Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish asoslari - Педагогиka - Рефераты

Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish asoslari

Загружено в:

12.02.2024

Скачано:

0

Размер:

213 KB

Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish asoslari Reja: 1. Oliy maktabda ilmiy tadqiqot ishlari tizimi 2. Tadqiqotchilik malakalarini egallash texnologiyasi 3. Tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish jarayonida bajariladigan ishlar 4. Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga kompleks yondoshuvlar 5. Ilmiy tadqiqot ishlariga yunaltirish. 6. Ilmiy tadqiqot ishlarida bilim saviyasini ahamiyati. 7. Tadqiqotchilarni intellektual jihati. 8. Ilmiy tadqiqot manba va ma’lumotlarini muamoli tahlili 9. Ilmiy tadqiqot manba va ma’lumotlarini vaziyatli tahlili 10. Ilmiy tadqiqotning vaziyatli tahlilni vaziyatning murakkablik parametrlari

Oliy maktabda ilmiy tadqiqot ishlari tizimi Oliy maktabda o`qituvchi va talabalarning ilmiy tadqiqot ishlari tizimi kadrlar tayyorlash milliy dasturidagi amalga oshirish ishlari bilan uzviy bog`liqdir. O`zbekiston respublikasi kadrlar tayyorlash mil liy modelining tarkibiy qismlaridan biri fan – yuqori malakali 45 muta xasislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi hisoblanadi. Kadrlar tayyorlash tizimiga ilm-fanning uzviy ravishda kirib borishi uchun qo`yidagilar zarurligi milliy dasturda belgilangan: - ilg`or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o`zlashtirish yuzasidan maqsadli innovatsion loyihalarni shakllantirish va amalga oshirish yo`li bilan ilm- fanning ta’lim amaliyoti aloqasini ta’minlash; - ilg`or axborot va pedagogik texnologiyalarning joriy etish uchun eksperimental maydonchalar barpo etish orqali ilmiy tadqiqot natijalarini o`quv tarbiya jarayonida joriy etish mexanizmini ro`yobga chiqarish; - yuqori malaka kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy ijodini har tomonlama qo`llab – quvvatlash; - talabalar va yosh olimlarning ilmiy yutuqlari uchun maxsus mukofotlar va sovrinlar, stipendiyalar ta’sis etish, yoshlar ilmiy-texnika ijodiyotining doimiy ishlaydigan ko`rgazma va ekspozitsiyalarini tashkil etish. Oliy ta’limning davlat ta’lim standartida bakalavriat va magistratura ta’limiga qo`yilgan umumiy malaka talablari qatorida qo`yidagilar belgilangan: - o`z ustida mustaqil ishlash va mehnat faoliyatini ilmiy asosda tashkil qila olish; - ilmiy va ilmiy – texnik axborot ishlash ko`nikma va malakalarini shakllantirish; - ilmiy ijodiyot metodologiyasi, bilishning umumiy usullari, emperik va nazariy tadqiqot usullari, qonunlar, qoidalar mantig`ini asoslash va inkor etish yo`llariga doir bilimlarni egallash. Oliy ta’limda professor o`qituvchilar, yosh olimlar, magistrlar, iqtidorli talabalar kafedrada reja asosida ilmiy izlanish orqali ilmiy tadqiqot ishlari olib boradilar (Rasm-4). Magistratura ta’limining ilmiy faoliyat bloki, ilmiy tadqiqotlar

