O‘qittuvchining darsni tashkil etishdagi mahorati - Педагогиka - Рефераты

O‘qittuvchining darsni tashkil etishdagi mahorati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

O‘qittuvchining darsni tashkil etishdagi mahorati Режа: 1. Dars pedagogik faoliyatning asosi ekanligi. 2. Novator pedagoglarning asosiy g‘oyalari. 3. Mahoratli o‘qituvchining ta’lim vositalari 4. Mahoratli o‘qituvchining dars ishlanmasi. 5. Darsni tashkil etishdagi asosiy talablar.

«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun har bir o‘qituvchidan tashabbuskorlik, ijodiylik, mustaqil fikrlay olish, yechimlarning yangi, andozasiz yondashuvlarni talab qiladi. Maktabdagi dars pedagogik ijodkorlikning bosh plasdarmi hisoblanadi. Darsda o‘qituvchining asosiy ehtiyoji: uzatish, berish, o‘rgatish amalga oshiriladi. Yosh avlodga o‘z bilim va tajribalarini uzatish jarayonida o‘qituvchi o‘z ijodkorligini namoyon qiladi. Dars ishlarida an’anaviy metodika bo‘yicha ko‘plab kamchiliklar haligacha yo‘qolgani yo‘q. Masalan, dars o‘tish jarayonida ma’nosini anglamay, yod olish elementlari haligacha saqlangan. Ko‘pchilik o‘qituvchilar hozirgi zamon iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy hayotni yorita borib, yetilib qolgan muammolarni tahlil qilishga e’tibor berishmaydi, bapki o‘quvchida materialning eng muhim joylarini yodlab olishni talab etadilar. Bunday dars berishdan qochish kerak. O‘quv jarayonini tashkil etishga yangicha sifat yondashuvi kerak. Shuning uchun maktabdagi formapizmni bartaraf etishga qaratilgan yangi g‘oyalar, konstruktiv holatlar pedagogik jamoatchilik tomonidan katta e’tibor bilan kutib olinmoqda. Bu haqda gapirganda, birinchi navbatda, pedagogik hamkorlik haqida aytish o‘rinli. Bunday pedagogik hamkorlikning mualliflari o‘qituvchi-novatorlar V. F. Shatalov, ye. N. Lisenkova, P. I. Volkov, M. P. Shetinin va boshqalar haqida gapirish mumkin. Pedagogik hamkorlik metodikasiga tayanib ishlansa, ancha yengil bo‘ladi. Bu yerda o‘qituvchi hotirjam, bolalar ham xotirjam, o‘zaro ishonch, ularga yengil, o‘qituvchi ham xursand. Quyida o‘qituvchi-novatorlarning pedagogik hamkorlikka asoslangan ijodiy laboratoriyalari ishi bilan tanishimiz. O‘quvchilar bilan munosabat. O‘qituvchi oldida o‘quvchilarni ta’limning umumiy mehnatiga jalb etishdek muhim vazifa tu-radi. Pedagogik hamkorlik oldingi pedagogikadan, bolalarni o‘qishga tortishda o‘qituvchi va o‘quvchining birgalikdagi mehnati asosiga qurilganligi bilan xarakterlanadi . O‘quvchilar bilan munosabatda novatorlik yondashuvining mohiyati shundaki, ijtimoiy sharoitlarning o‘zgarishi ta’lim tizimida adekvativ o‘zgarishlarni talab etadi. V. I. Juravlevning ta’kidlashicha, hamkorlik pedagogikasi nafaqat munosabatlar, balki

