg’arma pensiyalar, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotganlik va ijtimoiy nafaqalar to’lovlarini mablag’ bilan ta‘minlashni amalga oshiradi. Pensiyalarning eng kam ish haqidan muayyan o’sib borishi pensionerlarni ijtimoiy muhofazalashning muhim yo’nalishi hisoblanadi. O’zbekistonda eng kam miqdordagi pensiyaning o’sishi eng kam ish haqi miqdoridan deyarli 3 marta ortiqdir. Nogironlar aholining eng zaif toifalaridan biri hisoblanadi. Mamlakatda nogironlarga yordam ko’rsatishning huquqiy asosi «Nogironlarni ijtimoiy muhofazalash to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi Qonuni va «Nogironlarni reabilitatsiya qilish davlat dasturi» ko’rinishida mavjuddir. Dasturda nogironlar uchun teng imkoniyatlar yaratishga alohida e‘tibor beriladi. Mamlakatda O’zbekiston nogironlar jamiyati, O’zbekiston ko’rlar jamiyati, O’zbekiston karlar jamiyati va boshqa ijtimoiy jamiyatlar muvaffaqiyatli ishlab turibdi. Bu jamiyatlar o’z korxonalarida nogironlar mehnatini tashkil etadilar va ularga faqat qo’shimcha daromad olish emas, balki mehnat faoliyatiga qo’shilish,

o’zining jamiyatga zarurligini his etish imkoniyatini yaratadi, bu bebaho, haqiqiy samara beradi. O’zbekistonda bolalarga nafaqa to’lash tizimi quyidagi tartibda ishlaydi: 1. Bola tug’ilganda ota-ona ikkita eng kam ish haqi miqdorida bir yo’la beriladigan nafaqa oladi, bu inflyatsiya o’sgan taqdirda nafaqaning bu turini indeksatsiya qilishni osonlashtiradi. Bola tug’ilgandagi nafaqadan tashqari ona yoki bolaga qaraydigan shaxs bola ikki yoshga yetgunga qadar nafaqa olish huquqiga ega bo’ladi. 2. Bolalari 16 yoshgacha bo’lgan oilalarga umumiy nafaqalar. Bu nafaqalar oilalarga ota-onaning daromadlaridan kelib chiqib to’lanadi. Bu nafaqalar miqdori unchalik katta emas (to’rt va undan ortiq bolalari bo’lgan oilaga beriladigan nafaqaning maksimal miqdori - eng kam ish haqi miqdorining 150 foizi). Davlat bu nafaqalarni to’lashdan nazarda tutadigan asosiy maqsad - bolasi bor oilalarning moddiy holatini quvvatlashdir. 90-yillarning o’rtalaridan boshlab O’zbekistonda eng muhtoj oilalarga yordam ko’rsatishga yo’naltirilgan ijtimoiy muhofazaning maqsadli shakli rivojlana boshlanadi. Bu nafaqa qishloq, ovul fuqarolari kengashi, ko’cha yoki turar joydagi fuqarolar vakillari yig’ilishining qarori bilan tayinlanib, davlat byudjeti hisobidan to’lanadi. Qaror chiqarishdan oldin ariza beruvchining unga moddiy yordam ko’rsatilishiga muhtojlik darajasi tekshirib chiqiladi. Yordam miqdori 1,5 dan 3 tagacha eng kam ish haqini tashkil etadi. O’zbek halqining asriy an‘analaridan foydalanish YaMM qismini byurokratlar apparatini ko’paytirmay muhtojlarning o’zlariga yo’llash imkonini berdi, ya‘ni bunda o’zini o’zi boshqarish organlari (mahallalar) xizmatidan foydalanildi. 1995 yilda O’zbekistondagi har bir sakkizinchi, qishloq joylarda esa har bir beshinchi oila moddiy yordam olgan. Xalqaro mehnat tashkiloti mutaxassislarining baholariga ko’ra O’zbekistonda amalda bo’lib turgan tizim o’xshashi yo’q nodir tizimdir chunki dunyoning biror mamlakatida bunga o’hshash tizim mavjud emas.