metodologiyasini o`zlashtirishni, ixtisoslashgan ilmiy va ta’lim metodologiyasini o`zlashtirishni, ixtisoslashgan ilmiy va ta’lim muassasalarida talabalar muayyan ilmiy tadqiqot va ilmiy – pedagogik ishlarni nazarda tutadi. O`zbekiston ijtimoiy ishlab chiqarish, madaniy-ma’rifiy sohalarda jahonning rivojlangan mamlakatlari darajasiga erishishi uchun mehnatni ilmiy asosda tashkil etish lozim. Xalq x o`jaligining barcha tarmoqlari, madaniyat, ma’naviyat, ta’lim sohalarida mehnatni ilmiy tashkil etish hayotiy zaruratga aylandi. SHuningdek, pedagogik xodimlar mehnatni ham ilmiy asosda tashkil etish davr talabidir. Bu, avvalo, barcha ishlarni aniq va puxta uyushtirish, ta’llim-tarbiya ishlarini tashkil etishga ilmiy yondashish demakdir. Bo`lajak mutaxasislar oliy ta’lim muassasasida o`qish davrida faqat fan bloklari va kasbiy bilimlarni chuqur egallashlarining o`zigina kifoya qilmaydi, ulardagi iqtidor va qobiliyatlarni oshirish, talablarni ilmiy tadqiqot ishlariga kengroq jalb etib, tadqiqotchilik malaka va ko`nikmalarini hosil qilish, ilmiy ijod metodologiyasi va usullarini olishlariga erishish zarurligi, yuqorida keltirilganidek, O`zbekiston Respublikasining me’yoriy hujjatlarida aniq belgilangan. Oliy ta’lim muassasasida talabalarning ilmiy tadqiqot ishlari o`z navbatida ulardan chuqur, mustahkam bilim egallashini talab qiladi. Mustaqil, puxta bilimlarsiz amaliy ishlarga ijodiy yondashish, o`quv tadqiqot, ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish mumkin emas. Oliy maktabda talabalarning ilmiy tadqiqot ishlari, asosan, kasba doir pedagogik, o`quv-tarbiyaviy yo`nalishlarda amalga oshiriladi. Uning asosiy vazifalari qo`yidagilardan iborat. - talabalarda tadqiqotchilik faoliyatiga ijodiy izlanishga qiziqishini o`stirish, o`quv- tarbiyaviy ishlarga ilmiy yondashish malakasini hosil qilish; - mutaxasislikka oid va boshqa fanlar bloklarini o`rganish jarayonida o`quv tadqiqot ko`nikma va malakalarini shakllantirish; - adabiyotlar va boshqa ilmiy manbalarni o`rganish va tahlil qilish qobiliyati, malakalarini oshirish;

- o`quvchilar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlari, shuningdek, mutaxasislik fanlari sohasida muammolarni ko`ra olish va shu sohada ilmiy sohada ilmiy tadqiqot ishlarini bajara olish ko`nikma va malakalarini egallash;

- ilmiy tadqiqot metodlarini bilib olish va ularni amalda qo`llay olishni o`rganish. Talabalar bajaradigan ilmiy tadqiqot ishlari ikki yo`nalishda tashkil etiladi: birinchisi, o`quv mashg`ulotlari bilan bog`liq bo`lgan tadqiqot ishlari, ya’ni o`quv tadqiqot ishlari; ikkinchisi, kafedraning ilmiy yo`nalishlari bilan bog`liq bo`lgan ilmiy tadqiqot ishlari. O`quv mashg`ulotlari bilan bog`liq tadqiqot ishlariga qo`yidagilar kiradi:

ilmiy adabiyotlar va manbalarni, internet axborotlarini, asarlarini, shuningdek, ilmiy tadqiqot metodologiyasi va adabiyotlarni o`rganish va tanqidiy tahlil qilish; - laboratoriya mashg`ulotlariga tayyorlanish va uni bajarish Bilan bog`liq tadqiqot ishlari; - maxsus kurs va seminarlarni o`rganish bilan bog`liq o`quv tadqiqot ishlari; - to`plangan tadqiqot materiallari asosida referat, doklad va ma’ro`za matnlarini tayyorlash; - pedagogik, ishlab chiqarish va dala amaliyotlari davomida, o`quv ekspe ditsiyalari vaqtida o`quv topshiriqlari bo`yicha yakka va jamoaviy tadqiqot ishlari olib borish; o`quvchilarning qiziqishlari, individual xususiyatlarini o`rganish; jamoada shaxslararo munosabatlar, bir maqsadga qaratilgan pedagogik, psixologik va sotsialistik tadqiqotlar, yoshlar e’tiqodi va ideali, ta’lim-tarbiya usullarini qiyosiy o`rganish; arxeologik-dialektologik, etnografik tadqiqotlar; gerbariylar to`plash, feneologik va meteriologik hodisalarni o`rganish; o`quv ustaxonalarida mehnat ta’limi usullarining samaradorligini tadqiq etish kabilar; - kurs ishlari, doklad, ilmiy ma’ruzalarni tajriba – tadqiqot yo`nalishida bajarish kabilar. Kafedraning ilmiy tadqiqot yo`nalishlari bilan bog`liq talabalarning ilmiy tadqiqot ishlariga qo`yidagilar kiradi: - talabalarning ilmiy mavzu tanlashni, bibliografiya tuzishni, ilmiy bilish metodlari va tadqiqot usullarini o`rganadilar, adabiyotlar, internet va boshqa manbalar asosida ilmiy doklad, ma’ro`zalar tayyorlaydilar, o`zlarining tadqiqot ishlari haqida chiqishlar qiladilar, ilmiy muammolarni muhokama qilishda, munozaralarda qatnashish; - kafedra o`qituvchilari, asperant, doktorantlar, bajaradigan ilmiy ishlarda, shuningdek, korxonalar, xalq ta’limi tizimidagi ilmiy metodik muassasalar tomonidan olib boriladigan tadqiqot ishlarida qatnashish; - ilmiy tadqiqot muassasalar tomonidan o`tkaziladigan arxeologik, etnografik va boshqa ekspeditsiyalarda ishtirok etish;