bilish operasiyasining tuzilishini, bilimlarni jamoa bo‘lib egallash va mustaqil bo‘lib yakka tartibda ishlashni (eng yaxshi sherik bo‘lish uchun) ham talab etadi. Ixtiyoriy ta’lim olish. Hamkorlik pedagogikasining bu prinsipi o‘quvchida qo‘rqish hissini yo‘qotish, e rkin bo‘lish, o‘ziga ishonch uyg‘otish, unda to‘laqonli ijodiy ishlashga qobil insonni ko‘rish, V.A.Suxomlinskiy so‘zi bilan aytganda, muvaffaqiyatdan yuzaga kelgan ko‘tarinkilik bo‘lsa, o‘sha yerda o‘qishga qiziqish bo‘ladi. Qiyin maqsad g‘oyasi. Tajriba ni o‘tkazuvchi o‘qituvchilarning yozishicha, ularning ishlari an’anaviy darsdan shunisi bilan farq qiladiki, ular bolalar bilan hamkorlik g‘oyasini quvvatlab turadi, bolalar oldiga ko‘proq murakkab maqsadlarni qo‘yadi, ularning o‘ta murakkabligiga e’tiborni qaratadi va ushbu maqsad albatta amalga oshiriladi, bu o‘rinda mavzu yaxshi o‘zlashtirilgan bo‘lishi kerak. Mazkur holatda o‘quvchilarni maqsadning o‘zigina emas, balki qiyinchiliklarni yengishga bo‘lgan qat’iy ishonch ham birlashtiradi. Tayanch g‘oyasi. O‘qituvchi - novatorlar predmet-so‘z axborot - lariga turli- tuman tayanch signallarini kiritadi. Chunki bular xotirani, mantiqni, xayolni, tafakkurni algoritmik ko‘rinishlarini - rivojlantirish vositasi hisoblanadi. V.F.Shatalov darsda tayanch signallaridan unumli foydalanadi. E rkin tanlash g‘oyasi. O‘quvchilar ijodiy fikrlashni rivojlantirishning eng oddiy yo‘li hisoblanadi. E rkin tanlash maktab o‘quvchilari shaxsidagi ayrim sifatlar notekis rivojlanishining oldini olish imkoniyatlarini beradi. E rkin tanlash g‘oyasiga misol: V.F.Shatalov o‘quvchilar ixtiyoriga juda ko‘plab misollar beradi va bolalar o‘z ixtiyorlari bilan xohlagan misolni tanlab oladi. S.N.Lisenkovada o‘qituvchi doskaga qanday qiyin so‘zlar yozishini bolalarning o‘zlari tanlaydi. I. P. Volkov o‘quvchilarga faqat mavzu beradi, o‘quvchilar esa qanday materialdan nima tayyorlash mumkinligini aytadilar. Ilgarilab ketish g‘oyasi. Bu g‘oya S.N.Lisenkova, V.F.Shatalov va boshqa o‘qituvchilarda yaxshi hal etilgan. An’anaviy tarzda o‘qituvchi darsda o‘tgan materialni qaytarib, yangisini bayon e tar ekan, u faqat «kechagi» va «bugungi»ni bilar e di. Hozirgi zamon darsida ilg‘or o‘qituvchilar, masalan, S.N.Lisenkova

misolida, darsning ma’lum vaqtini keyinchalik o‘qitilgan materialni o‘zlashtirishga ajratadi. Yirik bloklar g‘oyasi. Tajriba shuni ko‘rsatyaptiki, agar materiallar yiriklashtirilib, yagona blokka birlashtirilsa, o‘quvchiga tushadigan og‘irlikni keskin kamaytirish hisobiga o‘rganiladigan material hajmini ko‘paytirish imkoniyati yuzaga keladi. Ijodkor novator-o‘qituvchilar darslikdagi 3-4 paragrafdagi tekstlarini bitta darsda o‘rganishni ma’qul ko‘radilar. Darsga turlicha shakl berish g‘oyasi. Ijodiy ishlaydigan o‘qituvchilarda dars o‘rganilayotgan predmet shakliga javob beradi. Masalan: V.F.Shatalovning matematika darsida teoremani isbotlay borib, ortiqcha bironta so‘z ishlatmaydi. Matematika o‘qituvchisining hikoyasi juda aniq bo‘lishi kerak. I.P.Volkovning ijodkorlik (mehnat) darsida o‘quvchilarning shovqin qilishiga yo‘l qo‘yiladi. O‘quvchilar unga ko‘plab savollar bilan murojaat qilishadi. Ye. N. Ilin bad i y asarni tahlil eta borib, tahlil badIIy shaklda bo‘lishiga harakat qiladi. O‘z-o‘zini tahlil etish g‘oyasi. Ilg‘or o‘qituvchilar bolalar o‘qishining dastlabki davridan boshlab individual va jamoa bo‘lib o‘z-o‘zini tahlil etishga o‘rgatib boradi. Sh.A.Amanashvili kichik yoshdagi bolalarni baho berish va muhokama yuritishga o‘rgatib boradi. Uning o‘quvchilari dars vaqtida o‘z o‘rtoqlarining ishlarini tekshirib, ba ho lab, bir-birlarining yozma ishlariga taqriz yozishga o‘rganib boradilar. Sinfning intellektual asosi. Ijodiy ishlaydigan o‘qituvchilarning sinflarida bilimga bo‘lgan intilish, yuqori maqsadlarga erishish doimo hukm suradi. Sinfning umumiy maqsadlari va boyliklariga uning intellektual fondi (asosi) kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar qiyinchiliklarni yengishga, aqliy zo‘riqishdan qo‘rqmaslikka, yevristik quvonchni ko‘ra olishga o‘rgatadi. Shaxsiy yondashuv. Ilg‘or o‘qituvchilar dars o‘tish jarayonida, har bir o‘quvchi o‘z shaxsini his etib turishiga o‘rgatadi, o‘qituvchining o‘ziga e’tibor berayotganini sezib turadi. Bu, asosan, har bir o‘quvchining dars davomida o‘z mehnatiga berilayotgan bahoni olib turishi bilan xarakterlanadi. Har bir o‘quvchi o‘ziga vazifa tanlaydi. Hech kim undan qobiliya ts iz deb gumonsiramaydi . Sinfda

