Касбий муҳитдаги ўз ўзига мотивация ва мақсадга интилувчанлик - Педагогиka - Рефераты

Касбий муҳитдаги ўз ўзига мотивация ва мақсадга интилувчанлик

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Касбий муҳитдаги ўз ўзига мотивация ва мақсадга интилувчанлик Режа: 1. Касбий муҳитдаги мулоқот компетентлигининг аҳамияти. 2. Касбий мотив ва мотивация. Меҳнат фаолияти мотивлари. 3. Мотивларнинг англанганлик даражаси: ижтимоий установка ва уни ўзгартириш муаммоси.

Касбий муҳитдаги мулоқот компетентлигининг аҳамияти Шахснинг танлаган соҳаси бўйича малакали, юқори маҳоратга эга мутахассис сифатида шаклланиши мураккаб жараён бўлиб, унга кўп йиллик самарали меҳнат, ижодий изланишлар натижасидагина эришиш мумкин. Бироқ мазкур сифатларнинг шаклланиши учун замин ўрта махсус касб-ҳунар коллежларидаги таҳсил жараёнида яратилади. Бўлажак педагогнинг касбий тайёргарлиги жараёнида мутахассисликка оид билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириб бориши билан бир қаторда психология фани бўйича назарий ва амалий билимдонликнинг шаклланиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Халқ хўжалигининг турли соҳаларидаги ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этиш, долзарб вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш учун ҳар бир мутахассисда касбий компетентликни шакллантириб боришга эътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир. Касбий компетентлик кишининг касбий фаолияти билан боғлиқ вазифаларни бажара олиш қобилияти ва ундан самарали фойдалана олиш имконияти бўлиб, у шахсга хос кўплаб психологик хусусиятларга эга бўлишни тақозо этади. А. А. Деркач томонидан касбий компетентликнинг таркибида касбий фаолиятдаги компетентлик, касбий мулоқотдаги компетентлик, мутахассиснинг ўз шахсини намоён эта олишидаги компетентлигини киритиш мумкин. Педагогнинг касбий компетентлиги педагогика ва психология фанларига доир билимларга эга бўлиш, ўз устида ишлаш, таълим жараёнини режалаштириш, баҳолаш ва қайта алоқани ўрната олиш, ўқувчиларда ўқув фаолияти мотивациясини шакллантириш, ахборот коммуникация технологияларини яхши билиш, таълим муҳитига янгилик киритиш, ўз фанини мукаммал билиш, хорижий тиллардан бирини яхши билишни тақазо этади.

А.В. Хуторский таълим жараёни учун муҳим бўлган педагогнинг қуйидаги компетентлигини тавсифлайди: 1. Дунёқараш, қадрият ва ўзини англаш - ўқитувчининг дунёқараши, тасаввури ва қадрияти билан боғлиқ равишда намоён бўлади. У атрофмуҳитдаги воқеа ва ҳодисалар моҳиятини аниқлай билади ва тушунади унга ўзини йўналтиради, педагог сифатида ўз фикрини асослай олиш ҳамда муаммонинг ечимини топа билиш кўникмасига эга. Бу компетенсия- ўқитувчининг ўқув ва бошқа фаолиятларидаги ўзини – ўзи англаш механизмини таъминлайди. 2. Умуммаданий – миллий ва умуминсоний қадриятларга эга бўлиш; мамлакатнинг ижтимоий ҳаётида иштирок этиш; оиласига, урф–одатларга ҳурмат; ижтимоий кўникмаларга эга бўлиш. Илм фаннинг инсон ҳаётига ва дунё ривожига таъсирини англай олиши ва ўқувчи ёшларга тушунтира олиши. 3. Ўқув ва билиш жараёни - ўқитувчининг мустақил билиш фаолияти, мантиқий фикрлаши, ўқув – билим фаолиятини баҳолаши, билим ва кўникмасини таҳлил қила олиши. 4. Маълумотга эга бўлиш - педагогик фаолияти, ўз фанига доир маълумотларни эгаллаш кўникмаси. 5. Мулоқотчанлик - тил билиши, турли хил инсонлар билан мулоқотда бўлиши, жамоада ўзига хос ўринда туриши. 6. Ижтимоий - фойдали меҳнат оилавий муносабатлар ва масъулият, жамият ривожидаги иштироки, ижтимоий фойдали меҳнат қилиши. Иқтисодий ва ҳуқуқий кўникмаларга эга бўлиш. Ўз устида ишлаши - жисмоний, маънавий, интеллектуал жиҳатдан ўзўзини ривожлантириб бориши, ҳиссиётини бошқариш. Таълим-тарбия жараёнининг самарадорлиги кўп жиҳатдан педагогик фаолият субъекти ҳисобланган ўқитувчининг касбий маҳорати ва тажрибасига боғлиқдир. Педагоглик касбига лойиқлик касб учун зарур бўлган қобилиятлар йиғиндисидан иборат бўлиб, у коммуникатив қобилиятларда ҳам ўз аксини топади.