- konstruktorlik byurolaridagi ishlarida, grant, shartnoma asosida olib boriladigan tadqiqot ishlarida qatnashish; asboblarni konsruksiya qilish, ta’limning texnik vositalari, ko`rsatmali qurollarni yasash, jamoa xo`jaliklarida, ta’lim muassasalarida mehnatni ilmiy tashkil etishni o`rganish; - o`zining ilmiy tadqiqot natijalari asosida konkurslar, olimpiadalarda qatnashish; - malakaviy bitiruv ishlari, magistrlik dissertatsiyalarini tayyorlash, himoya qilish, ilmiy maqolalar, risolalar tayyorlash, chop ettirish va boshqalar. Tadqiqotchilik malakalarini egallash texnologiyasi Ilmiy ishda eng muhim masala, bu har bir talaba o`z qiziqish, qobiliyati, imkoniyati asosida tadqiqot mavzusini tanlay olishi, o`rganilayotgan muammo, mavzuga doir adabiyotlar va boshq 4 a 9 manba’lardan faktlar, axborotlarni tanlab to`play olishi, tizimlashtira olish malakasidir. Tadqiqotchi ilmiy faktlar axborotlarni erinmay, shoshilmay to`plashi, ularni sinchiklab o`rganishi, taqqoslab, solishtirib ko`rish katta ahamiyatga ega. Iqtidorli talabalar odatda birinchi kursdayoq ustozlar nazariga tushadi. ular kafedralarda olib borilayotgan ilmiy ishlar bilan bog`liq uncha qiyin bo`lmagan vazifalarni bajarishga jalb etiladi. Quyi kurslardan boshlab iqtidorli talabalar bilan alohida ishlash, chet tillari, kompyuter texnikasi, ixtisoslik fanlardan qo`shimcha o`quv mashg`ulotlari tashkil etish odat tusiga kirib bormoqda, talabalar kafedra o`quvchilari rahbarligida o`zi tanlagan ixtisoslik, pedagogika, psixologiya va boshqa fanlardan ta’lim dasturlariga muvofiq o`quv xususiyatiga xos tadqiqot is hlarini bajaradilar. Ular o`qigan, bilganlarini yozma bayon qilishni o`rganadi, ilmiy tushunchalar, qoidalarni o`z tushunchasi bilan solishtiradi. Faktlar, hodisalar orasidagi aloqalar, bog`lanishlarni anglaydi, mustaqil fikrlaydi. Referat, doklad yozish davomida talabalar adabiyotlar, axborot olishning zamonaviy manbalari bilan ishlash masalasini egallaydi, muhim nazariy masalalarni mustaqil hal qilish imkoniyatiga ega bo`ladi. Ilmiy ishlarni rasmiylashtirish qoidalari bilan tanishadi.