hamma har tomonlama himoyalangan bo‘ladi. Maktab amaliyoti va pedagogika asosli ravishda tasdiqlaydiki, dars o‘qituvchining butun fikr va harakatlari doimo qaytarilib turadigan va aylanib turadigan markaz hisoblanadi. Dars pedagogik jarayon zanjirida shunday halqaki, M.N.Skatkin so‘zi bilan aytganda tomchida quyosh aks yetganidek, unda barcha tomonlar aks etadi. «Darsda hammasi bo‘lmasa ham pedagogikaning asosiy qismi markazlashgan». ( Совер шенствование процесса обучения . M. 1971. 149 стр .). Tarbiyalanuvchi shaxsini yaxlit shakllantirish nuqtai nazaridan har qanday darsning foydali ko e ffisientini aniqlash yuzasidan ma’lum bir mezonni topish qiyin. Dars ta’limning mazmuni, metodi va shakli kabi tushunchalar doirasida chegaralanib qolmaydi. Maktab dagi ta’lim, tarbiya va rivojlanishni pedagog va o‘quvchilarni o‘zaro hamjihat, hamkorlikdagi faoliyatlari orqali amalga oshirishni nazarda tutadi. Har bir o‘qituvchi o‘zining kasbiy faoliyati davomida 25 mingdan kam bo‘lmagan dars beradi. Qaysi o‘qituvchi darsning mazmunli va qiziqarli bo‘lishini xohlamaydi? Kim mohir o‘qituvchi bo‘lishni xohlamaydi? Buning uchun uzoq yil ishlagan o‘qituvchi bo‘lish yetarli emas. Dars mustaqil va mas’uliyatli ijodiy ish sifatida o‘qituvchidan rivojlanuvchi ijodiy pedagogik fikrlashni, pedagogik mahoratni egallashni talab etadi. Biz bu yerda pedagogika kursini o‘rganish jarayonida aytilgan gaplarni qaytarishni maqsad qilib, qo‘ymoqchi emas m iz. Faqat hozirgi zamon yetuk darslarining bo‘sh darslardan farqini, mohir pedagoglarning tayyorgarlik tizimi va darsni o‘tishining asosiy, muhim texnologik tomonlarini ko‘rib o‘tamiz. Darsning texnologik tomonlari. 1. Ta’lim vositalari. O‘qituvchining muvaffaqiyati uning, birinchi navbatda, g‘oyaviy, nazariy va kasbiy tayyorgarligiga bog‘liq. Darsga tayyorgarlik shu fan bo‘yicha darslik, psixologik-pedagogik va uslubiy xarakterdagi kitoblar o‘qishdan, uslubiy jurnallar, qo‘shimcha adabiyotlar, gazeta va turli materiallarni o‘qishdan iborat bo‘lishi kerak. Bibliografik kartochkalar, boshqa o‘qituvchilarning

konspektlari, rejalari, dars loyihalari, turli tahlillar va boshqa manbalar ham zarur. Shuningdek, yana turli o‘quv fanlari, diafilmlar, diapozitiv, texnik vositalardan ham foydalanish muhimdir. Shu mavzu (darsga oid) bo‘yicha turli ilmiy manbalardan, qonun va qarorlardan olingan sitatalar, tezislar, fikrlar keltirilsa ham maqsadga muvofiqdir. Shuni hisobga olish kerakki, barcha o‘qituvchilar uchun bir xilda bo‘lgan ta’lim vositalari bo‘lishi mumkin emas. Uning turli-tumanligi o‘qituvchi fanning o‘ziga xosligi bilan, uning imkoniyatlari, ehtiyoji, intellektual faolligi, yangilikni his etishi, pedagogik bilimga chanqoqligi va b. q. bilan belgilanadi. 2. Dars materiali mazmuning tahlili . Darsning yaratilishi - bu fikrlarning paydo bo‘lishidir. U bir nechta elementlardan tashkil topgan. Bulardan eng muhimi davlat programmasi tomonidan belgilab qo‘yilgan materialdir. Tajribali o‘qituvchilar o‘quv programmalarining asosiy yo‘nalishini, ularning har bir bo‘lagini juda yaxshi biladi. Bunga maqsad, vazifa va programma ning tuzilishi kiradi. Yaxshi o‘qituvchini doimo mavzuga oid materialni shu vaqt uchun qanday o‘tish kerak degan masala qiziqtirib keladi ( mavz u bir necha bor oldin o‘tilgan bo‘lsa ham). Bu esa, bugungi maktab o‘quvchilari shaxsini rivojlantirishga qanday ta’sir etadi? Oldingi yildagi darsdan farqli o‘laroq bu yilgi darsni, jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy holatni, ilmiy yangilik, madaniy sohadagi o‘zgarishlarni ifodalash haqida jon kuydiradi. Tajribali o‘qituvchilar - kompleks tarzda rejalashtirishni o‘ylaydi. Har bir dars o‘zida ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarni belgilaydi: - tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarda ma’lum ilmiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy dunyoqarashlarni shakllantirish, ularda vatanparvarlik, insonparvarlik va boshqa insoniy sifatlarni yuzaga keltirishdan iborat ; - ta’limiy maqsad; o‘quv programmalari talablari asosida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish; - rivojlantiruvchi maqsad esa: o‘rganilayotgan materialdan eng muhimlarini, zarurini ajratib olish, qiyoslash - umumlashtirish, mustaqil fikrlay olish, ta’limda