Шахслараро мулоқот, ўзаро психологик таъсир этиш билан боғлиқ вазифаларни бажариш учун ҳар бир педагогда соҳа учун энг муҳим хусусият ҳисобланган мулоқотчанлик ёки коммуникатив компетентликни шакллантириш керак. Талабалар билан педагогик мулоқотни самарали ташкил этиш ўқитувчининг касбий компетенсияси, педагог шахси ва унинг шу фаолиятга муносабати ва мотивасияси билан белгиланади. Педагог шахси унинг қадриятли йўналишлари, ҳаётий режа ва орзу-истакларини акс эттириб – педагогик фаолият мазмунини ифодалайди. ХХ аср бошида П.Ф. Каптерев алоҳида таъкидлаб ўтганидек, ―Таълим жараёнидаги ўқитувчи шахси биринчи ўринда туради, педагогнинг бошқа хислатлари таълим натижаларига бўлган тарбиявий таъсирни оширади ёки пасайтиради‖. Коммуникатив компетентлик ишга оид, ҳамкасб ёки дўстлар билан, раҳбарларга мурожаат қилиш билан боғлиқ, ўзаро ишончга асосланган муносабатларни ташкил этишнинг шакллари, усуллари ва унинг самарадорлигига таъсир этувчи омиллар турлари ҳақидаги билимлар тизими, мулоқот жараёнидаги шерикка психологик таъсир эта олиш техникасига эга бўлишни тақозо этади. Педагог коммуникатив компетентлиги ёрдамида ўқувчи ва талабаларнинг ҳар қандай салбий ҳиссий ҳолатлари ёки экстремал вазиятларда ҳам уларнинг руҳий ҳолатини тўғри идрок қилиш, тушуниш, мавжуд ахборотларни тўғри таҳлил қила олиши мумкин. Талабалар билан педагогик мулоқот, коммуникатив компетентлик педагогик маҳоратнинг муҳим таркибий қисмидир. Ўқитувчининг коммуникатив қобилиятлари унинг шахсий сифатларида ҳам акс этади. Педагогнинг коммуникатив компетентлиги ва талабаларнинг коммуникатив имкониятлари улар ўртасидаги ўзаро мулоқотнинг тўлақонли ва самарали бўлишини таъминлайди. Мулоқот таълимнинг ажралмас таркибий қисми сифатида ҳам манба, ҳам ахборот тармоғи вазифасини ўтайди. Шунинг учун у таълим жараёнида этакчи ўринни егаллайди.