O`quv yili davomida o`tkaziladigan an’anaviy konferensiyalar ham talabalarni ilmiy tadqiqot ishlariga o`rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ishning bu shakli referat ishlarga tayanadi. Ma’ro`zachilar muammo yuzasidan eng yaxshi referat, doklad yozgan talabalardan tanlanadi. Ularning seksiya yig`ilishidagi chiqishlarini boshqalar to`ldiradilar. Har bir chiqish, ma’ro`za muhokama qilinadi, boyitiladi. Quyi kurslarda o`quv amaliyoti jarayonida talabalar maktab o`quvchilarining yosh va individual ruhiy xususiyatlarini o`rganishga jalb etiladi. Bunda ular kuzatish, suhbat va anketalar yordamida yoshlarning qiziqishlari, intilishlarini va boshqa xususiyatlarini o`rganadilar, tadqiqotchilik malakalarini egallaydilar ilmiy ishni yozishga kirishidan oldin mavzuga doir barcha manbalarni atroflicha o`rganib chiqish, ilmiy faktlar, axborotlarni to`plash ularni tartibga solish, tasniflash, chuqur tahlil qilish muhim. SHundan keyin mavzuning mazmunini yuritadigan reja tuziladi va u taxminiy bo`ladi, yozish paytida rejaga o`zgartirishlar kiritish mumkin. SHu tariqa tadqiqotchilik tajribasi to`plab, ko`nikma va malakalar hosil bo`la oladi. Talabalar tadqiqotchilik malaka-sifatlari shakllanishining ikkinchi etapi yuqori kurslarda o`qish davomida bo`ladi. Bu etapda talabalar ilmiy laboratoriyalarda, o`quv va ilmiy ekspeditsiyalarda turli darajadagi tadqiqot ishlarini bajaradilar, ilmiy to`garak va kafedra o`qituvchilari, aspirantlar, doktorantlar tadqiqotlarida qatnashdilar; kurs ishi, malakaviy bitiruv ishlari, magistrlik dissertatsiyasini yozish bilan bog`liq bo`lgan ilmiy tadqiqot ishlarini bajaradilar, ilmiy ishlar konkurslari, 50 tanlovlarida ishtirok etadilar. Bu etapda talabalar o`zlari bajaradigan tadqiqot ishlari bo`yicha mavzuni mustaqil tanlay olish, tadqiqot olish, tadqiqot metodikasini tuza olish, tadqiqotni tashkil eta olish va o`tkazish; tadqiqot natijalarini sifat va son jihatdan tahlil qila olish, o`z xulosalarini ifodalay olish, o`z tadqiqot natijalarini talabalar ilmiy ishlari tanlovlari uchun tayyorlash kabi malakalarni egallaydilar. Talabalar kafedrada olib borayotgan ilmiy tadqiqotlar jarayonida faktlar, axborotlarni to`plash va ularni dastlabki ishlab chiqish bilan bog`liq vazifalarni bajarishga jalb etilar ekan, bu ishlarning natijasini mustaqil ilmiy ish sifatida

rasmiylashtirish yoki shu sohada ishlayotgan professor-o`qituvchi bilan hammualliflikda nashr ettirishi ham mumkin. Talabalar tadqiqotchilik malakalarini shakllantirish tizimida kurs ishlari, bitiruv ishi va magistrlik dissertatsiyasini tayyorlashning o`rni va ahamiyati benihoyadir. Bu ishlarda hamma talabalar qatnashadi va bu jarayonda tadqiqotchilik faoliyatining barcha komponentlari (ijtimoiy va shaxsiy qimmatli motiv, aniq maqsad, tegishli vositalar, kutilgan natija) mavjud bo`ladi: tanlangan mavzuning rejasini, adabiyotlar ro`yxatini tuzish, mavzusiga oid ilmiy axborotlar, faktlarni to`plash va qayta ishlab chiqish tartibga keltirish, uni tasvirlash, tasniflash, taqqoslash, umumlashtirish, nazariy xulosalar chiqarish asosida tadqiqotchilarning asosiy natijalarni yozma shaklda rasmiylashtirish malakasi shakllanadi. Respublikamiz oliy ta’lim tizimida ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish kup jihatdan talaba-magistrlarni ilmiy tadqiqot ishlariga maqsadli yunaltirishga bog`liqdir. Bu talaba-magistrlarning tadqiqotchilik faoliyatini muayyan tizim asosida tashkil etish talabini quyadi. Ilmiy tadqiqot ishlari inson aqliy faoliyati ma’lum maqsadga yunaltirilgan ijodiy harakatlari majmuidan iborat. Bu faoliyatdan kuzlangan maqsad, hodisa yoki jarayon tug`risida yangi ilmiy bilimlarni urganish va kashf etish, uni takomillashtirish hamda ularni ijtimoiy hayotga tatbiq etishdan iboratdir. Tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish jarayonida bajariladigan ishlar Talaba-magistrlarning ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini shakllanti rish jarayonida quyidagilarga amal qilinishi lozim bo`ladi: - Talaba-magistrlarning qiziqishlarini urganish; - Ilmiy mavzulardagi suxbatlarga jalb qilish; - Ilmiy mavzuda ma’ruza tayyorlashni topshirish; - Referat, kurs ishlari tayyorlashni topshirish; - Tahlil qilish uchun ilmiy materiallarni tavsiya qilish; - Ilmiy tadqiqotchilik xujjatlarini tayyorlashga urgatish; - Tadqiqot rejasini ishlab chiqishn 5 i 1 topshirish:

- Ilmiy adabiyotlar bilan ishlashga urgatish; Bu faoliyat uz navbatida bir qator vazifalarni o`z ichiga oladi. Tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish jarayonida bajariladigan ishlarga quyidagicha izohlar berish mumkin: Talaba-magistrlarning qiziqishlarini urganish: Tanlangan talabalarning ilmiy yunalishini aniqlash uchun umumiy savollar asosida suhbat utkaziladi va talaba tadqiqot sohasining qaysi yunalishlariga qiziqishi belgilanadi. Uning bu sohadagi bilimi, dunyokarashi, ma’lumotlarga egalik darajasi aniqlanadi. Ilmiy mavzulardagi suxbatlarga jalb qilish: Talaba kafedrada tashkil etilgan ilmiy seminarlar, suhbatlar, ilmiy munozaralar, konferensiyalarga jalb etiladi. Ilmiy baxslarda shaxsiy fikri bilan ishtirok etadi va uz munosabati, ilmiy qarashlarini bayon etadi. Ilmiy mavzuda ma’ruza tayyorlashni topshirish: Qiziqqan sohasi buyicha urgangan materiallari, tadqiq qilingan ilmiy izlanishlar xulosalarini urganish natijalari, ilmiy tadqiqotlar, manbalar tahlili asosida maqola, ma’ruza kabi ilmiy materiallar tayyorlash topshiriladi. Referat, kurs ishlari tayyorlashni topshirish: Mustaqil tayyorgarlik uchun tadqiqot ishlarining mazmuni va mohiyati asosida o`quv rejasidan tashqari ilmiy mavzularda referat, kurs ishi kabi ilmiy materiallar yozish hamda ularga taqriz, rezyume, annotatsiya tayyorlash malakasini hosil qilish uchun ajratilgan mavzular asosida topshiriqlar beriladi. Tahlil qilish uchun ilmiy materiallarni tavsiya qilish: Talabaning ilmiy yunalishi aniqlanganidan sung unga shu yunalishda bajarilgan tadqiqot ishlarini urganish va tahlil qilish malakasini egallashi uchun ilmiy adabiyotlar, dissertatsiyalar, avtoreferatlar, ilmiy maqolalar tavsiya etiladi. Talabaning shu yunalishda bajargan ishlari belgilangan muddatlarda urganib chiqiladi va tegishli yig`ilishlarda muhokama qilinadi.

Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga kompleks yondoshuvlar Ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish va amalga oshirishda quyidagicha kompleks yondoshuvlar bo`lishi mumkin: Voqea, jarayon, hodisalarni mohiyatiga yunaltirilgan rivojlantiruvchi yondoshuv. U voqea, jarayon, hodisalarni mohiyatiga kura tadqiqotni barcha qatnashchilarini individual, guruh va jamoa bo`lib rivojlanishi, tadqiqot sub’ektining turli-tuman jabhalarini shakllantirish rusumlari asosida to`laqonli rivojlantirilishini nazarda tutadi. Bu nafaqat tadqiqot jarayonini individuallashtirilishi va tabaqalanishini – standart talablari buyicha tadqiqot natijasi hisoblanmish intelektual mahsulotni rivojlantirilgan darajasiga yunaltirishni anglatadi. Tadqiqotni tashkil etilishiga nisbatan bir tizimli yondoshuv. Tadqiqot loyihasi tizimga xos hamma belgilar: voqea, hodisa, jarayon mantig`i, ularning barcha qismlarining o`zaro bog`liqligi, yaxlitligiga ega bo`lishi kerak. Tadqiqotga nisbatan faoliyatli yondoshuv. Tadqiqot qatnishchila ri ni protsessual xususiyatlarini hosil qilish, ular faoliyatini faollash tirish va teranlashtirish hamda intensivlashtirish, tadqiqot jarayonida qatnashchilarni jamiki qobiliyatlari, intiluvchanligi va tashabuskorligini rivojlantirish yunaltirilishini nazarda tutadi. Tadqiqotga muloqotli yondoshuv. Tadqiotni olib borish jarayonida tadqiqot subektlari- qatnashchilarining psixologik yakdilligi va baham jihat harakat qilishi muhitini yaratilishi zarurligini belgilaydiki, natijada qatnashchilar tadqiqot muammosini dolzarblashtirishi va eng aktualini ajratib olishi va taqdim etishga urinishiga undaydigan ijodiy jarayon kuchayadi. Ilmiy tadqiqot faoliyatini muvaffaqiyat qozonishga yunaltirilishi. Tadqiqotchilar erishgan yutuqlarni ilmiy tahlil asosida muntazam qayd qilib taqoslab turishi va muvofiqini saralab olish orqali ularni samarali faoliyat sari faollashtirish va rag`barlantirishdan iborat. Tad qiqot qatnashchilarining o`zlari erishgan yutuqlarini tulaqonli his etish lari tadqiqotning asosiy olib borish, oxirigacha davom etirish manbalari dan biri, tadqiqotchilarni tadqiqotga nisbatan barqaror ijodiy