Zararli va mehnat sharoiti og’ir ishlarda ish bilan band bo’lganlarning imtiyozli pensiya ta‘minoti korxonalar va ish beruvchilar mablag’lari hisobiga amalga oshirilishi kerak, bundan mehnat sharoiti yaxshilanishi mumkin bo’lmagan ishlab chiqarishlar bundan mustasnodir. O’zbekistonda bolalar nafaqalari tizimi quyidagi nafaqalar bilan chegaralanadi:  bola tug’ilganda bir yo’la beriladigan nafaqa;  16 yoshga yetmagan bolalari bo’lgan kam ta‘minlangan oilalar bolalariga har oyda beriladigan nafaqa (stipendiya olmaydigan o’quvchilarga 18 yoshgacha). Bu nafaqa miqdorlari jami oila daromadining rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun bo’lgan minimumga nisbatan aniqlanadi. Mehnat bozori tashkil etilishi bilan aholining ijtimoiy muhofazalanishini talab etadigan yana bir guruhi - ishsizlar guruhi paydo bo’ladi. Bu aholi guruhining farqlovchi hususiyati shundaki, u mehnat qilish qobiliyatiga ega, shu sababli ham yordam olish huquqidan mahrum. Bu Bu toifa aholi uchun ijtimoiy muhofazaning shunday mexanizmi ishlab chiqilishi kerakki, u mehnat qilishga bo’lgan intilishni so’ndirmasin va ayni vaqtda byudjetga og’ir yuk bo’lib tushmasin. Ishsizlik nafqalari tizimi tezroq ishga joylashishga, o’z malakasini oshirishga yoki mehnat bozorida talabgir bo’lgan kasbni egallab olishga undashi kerak. Shunga ko’ra, ishsizlik bo’yicha nafaqalar miqdori bo’yicha ham, ularni to’lash muddatining davomiyligi bo’yicha ham cheklanadi. Bundan tashqari, to’lanadigan nafaqalar miqdori vaqtga ko’ra tafovutlanadi. Masalan, davrning birinchi choragida nafaqa to’la to’lanadi, ikkinchi chorakda nafaqa miqdori 25%, uchinchi chorakda 50% kamaytiriladi, to’rtinchi chorakda esa dastlabki belgilangan summaning 25% to’lanadi, ammo barcha holatlarda ham u rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun zarur minimumdan kam bo’lmasligi kerak. Sog’liqni muhofaza qilish ijtimoiy muhofazaning eng yirik yo’nalishi hisoblanadi. U respublikaning barcha aholisini qamrab oladi, shuning uchun ham sezilarli mablag’ talab qiladi. Sog’liqni saqlash tizimi sog’lom turmush tarziga

amal qilishga hamda tibbiy xizmat ko’rsatish darajasini oshirishga va bunda boqimandachilikning rivojlanishiga yo’l qo’ymaslikka rag’batlantirishi kerak. Tayanch iboralar Ijtimoiy muhofaza to’g’risida tushuncha. Ijtimoiy muhofaza tamoyillari va yo’nalishlari. Daromadlar siyosatining funktsiyalari. Sug’urta turlari. Ijtimoiy muhofaza qilishning samarali tizimi. Samarali ijtimoiy muhofazalanish. Ish vaqtining qisqartirilgan muddatlari. Ijtimoiy muhofaza qilish ob‘ektlari. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimida davlatning roli. Kambag’allik va muxtojlik tushunchalari. Ijtimoiy muhofazaning asosiy tamoyili. Ijtimoiy muhofazaning asosiy iste‘molchilari. Davlat aholini ijtimoiy himoya qilish darajasini qonunchilik asosida boshqarish. Mutlaq va nisbatan kambag’allik o’rtasidagi farq. Ijtimoiy muhofazaning assoiy tamioyili, aholini ijtimoiy muhofaza qilish munosabatlaridagi islohotlar. Sug’urtali tibbiyotning joriy etilishi va uning mohiyati. O’zbekiston modelida kuchli ijtimoiy siyosat asosiy bo’g’in sifatida. Ijtimoiy siyosat. Manzilli ijtimoiy muhofazaning vujudga kelishi. Ijtimoiy o’zaro yordam tizimida oila asosiy bo’g’in sifatida. Manzilli ijtimoiy muhofazaning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. Ijtimoiy siyosatning asosiy yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining yo’nalishlari. Nafaqa turlari va miqdorlari. O’zbekistonda ijtimoiy yordam ko’rsatishning mahallalar orqali amalga oshirish. Onalik va bolalik manfaatlarini ko’zlagan holda davlat tomonidan yordam berish masalasi. Moddiy yordamning miqdori, muddatlari va qaror qabul qilish uchun mo’xsus shartlar. O’zbekiston bolalarga nafaqa to’lash tizimi, tartibi, chegarasi. Aholini ijtimoiy muhofazalashni yaxshilash, uning samarsini ko’tarish omillari. Ishlab chiqarishni barqarorlashtirish, davlat mablag’larini ijtimoiy himoiyaga to’g’ri safarbar etish.

Adabiyotlar ro’yxati : 1. O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi- T.: «Adolat», 1996, - 256 b. 2. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. - T.: «O’zbekiston», 1996, -349 b. 3. Karimov I.A. O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. T7, Toshkent, «O’zbekiston», 1999-382 b. 4. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti, (darslik) T.: 2004. 5. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi», -T.: «O’qituvchi» - 2001-480 b. 6. Abdurahmonov Q.X., Toxirova X.T. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o’quv qo’llanma). T.: 2004. 7. Inson taraqqiyoti to’g’risida ma‘ruza. Toshkent, 2002.

Похожие

Tarbiya texnologiyalari va ularning o’ziga xos xususiyatlari

Germaniyada ta’lim-tarbiya jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari

Amerika Qo’shma Shtatlarida ta`lim tizimining tuzilishi va o’ziga xos tomonlari

Umumta'lim maktablarda jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv ishlarini rеjalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari

Ta’lim texnologiyalarining mohiyati va o’ziga xos jihatlari