Педагогик фаолиятдаги самарали мулоқотнинг асосий сирларидан бири, суҳбатдошни ―тўғри тинглай олиш маҳорати саналади. Кишиларга таъсир кўрсата олиш сири гапириш маҳоратида эмас, - деб ёзади Д. Карнеги, балки яхши тингловчи бўлишдадир. Тинглаш оддийгина жим ўтириш эмас, балки фаол жараён бўлиб, кишилар орасида кўзга кўринмас ришталар ўрнатади, ўзаро яқинлик, илиқлик, бир – бирини тушуниш ҳиссини вужудга келтиради. Ҳар қандай мулоқотнинг зарур нуқтаси қайтарма алоқадир, шу орқали суҳбатдошлар бир – бирини идрок этиб ҳиссий яқинликка эришадилар. Шунингдек, мулоқотда педагог ва талабанинг ўзаро биргаликдаги фаолияти амалга оширилади, ҳиссий ва иродавий таъсирчанлик ортади, фикрлар ва ғоялар уйғунлиги шаклланади. Олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра, педагогнинг коммуникатив қобилияти ва мулоқотдаги компетентлиги қуйи курс талабалари томонидан кўпроқ қадрланади, ўқитувчининг шахсий фазилатларига юқори баҳо беришади. Яхши ўқитувчи моделида талабани тушуна оладиган устозларни идрок қилишади. Юқори курс талабалри учун эса касбий компетентлик муҳим хусусият сифатида баҳоланади, ҳамда ўзида ҳам мазкур сифатларни шакллантиришга бўлган эътибор ортиб боради. Мазкур сифат ва хусусиятларнинг юқори даражада ривожланишига эришиш учун бўлажак педагог ёш психологияси, психодиагностика, педагогик психология, акмеология каби фанлар бўйича етарли даражада билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириб бориши, ўз фаолиятини замон талабларига мос ҳолда бажариши ва касбий компетентлигини ошириб боришини таъминлайди. Касбий мотив ва мотивация. Меҳнат фаолияти мотивлари. Касбий мотив ва мотивасия муаммоси хориж психологлари томонидан кенг доирада тадқиқ қилинган. Жумладан, касбий мотивлар борасида ЙЭ.А.Климов, В.А.Крутеский, А.Н.Василкова, Э.Диси, В.Врум, М.В.Дмитрий ва бошқаларни киритишимиз мумкин.

Шахснинг иш фаолияти билан боғлиқ мотивасияларни 3 гуруҳга ажратиш мумкин; Биринчиси - меҳнат фаолияти мотивлари, Иккинчиси - касб танлаш мотивлари Учинчиси-иш жойини танлаш мотивлари. Аниқ фаолият эса барчасини жамланган ҳолда изоҳланади, яъни, бунда меҳнат фаолияти мотивлари, касб танлаш мотивларининг шаклланиши, шунингдек, қолган иккита мотив орқали эса иш жойини танлаш мотивлари ҳам юзага келади. Меҳнат фаолияти мотивлари хилма-хил бўлиб, улар ўзига хос омиллар билан белгиланади. Биринчи гуруҳ омилларига жамоавий характернинг уйғониши билан боғлиқлари киритилиб, бунда жамоага фойда тегишини англаш, бошқа инсонларга ёрдам бериш истаги, меҳнат фаолиятида ижтимоий установканинг зарурлиги ва бошқаларга нисбатан тобеликни ҳоҳламаслик каби мотивлар ҳисобланади. Иккинчи гуруҳ омиллари ўзи ва оиласи учун моддий маблағнинг орттирилиши, моддий ва маънавий эҳтиёжларнинг қондирилиши учун пул ишлаб топиш мотивларидир. Учинчи гуруҳ га ўзини ўзи фаоллаштириш, ривожлантириш, ўзини намоён қилиш эҳтиёжларининг қондирилиши ва бошқалар киради. Маълумки, инсонлар табиатдан бирор бир фаолият билан шуғулланмасдан туролмайдилар. Инсон нафақат истеъмолчи балки яратувчи бўлиб, яратиш жараёнида у ижоддан илҳом олади. Бу гуруҳга мансуб мотив жамият томонидан эҳтиёжларнинг қондирилиши ва бошқаларнинг ҳурматини қозониш билан боғлиқ. Мактаб ўқувчиларининг меҳнат тарбияси ҳам шу мотив билан боғлиқ равишда шакллантирилади. Меҳнат фаолиятининг умумий мотивлари юқорида айтиб ўтилганидек, аниқ касблар доирасида амалга ошади.