pozitsiya larini shakllantirish, izlanish va ilmiy o`rganishga oid faollikni kuchay tirish omilidir. Hamkorlik muhitida tadqiqotni olib borish. Tadqiqot qatnishchi larining subektiv munosabatlarida sheriklik, muammoli vaziyatlarini har qilish va erishilgan natijalarni qayd qilish borasida ularni jamoa bo`lib faoliyatni amalga oshirilishini nazarda tutadi. Muammoli tadqiqot. Tadqiqot qatnashchilarini tadqiqot mazmunini muammoli tarzda tassavur etish asosidagi faol bahamjihat harakat qilish usullaridan biri bo`lib, ana shunday tadqiqot jarayonida ob’ektiv ziddi yatlarni aniqlash, muammolarni ajratish va shakllantirish, ularni hal etish usullari va vositalarini izlash buyicha mustaqil ijodiy-ilmiylik fao liyati, shuningdek dialektik taffakurni hosil qilish va rivojlantirish, nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda ijodiy qo`llanishi ta’minlanadi. Sinergetik yondoshuv. Uning mohiyati tadqiqot guruhiga vaziyat muhi tini singdirish, izlanish bilimlarini oshirish, insaytli onglilik, kash fiyotlarga intilish samaralarini shakllantirish va boshqa ko`plab rusum larni tayyorlashdan iborat. Loyihali tadqiqot. Tadqiqotchilar loyihali texnologiyadan farqli ravishda tadqiqotda muammoni va uni hal etish 53 yullarini yaratilishi tad qiqot jarayonida yuz beradiki, bunda ayni bir paytda muammoli vaziyatni hal etishga doir samarali harakatlarini idrok qilish va anglash, ularni amalga oshirish dasturini ishlab chiqish buyicha texnik topshiriq va axborot manbai shaklida namoyon bo`ladi. Tadqiqotni axborot makonini shakllantirish. Tadqiqot olib bo rish jarayonini faollashtirish, axborot kommunikatsiyalarini tashkil etish, fikrlarni taqoslash va to`qnashtirish, makonni axborot bilan tuldirish va unda tuplanadigan axborotdan foydalanishdan iborat bosqichma-bosqich jarayondir. Tadqiqot qatnashchilari ifoda etadigan fikriy shakllardan tashkil topadigan intelektual makon nafaqat shaxsni o`qitish, shu bilan birga uning shaxsini tarbiyalash, uni kamol toptirish uchun ham xizmat qiladigan muhit bo`ladi. Rivojlangan axborot makonida bo`lish, uning tashkil etilishidan to muammoal etilishigacha uning ichida bulish foydali bo`lib, u jami axborotlar, turli-tuman his tuyg`ularni o`ziga singdirib oladi, ilmiy taffakur faoliyati usullarini yorqin his etadi.