qiyinchiliklarni yenga olishga o‘rgatish va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 3. Dars ishlamasi. O‘qituvchi shu darsning muallifi va dars uning mahorati, ijodkorligi, motivlariga bog‘liq bo‘lib, dars badiy rangga ega bo‘lishi zarur. Avvalo, darsning ijodiy mushohadasi yuzaga keladi va u ishlanib, keyinchalik pedagogik asar sifatida amalga oshiriladi. Darsning mushohadasi quyidagi elementlardan iborat: - davlat programmasida belgilangan materialni o‘qituvchi tomonidan anglab yetish ; - shu yoshda o‘qiyotgan o‘quvchilar saviyasini hisobga olgan holda hozirgi zamon g‘oyaviy vazifalari bilan shu dars materiali o‘rtasidagi munosabatni belgilash ; - o‘tiladigan materialning o‘qituvchining o‘z bilimi, tajribasi va g‘oyaviy tayyorgarligi bilan bog‘liqligi ; - oldingi o‘tilgan materialning bugungisi bilan o‘zaro uzviy bog‘liqligi ; - o‘tiladigan materialning mazkur sinf va shaxs psixikasi bilan bog‘liqligi. E ng yaxshi darsni hozirgi ilg‘or va yangi usullarga asoslanmay turib tashkil etish mumkin emas. Shuningdek, fanlar va turli yoshdagi o‘quvchilar gruppasining o‘ziga xos tomonlari ham hisobga olinishi kerak. Masalan, M.Abdurasulov, V.F.Tursunov va S.N.Lisenkovalar tajribasi boshlang‘ich sinf uchun ma’qul bo‘lsa, V. F. Shatalov, N.P.Guziklarning tajribasi tab i y matematik s ikldagi fanlar uchun ma’qul, Ye.N.Ilina, A.Jabborovlarning tajribalari adabiyot fani o‘qituvchilari uchun foydali. Dars mushohadasini ishlab chiqish barobarida o‘qituvchi o‘quvchilarni darsning subyektiga, uning hammuallifiga aylantirish foydali. Mushohadali o‘ylash - bu dars materiali uchun samarali prinsiplar va vositalarni o‘ylab topish, aniq sharoit uchun, ta’limiy, tarbiyaviy vazifalarni shu holat uchun belgilash kam vaqt, ortiqcha urinish qilmay materialni o‘quvchiga yetkazishdir. Masalan: darsni suhbat asosida yoki munozara usulida qanday tashkil etish mumkin?

E ng muhimi, darsni ishlashda uslubiy yo‘llar tanlash, keyinchalik darsning qolgan komponentlari haqida (vazifalarni tekshirish, mustahkamlash va h. k.) o‘ylash kerak. O‘qituvchining o‘quvchilar faoliyatini dars jarayonida boshqarish mahorati ko‘plab omillarga bog‘liq. Shulardan eng muhimi o‘z predmetini o‘quvchilarga qiziqarli qilib yetkazishdan iborat. Olimlarning takidlashicha, qiziqish shaxsning barcha psixik jarayonlari va funksiyalari, idrok, tasavvuri, diqqati, xarakteri, fikrlashlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarda o‘qishga qiziqish, havasning yuzaga kelishi va rivojlanishida mohir o‘qituvchilar quyidagi asosiy holatlarga doimo rioya qiladilar: - bilimga qiziqishni rivojlantirish, o‘rganilayotgan predmetga muhabbat shu vaqtda yuzaga keladiki, agar aqlli o‘quvchilarni mustaqil, izlanuvchi xarakterda tashkil etilsa, ta’lim muammoli xarakter kasb etadi; - boshqa mehnat kabi o‘quv mehnati ham turli-tuman bo‘lsa, qiziqarli bo‘ladi. Bir xildagi ma’lumotlar va bir xildagi ta’sir tizimi tezda zerikish uyg‘otadi; - o‘rganilayotgan predmet va ayrim mavzuga qiziqish uyg‘otish uchun uning zarurligini, muhimligini maqsadga muvofiqligini tushuntirish zarur yoki uni anglab yetish kerak; - oldingi o‘tilgan materiallar bilan yangi o‘rganilayotgan material uzviy bog‘lansa, u yanada qiziqarliroq bo‘ladi; - juda yengil yoki juda og‘ir materiallar bolalarda qiziqish uyg‘otmaydi. O‘qish qiyin, lekin o‘quvchilar kuchi yetadigan bo‘lishi zarur; - o‘quvchi ishi qanchalik tez tekshirilib, baholanib turilsa, ishlash shunchalik qiziqarli bo‘lib boradi; - o‘quv materialining yorqinligi, emosionalligi, o‘qituvchi his-tuyg‘u bilan materialni bayon etishidagi o‘zaro uzviyligi o‘quvchilarda shu materialga kuchli qiziqish uygotadi; - ta’sir tizimining xilma-xilligi, kompleksligi va ular-ning frontal differensial individual ishlarda unumli foydalanish o‘quvchilarda o‘rganilayotgan predmet va materiallarga qiziqishni oshiradi.