Ўқитувчи касбкорлигини баҳолаш. Касбий фаолиятнинг сўниши. 1. Ўқитувчи касбий фаолияти баҳолаш мезонлари. Касбкорлик. Маълумки, агар касб тўҒри танланган бўлса, инсон учун меҳнат қувонч, ижодий илҳом манбаига айланади, бу эса шахс учун ҳам, жамият учун ҳам фойдалидир. Онгли касб танлаш ўсмирлар етарли даражадаги умумий ва политехник тайёргарликка эга бўлган тақдирдагина мумкин бўлади. Ўқувчини у ёки бу касбга мақсадли ёъналтиришдан аввал унинг шахсини ўрганиш лозим бунинг учун уни кузатиш, ўқувчининг мактабдаги, жамоат жойларидаги, оила ва меҳнатдаги амалий ҳаракатларини таҳлил қилиш, сўровнома ўтказиш, суҳбат, тест, интервю олиш мумкин. Касбга ёъналтиришда турли касблар, уларга қўйиладиган талаблар, бу касбни қаерда эгаллашлари мумкинлиги тўҒрисида ўқувчиларга маълумот бериш катта аҳамиятга эга. Касб танлаш – жиддий ва масъулиятли ишдир. Ўз ҳаёт ёълини жиддий суратда белгилаб олиш – осон иш эмас. Бунинг учун узоқ вақт махсус тайёргарлик кўриш талаб этилади. Ўқувчиларнинг касб–ҳунарга лаёқатини ўрганиш учун уларнинг ақлий, жисмоний қобилиятларини билиш, малака ва кўникмаларини ўрганиш лозим. Ишчи мутахассисларни тайёрлаш ҳар доим ҳам жиддий масала бўлиб келган, чунки ишлаб чиқаришнинг муваффақиятлари уларнинг малака даражасига боҒлиқ бўлган. Барча ривожланган давлатлар учун ишлаб чиқаришнинг ҳамма тармоқларида жисмоний меҳнатнинг солиштирма оҒирлиги барқарор камайиб бориш тенденсияси характерлидир. Кўпчилик ривожланган давлатларда ҳавфли ва зарарли ишлаб чиқариш, монотон ва бир хилдаги иш билан боҒлиқ бўлган кам малака талаб қилинадиган ишлар машина ва роботларга юклатилмоқда. Меҳнат функсияларининг ўзгариши ёшлар учун турли хилдаги ишларнинг ўзига тортиш мезонини аниқ ажратиб берди. Бажариш жараёни қизиқарли ва ижодий куч-Ғайрат талаб қиладиган фаолият асосий ўринга қўйилмоқда.

Бу меҳнат фаолиятининг турли ёъналишлари - саноат ва қишлоқ хўжалигидан тортиб то хизмат кўрсатиш соҳаларигача тегишлидир. Дунё олимларининг тадқиқотларига кўра янги технологияларнинг ишлаб чиқаришга шиддат билан кириб келиш тенденсияси тез орада барча жойларни қамраб олади. Одат бўлиб қолган кўпгина ишлаб чиқариш жараёнлари ўтмишга айланмоқда ёки тубдан ўзгармоқда. Замонавий кичик мутахассис қадимги ҳунарманд - ишчиларнинг энг яхши сифатларини сақлаб қолган ҳолда янги технологияларга мослашиши ва уни эгаллашга тайёр бўлиши лозим. Шундай қилиб, мамлакат саноати ва халқ хўжалиги учун малакали мутахассислар тайёрлаш вазифаси ёшларга касб сирларини ўргатишда янги ёндашувларни англашдан иборатдир. Бу қадимдан ўқувчилар учун ҳар доим зарур бўлган ва ишлаб чиқаришнинг истиқболли талабларини ҳисобга оладиган қатор сифатларни шакллантиришдан воз кечишни билдирмайди. Улар қуйидагилар эди: ишлаб чиқариш ва технологик интизомни тарбиялаш; жиҳоз ва асбобларни асрабавайлашни сингдириш; олинган назарий билимларни амалиётда қўллай олиш; ишлаб чиқариш техника ва технологияси, меҳнатни ташкил қилиш тўғрисида, касбни эгаллаш ва ишлаб чиқариш малакасининг кейинги ривожланиши учун зарур бўлган ҳажмда чуқур ва мустаҳкам билимларни шакллантириш. Ҳозирги босқичда бўлҒуси мутахассисдан ишлаб чиқаришнинг ўзгариб бораётган шароитларига осон мослаша оладиган ва фаол ҳаракат қиладиган, ижодий ўйлайдиган шахс сифатлари талаб қилинади. Бошқача сўз билан айтганда, замонавий мутахассис қуйидаги сифатларга эга бўлиши лозим: меҳнат фаолияти давомида ўзини онгли равишда ўзгартириш ва ривожлантириш, касбга ўзининг индивидуал ижодий улушини қўшиш, унда ўзига хос ўринни эгаллаш. Демак, малакали мутахассислар тайёрлашнинг асосий ёъналиши ёшларга фақатгина билим беришдан иборат бўлмай, балки ҳаётнинг ўзи белгилаб берадиган устивор вазифаларни амалга оширишдан иборатдир.

Сўнгги йилларда ишлаб чиқариш ҳаётининг жонланиши натижасида малакали кичик мутахассис ходимлар етишмаслиги сезилмоқда. Шунинг учун эътиборни касб-ҳунар таълимига қаратиш ва унинг мазмунини янгилаш вазифаси муҳим аҳамият касб этади. Чунки замонавий ишлаб чиқаришда оддий ишчи эмас, балки малакали ва юқори малакали кичик мутахассислар етишмаяпти. Бу вазифани ҳал қилиш яқин даврларнинг энг долзарб вазифаси ҳисобланади. ХХ I аср таълими бўйича ЮНЭСКО томонидан тақдим этилган Халқаро комиссия маърузасида таълимнинг тўртта асосий тамойили кўриб чиқилган. Улар қисқа сатрларда баён қилинган бўлиб, чуқур мазмунга эга: билим олишни ўрганиш – шахснинг шаклланиши ва кейинги ривожланиши янгиликларни узлуксиз кузатиб бориш ва мустақил ўрганишни кўзда тутади; ишлашни ўрганиш – ишни оддийгина бажариш эмас, балки ҳар қандай буюрилган ишга фаолиятли ёндашув тушунилади (ҳар бир босқичдаги иш натижалари ва ўз фаолиятини баҳолаш ва таҳрирлашни билиш); яшашни ўрганиш – тез ўзгараётган замон шароитларига мослаша олиш,ўзини шахсий ва оилавий ҳаётга, келажакдаги касбий фаолиятга ижодий сафарбар қила олиш; биргаликда яшашни ўрганиш – дунёга, инсонларга, ўзига нисбатан қадр-қимматни шакллантириш (жамият аъзоси сифатида индивиднинг барқарор ижтимоий муҳим жиҳатлари тизимини тарбиялаш). Ҳозирги замонда таълимнинг глобал мақсади инсонни ҳар томонлама ривожлантиришдир.Биринчи ўринга ўқувчининг ички салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда унинг шахсини ривожлантириш масаласи чиқади.Бу фақатгина умумўқув қувларга тегишли бўлмай балки касбий ўқитишга ҳам тегишлидир.Агар авваллари у предметга ёъналтирилган – асосий мақсади шу предмет соҳасининг мазмунини узатиш бўлган бўлса, ҳозир эса ўқувчини ривожлантиришга ёъналтирилган ўқитишга ўтишдан иборат бўлмоқда.Дидактикада у «шахсга ёъналтирилган» атамаси билан маълумдир.