4. Darsda ish shakllarining xilma-xilligi. Mohir pedagoglar dars-leksiya, dars-seminarlar, dars-munozaralar, dars-konferensiya, dars-ekskursiya, o‘quv kabinetlari tizimida mustaqil ishlar darsi, dars- konkurslarni o‘tish va ularni o‘tkazish texnikasini yaxshi egallash bilan ularning mahorati ajralib turadi. a ) Muammoli ta’lim. Masalan, birinchi sinf o‘quvchilariga tayyor materialni daraxt va boshqa poliz yekinlari misolida berish mumkin (Daraxtda yagona katta ustun bo‘lib, undan bir nechta shohchalar, barglar o‘sib chiqadi, poliz yekinlarida yagona katta ustun yo‘q va yerdan birdaniga bir necha barglar o‘sib chiqishi mumkin), Lekin ular oldiga muammoli holatni qo‘yish mumkin. Birinchidan bu holatda bolalar materialni e slab qoladi, ikkinchidan, mustaqil yechimni izlaydi. b ) Ijodiy xarakterdagi masalalar. Bu pedagog va o‘quvchining haqiqatni birgalikda izlash mashg‘uloti, madaniy fikrlash laboratoriyasi. Bunday darsda har bir o‘quvchida bilimga qiziqish, yangilikka intilishga ehtiyoj seziladi. O‘zlari savol berib unga javob axtaradilar. An’anaviy darslarda o‘qituvchi savol beradi, o‘quvchilar darslik bo‘yicha javob beradilar, Shu bilan haqiqat topilgan, ular darslik va qo‘llanmalarda mavjud degan tasavvur hosil bo‘ladi. Yana nimani istash kerak? Nima uchun istash kerak? Haqiqat topilgan, faqat uni qabul qilish zarur degan tushuncha yuzaga keladi. Bunday holat darsni zerikarli, ehtirossiz, o‘lik bir narsaga aylantiradi. Shuning uchun beriladigan savollar oldindan o‘ylab, sistemalashtirilgan, bolalarni o‘ylantiradigan fikrlarni to‘qnashtiradigan, ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga turtki beradigan, mustaqil fikr yuritishga undaydigan, yangilikni o‘zi izlab topishga turtki be radigan aniq, qisqa savol berishga alohida e’tiborni qaratmo q kerak. Mantiqiy fikr yuritishga undaydigan savollar bolalarni keyinchalik ijodiy fikr laboratoriyasini kengaytirishga yordam beradi. d) Darsda mustaqil ishlar. Mohir o‘qituvchilar yosh o‘qituvchilarga nisbatan kam kuch, vaqt sarf qilgan holda o‘quvchilarning mustaqil ishlashini tashkil qiladi va bu borada yaxshi natijalarga erishadilar. Buning uchun ular quyidagi qoidaga amal qiladilar agar mavjud mavzu ish sharoit uchun kuchi yetadigan bo‘lsa, u holda o‘quvchilarga shu materialni mustaqil o‘rganishini tashkil etish, agar qiyin

bo‘lsa, u holda, o‘qituvchi o‘zi materialni bayon qilib berishi kerak. Mustaqil ishlashning juda ko‘plab ko‘rinishlari - o‘qituvchi o‘quvchilarni yangi materialni o‘zlashtirishga tayyorlashda qo‘llaydi. Birinchi navbatda, bu ishlar qaytarish xarakteriga ega. Jumladan, oldingi o‘tilgan materiallarni qo‘llash bo‘yicha mashq va masalalar, o‘qituvchi topshirig‘i bo‘yicha darslik materiallarini tanlab o‘qitish, oldingi o‘tilgan materiallarni umumlashtirish uchun turli sxema va tablisa tuzish zarur. Mustaqil ishlar yangi materialni samarali o‘zlashtirish maqsadida ham foydalaniladi. Tajribali o‘qituvchilar, o‘quvchilarni kitob bilan ishlash, konspekt olish texnikasi, ijodiy ishlar tashkil etish va bajarish metodikasi bilan ham tushuntirib boradi. Masalan: V. F. Shata l ov, o‘quvchilar tomonidan mustaqil tarzda har bir kashfiyotni juda yuqori baholaydi va har tomonlama izohlaydi. Ayniqsa, o‘quvchilar uchun mustaqil tahlil , umumlashtirish va xulosalar asoslarini egallashga yordam bergan ijodiy va yarimijodiy xarakterdagi mustaqil ishlar o‘quvchilar uchun juda ahamiyatli hisoblanadi. O‘quvchilar kitob bilan ishlash jarayonida tajribali o‘qituvchilar tez-tez o‘qiydiganni tormozlamaydi, sekin o‘qiydiganni tezlashtirmaydi. To‘g‘ri javob bergan o‘quvchiga darrov boshqa savolni beradi, xatoga yo‘l qo‘yganiga darrov qo‘shimcha topshiriq beradi. e) Darsda qayta aloqani amalga oshirish. O‘quvchilar tomonidan bilish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish uchun o‘qituvchi qayta aloqani oqilona tashkil eta bilishi kerak. O‘qituvchilariga ushbu ko‘nikmalar, kuzatuvchanlik, hayolning yaxshi rivojlanishidan, har bir pedagog o‘quvchilar bilan muloqotda o‘ylab qadamini qo‘yishi kerak. Psixologlardan A.A.Bodalov, S.V.Kondratyeva a’lochi, o‘rtacha, yomon o‘zlashiradigan o‘quvchilar to‘g‘risidagi mohir pedagoglarning turli tiplarga ajratish to‘g‘risidagi tasavvuri o‘z vazifasini formal bajaradigan o‘qituvchilardan ancha boy hisoblanadi. eng yaxshi o‘qituvchilar o‘quvchilarda o‘zlashtirmovchilikni keltirib chiqaruvchi sabablarni dars jarayonida quyidagicha

tiplarga alohida ajratib olganlar: a) bilish sohasining bo‘sh rivojlanganligi (e’tiborsizlik, xotiraning yomonligi, fikrlash operasiyalarining shakllanmaganligi, bilimdagi kamchilik) ; b) hissiy-irodaviy sohalardagi kamchilik (kuchli tormozlanish, ortiqcha hayajonlanish, chidamlilikning yo‘qligi va boshqalar); d ) integral shaxsiy sifatlarning bo‘sh namoyon bo‘lishi (bilishga qiziqish, mustaqillik, mas’uliyat va boshqalar); e) bir vaqtning o‘zida bir nechta kamchiliklar mavjudligi. Ko‘pchilik o‘qituvchilar o‘quvchilarni faqat ikki tipga ajratadi: dangasa, aqlsiz. Qayta aloqani o‘rnatishning samarali shartlaridan biri tarbiyachi psixologiyasiga chuqur kirib borishdir. Shu o‘rinda A.A.Bodolevning ta’kidlashicha, o‘qituvchi sinf o‘rniga o‘zini qo‘yib ko‘rishi, o‘quvchi bo‘lib ko‘rishi va shu tariqa pedagogik holatni yechishi kerak. Masalan, darsda o‘quvchilar turli-tuman mustaqil va nazorat ishlarni alohida toza varaqda bajaryapti. Shu varaqlar u yoki bu mashqlarni bajarishda o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi uzviy aloqani boglovchidir. Mustaqil ishni bajarish ketyapti. Doskada 5 ta mashq har bir o‘quvchi o‘zi xohlagan mashqni bajarishdan boshlaydi bir o‘quvchi ma’lum topshiriqni bajarib bo‘ldi, lekin u to‘g‘riligini yonidagidan so‘rash ta’qiqlangan. Shunda darrov o‘qituvchiga ko‘rsatadi, to‘g‘ri bo‘lsa, kulib davom e ttirishni aytadi, boshqalarga halaqit ham bermadi. Ish chala, noto‘g‘ri bo‘lsachi? U holda darrov tuzatish yo‘lini ko‘rsatib beriladi va h. k. 5. O‘qituvchi pedagogik mehnatining madaniyati. Biz yuqorida aytganimizdek, o‘qituvchi uchun pedagogik mahoratni egallash nafaqat o‘z predmetining har tomonlama bilishi bilan, shuningdek, odamlarni siyosat, fan, san’at, texnika, sport sohasida nimalar qiziqtirishni ham yaxshi bilmog‘i zarur. a) Darsning psixologik tomonini hisobga olish: O‘qituvchilar o‘quvchilar xotirasi, diqqati, irodasi, yig‘inchoqligi, chidamliligi kabi sifatlarning rivojlanish darajasini doimo sinab turadi. Bunda nimalarga rioya qilish kerak? O‘qituvchining bosh