Таълимнинг янги мазмунига юқоридагилар билан бирга мезонларни ўлчаш ҳам кириши лозим: одам қанчалик касб талабларига мос келади ва касб қанчалик инсон талабларига, унинг мотивлари ва лаёқатларига мос келади; инсон қай даражада касбнинг меъёр ва қоидаларини ўзлаштириб олди ва унда қай даражада ўзини намоён қилишга, ўзини касб воситалари ёрдамида ривожлантиришга интилади; инсонда ўсиш истиқболлари борми ва уни излайдими, бошқа одамларнинг касбий тажрибасини қабул қилишга тайёрми; инсон ўз муваффақиятларини миқдорий ва сифат жиҳатдан баҳолай оладими ва унга тайёрми, у уларни балл, мезонларда объектив баҳолай оладими. Кўриниб турибдики мутахассисга ўз ишлаб чиқариш мажбуриятларини бажариши учун зарур бўлган шахсий сифатлар мажмуаси маълум тарзда ташкиллаштирилган ўқитиш шароитларида шакллантирилиши мумкин. Бу ерда кўзланган мақсад – янги жамият мутахассиссини тайёрлашга қаратилган приоритетлар тўғри танланиши муҳим. Касбий психология бўйича мутахассислар профессионалнинг муваффақият билан ишлаши учун зарур бўлган барча сифатларни учта блокка бирлаштириш мумкин деб ҳисоблашади. Худди шуларни ўқитиш жараёнида ҳисобга олиш зарур бўлади. Чунки инсоннинг профессисонализми фақатгина унинг ишлай олишида эмас. Замонавий кичик мутахассиснинг фаолиятини кўриб чиқиш ва унга баҳо беришда бу касбда уни нима ҳаракатга келтираяпти, нима учун ушбу иш билан шуҒулланаяпти, у қандай қадриятлардан келиб чиқади, ўзининг қандай ижодий ресурсларини ихтиёрий равишда ва ички туйҒу бўйича ўз меҳнатига қўшади. Мана шунинг учун ҳам бўлҒуси кичик мутахассисни ўқитиш ва шакллантиришда қуйидаги шахсий сифатлар тарбияланиши лозим: Эмоционал-қимматли – ўқиш, меҳнатга бўлган муносабат; аҳлоқнинг ўзлаштирилган меъёрлари (инсонларга муносабат); доминант еҳтиёжлар, раҒбатлар ва ҳ.к.; Фаоллик-ирода – ишлаб чиқариш вазиятларига кириш ва ундан чиқиш учун ўзлаштирилган усуллар; тўсиқларни енгиш тажрибаси ва иродали

бўлиш; натижаларни назорат қилиш ва таҳрирлаш усуллари; ижоднинг ўзлаштирилган процедуралари ва ҳ.к.; Образли-билимли – образларни умумлаштириш қобилиятлари, фантазия ва хаёлларни ривожлантириш; рефлексия тажрибаси; фикрий амаллар ва фикрий коммуникацияни ривожлантириш. Бугунги илмий-техник тараққиётни ҳисобга олган ҳолда жуда ёшлик даврдан бошлабоқ ёшларда ижодий салоҳиятни шахсга хос бўлган мажбурий сифат тарзида шакллантириш керак. Сивилизациянинг барча дурдоналари ижодкор инсонлар томонидан ихтиро қилинган технология ва техник воситалар асосида яратилган.

Адабиётлар : 1. Келвин СеиферТ ва Росемарй Суттон. Эдуcатионал Психологии 2009 Келвин Сеиферт.10-16 пагес. 5.Бордавская Н.В., Реан А.А. Педагогика.-М.: Питер, 2004. 2. Профессионалная педагогика.Учебник для студентов.–М.: Педагогика, 2002. 3. Нишонова С. Комил инсонни тарбияси:ўрта махсус, касб-ҳунар та‗лими муассасалари учун қўлланма. -Т.: Истиқлол. 2003 4. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: ―Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2000. 5. Эгамбердиев Э., Хўжамқулов Ҳ. Кичикбизнес ва тадбиркорлик. – Т.: Манавият, 2003. 6. Хошимов К. ва бошқалар таҳрири остида. Педагогика тарихи – Т.: Фан, 2001.

Похожие

Ўз-ўзини тарбиялаш ва ўз устида ишлаш

Ўз -ўзини тарбиялаш ва ўз устида ишлаш

Касбий фаолият ўқитувчи касбидаги муаммолар ўз ўзини назорат қилиш психологияси

Педагогик технологияни қўллаш билан боғлиқ ташкилий-услубий ишлар

Касбий таълимнинг шаклланиши ва ривожланиши