vazifasi - o‘quvchilarni hamma tomonlama yaxshi bilishi va uni tushunishga intilishdan iborat bo‘lmog‘i zarur. Darsda optimal psixologik rejimga rioya qilish kerak. Qanday qilib? Fikrni yo‘naltirishga, ixtiyoriy diqqatni markazlashtirishga halaqit berayotgan har qanday narsani yo‘qotish zarur. Shuning uchun o‘quvchi yuzi, ko‘zi, harakatlaridagi ozgina bo‘lsada har bir o‘zgarishlarni darrov seza bilish, unga darrov reaksiya berish, ular diqqatini boshqarish, jonlantirish va yo‘naltira bilmoq zarur. Ijodiy darsning asosiy shartlari, qiziqishlarni hisobga olish qobiliyati, fikrlash tezligini, tayyorgarlik darajasini, har bir sinf o‘quvchilarining xarakter sifatlarini hisobga olishdan iborat. b) O‘qituvchining o‘quvchilarga talab qo‘yish xarakteri. Oddiy hisob-kitob shuni ko‘rsatyaptiki, 45 minut davomida o‘qituvchi o‘quvchiga o‘rtacha 100 ga yaqin talablar qo‘yadi. Ko‘pmi bu yoki ozmi? Bu o‘rinda A.S. Makarenkoning gapini e slash o‘rinli «Shaxsga qancha ko‘p talab qo‘ysang, shuncha marotaba uni hurmat qil». Lekin gap nechta ta l ab qo‘yishda emas, boshqa o‘qituvchilar qanday talab qo‘yayotganini kuzatish bilan xarakterli. Shuningdek talabalar tabiatini bilish ularning tavsifini tahlil etish kerak. Bu o‘rinda ayrim o‘quvchilar harakatlariga baho berish, rag‘batlantirish, xulosa qilish ayrim ko‘rsatma, kamchiliklarni aytib o‘tish orqali ko‘plab o‘qituvchilar kimga qanday talablar qo‘yishni biladilar va bolalar buning oqibatida ma’lum tartibdagi talablarga ko‘nikib, ma’lum xulqiy tomonlarini shakllantirib boradi. eng muhimi, qo‘yiladigan talablar kuchi yetadigan, aniq, ma’lum darajada oxiriga yetkaziladigan talablar bo‘lmog‘i zarur. d) Darsda emosional - intellektual holatni yaratish. Dars davomida o‘quvchi atrof muhitni bilibgina bormay, balki unga munosabat ham bildiradi. Ba’zi holatlar uni hayajonlantiradi, ba’zilariga befarq, ba’zilariga o‘zi aralashadi. Psixologlarning ta’kidlashicha, ijobiy yemosiya inson faoliyatining kuchli kuzatuvchisi va ilhomlantiruvchisidir. Darsning emosional-intellektual holati bir qator usullar bilan quvvatlab turiladi. Birinchidan , o‘rganilayotgan mazmunda qiziqarli axborotlardan foydalanish

qo‘shimcha manbalarga murojaat qilish tufayli. Masalan, tarix darsida shunday misol keltiring: yer yuzida bo‘lib o‘tgan 14520 dan ortiq urushda 3 mlrd. 640 million odam o‘ldi. Agar shu urushlar xarajatlari hisoblab chiqilsa, 8 metr qalinlikdagi 10 km oltin kamar bilan yer e kvatorini o‘rab chiqish mumkin. Ikkinchidan , darsda turli kashfiyotlar, ma’lum olimlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar, irodaviy, xarakterli odamlar hayotidan hikoyalar aytish mumkin. Uchinchidan , bolalar o‘zlarini qiziqtirgan ijodiy ishlarga birdaniga jalb etish orqali tasodifiylik, hayron qolish keyingi faoliyat uchun muhimdir. To‘rtinchi , o‘quv materialiga o‘qituvchining turli ko‘rinishdagi emosional munosabati. Boshlovchi o‘qituvchilar shuni e sda tutish kerakki , go‘zallik, obrazlilik, o‘rganilayotgan materialning hayajonliligi o‘quvchilarga o‘tadi. e) Yumor hissi: tadqiqotchilar tajribali o‘qituvchilarning xususiyatlari ichida ularning quvnoq xarakteriga alohida e’tibor berishadi. Bunday fazilat butun dars davomida ishchan kayfiyatni saqlashga yordam beradi. Buning uchun usullar ko‘p (fizkultminut, sevimli ashulani aytish, hazil-mutoyibali gaplar aytish). f) Dars tezligi. O‘qituvchi uchun dars tezligi nafaqat mehnat muammosi bo‘lib qolmay, balki intizom, dars sifati muammosi hamdir. Darsda yuqori tempni ushlab turish uchun uning kuchi yetadigan bo‘lishi va, bu o‘rinda, o‘quvchilarda ma’lum ko‘nikmalar shakllanishi zarur. Ba’zi tajribasiz o‘qituvchilar vaqtni material sifatiga e’tibor bermay tezligini oshiradilar. Ritmning buzilishi har qanday ishchan holatga, o‘quvchilar kayfiyatiga ta’sir etadi. Ish tezligining eng qulay holatini aniqlash uchun quyidagilarni tavsiya etish mumkin: a) darsning ko‘pchilikni qoniqtiradigan o‘rtacha tezligini to-pish; b) o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini hisobga olish; d) jamoa va individual ishlashning o‘zaro ma’qul bog‘liqligini izlab topish; e) o‘quvchilar faoliyati ko‘rinishlarini o‘zgartirib va yangilab turish kerak ; f) vaqtni samarasiz sarf bo‘lishini maksimal qisqartirish, tezlikni asta-sekin oshirishga erishish zarur. Ish tezligi o‘qituvchi tomonidan faqat ish vaqtida hal etiladi.

g) Darsda o‘z-o‘zini nazorat. O‘z-o‘zini nazorat yosh o‘qituvchilar pedagogik qobiliyatini rivojlanishini tezlashtiradi, tajribali o‘qituvchilar pedagog mahoratini «sirini» oshkor etadi. O‘qituvchi o‘z-o‘zini tahlil etishga murojaat etib, darsda o‘z-o‘zini boshqarish va o‘z-o‘zini takomillashtirish kabi kuchli qurolga ega bo‘ladi, bu esa o‘z o‘rnida o‘z mehnatidan qoniqish, ma’naviy kuchga ega bo‘lish kabi his-tuyg‘uni yuzaga keltiradi. Dars tahlilining quyidagi umumlashgan prinsiplariga rioya qilish mumkin: 1. Darsda nima qilish mo‘ljallangan e di, aslida nima bo‘ldi, qiyoslash zarur. 2. Bilim, ko‘nikma va rivojlanish borasida o‘quvchilarda o‘zgarishlarni oldingi tahlil qilingani bilan qiyoslash. 3. Darsda o‘quvchilar chin dildan ishlayotganini hisobga olish zarur. h) Darsning sifat tomoni. Darsning sifat tomonini aniqlash o‘qituvchi uchun mahorat maktabi, mashg‘ulotlar tashkil qilishning eng samarali yo‘l va usullarini ongli darajada qo‘llash sharti hisoblanadi. U darsda nimaga erishdi, nimaga erishaolmadi, sabab qanday, bartaraf etish, yanada rivojlantirish uchun nima qilish kerak? Dars sifatini an’anaviy sxema bo‘yicha aniqlash mumkin: so‘rash - tushuntirish - mustahkamlash - uyga vazifa. Masalan, dars sifatini M. Maxmutov sx e masi bo‘yicha didaktik kategoriyalar va tuzilish elementlari bo‘yicha o‘tkazish mumkin. Didaktik kategoriyalar bo‘yicha tahlilning vazifalari quyidagilarni aniqlashdan iborat: 1. Dars didaktik prinsiplar va o‘quv tarbiya jarayoni talabariga javob beradimi? 2. Darsning borishi va natijasi dars talablari va programmaga javob beradimi? 3. Didaktik vazifalar hal etildimi? O‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashlari maqsadi ro‘yobga chiqdimi? 4. Butunicha dars tuzilishi qanday edi va tashqi-ichki tuzilishi elementlarining izchilligi qanday?

5. Darsning didaktik vazifalariga o‘qituvchi metodlari, ko‘rgazmalilik va texnik vositalar to‘g‘ri keldimi, o‘quvchilar yuqori darajada bilishi uchun mustaqil ishlashiga bular yordam berdimi? 6. Ushbu darsda differensiallash va individuallash - tirishning xarakterli tomonlari nimalardan iborat bo‘ladi? Dars tahlili tuzilish elementlariga ko‘ra quyidagilarni aniqlaydi. Dolzarblikni sifat jihatdan aniqlash, harakat qilishning yangi tushuncha va usullarini shakllantirish, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, darsning qaysi elementlari o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishini belgilash. Shularning barchasi dars sifatini belgilaydi. Yuqoridagilarni umumlashtirgan xolda shuni alohida ta’kidlash joizki, darsning sifati, samaradorligi o‘qituvchi tomonidan unga puxta tayyorgarlik ko‘rishiga bog‘liqdir. Bunda dars ishlanmasining hozirgi zamon ilg‘or texnologiyalariga muvofiq holda loyihalanishi alohida o‘rin tutadi. Quyida pedagogika fani bo‘yicha tayanch dars ishlanmasidan namuna beriladi.

ADABIYOTLAR 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 2. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. T.: O‘zbekiston, 1998. 3. O‘zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. T.: O‘zbekiston, 1993. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. / Barkamol avlod – 5. O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 20-29 betlar. 6. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi,- Xalq ta’limi, 1998, 1-son. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

O’qituvchining yangi pеdagogik tеxnologiyalarini o’rganish va tadbiq etishdagi mahorati

Darsni rejalashtirish

O'quv ustaxonasida darsni tashkil qilish va o'tkazish metodikasi

Tarbiyachi mahorati

O’qituvchining darsdagi mahorati