Ilmiy tadqiqotlarda tadqiqotchilik tahliliy texnologiya – tadqiqotchilik jarayoni operatsiyalari tahliliy rusumlar jamlashgan bo`ladi. YUqoridagi ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish va amalga oshirishdagi kompleks yondoshuvlardan kelib chiqib, ilmiy tadqiqotni mohiyatli belgilari va didaktik o`ziga xos xususiyatlari asosida ilmiy izlanish va tahlil, kommunikatsiya va axborotningmuvofiq usullari va vositalari tanlab olinganki, ular jamuljam holida tadqiqot ishlarini amalga oshirish sharoitida tadqiqot maqsadiga erishishni kafolatlaydi. Ilmiy tadqiqot ishlariga yunaltirish. Oliy o`quv yurtlarida talaba-magistrlarni ilmiy tadqiqot ishlariga yunaltirish maqsadli, ma’lum reja asosida tizimlashtirilgan holda amalga oshiriladigan jarayondir. Oliy o`quv yurtlarining kafedral 5 a 4 ri qoshida tashkil etiladigan uyush malar ( “Yosh olimlar” kengashi, “Esh olimlar” maktabi, kichik ilmiy maktab lar, ilmiy tugaraklar kabi) uz tarkibiga uzluksiz ta’lim tizimi buyicha maktab o`quvchilari, akademik litsey va oliy ta’lim talaba-magistrlarini biriktirishi mumkin. Bunday uyushmalarni tugaraklardan afzalligi shundaki, unda mashg`ulotlar noan’anaviy tarzda: bahs-munozara, didaktik va rolli uyinlar hamda no an’anaviy tarbiya darslari kurinishida amalga oshiriladi. Bu erda o`quvchi va talaba hamda magistrga uzaro munosabatga kirisha olish hamda ularda ilmiy- ijodiy qobiliyatlarini namoyon eta olishlari uchun tuliq shart-sharoit hamda erkinlik yaratib berilgan. Talaba-magistrlarning ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga kirishish qobiliyatlari bilimdonlik, ilmiy dunyoqarashga egalik, o`zini erkin tutishi, o`z fikriga egalik, notiqlik, kasb sirlari va uning o`ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilish, muloqot madaniyatiga amal qilish, o`z his siyotini boshqara olish, muayyan vaziyatga kirisha olish, chet tilini yaxshi bilish kabilar hisoblanadi. Talaba- magistrlarning ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga kirishish qobiliyatlarini usib borish dinamikasini ta’min etuvchi omillarga- qushimcha darslar, tugarak ishlari, mustaqil ravishda bajariladigan ishlar, pedagogik amaliyotlar, noan’anaviy darslar, tadbir lar (uchrashuvlar, bahs- munozaralar,

turli xil uyinlar), adabiyotlar bilan ishlash, tadqiqot ishlarida faol qatnashish (bitiruv- malakaviy ishlari, ilmiy maqola va risolalar tayyorlash) va boshqalar kiradi. O`qituvchi va talaba-magistlarning ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga kirishish qobiliyatlari kursatkichi unta bir-biri bilan bog`liq bulgan eng muhim sifatlarda umumlashadi. SHuni alohida ta’kidlash joyizki, talaba-magistrlar ilmiy tadqiqot chilik faoliyatini tashkil etishga ijobiy ta’sir kursatuvchi omillar sifa tida tadqiqot ishi doirasida amalga oshirilgan kuzatishlar hamda talaba-magistrlar orasida utkazilgan surovnomalar tahliliga kura quyidagilar aniqlandi: Talaba-magistrlar orasida ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etishga ta’sir kursatuvchi ijobiy omillarga -tadqiqotchining mutaxassislik fanlariga oid bilim va ilmiy dunyoqarashi yuqori darajada ekanligi, tadqiqot mavzusining tug`ri va aniq tanlanishi, tadqiqot muammo sining tadqiqotchi tomonidan tug`ri belgilab olinishi, tadqiqot ishida metodologik asosning tadqiqotchi tomonidan aniq belgilanishi, tadqiqot maqsad va vazifalarining tug`ri quyilishi, tadqiqot metodlarining tug`ri tanlanganligi, ishning etarlicha ilmiy asoolanganligi, tadqiqot ishining ilmiy asosda uzviylik, tizimlilik va izchillikka rioya etilganligi, tadqi qot ishining jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatliligi, tadqiqot ishining ja miyat taraqqiyoti uchun ahamiyatliligi, ilmiy muhitning ijobiy ta’sir eti shi, ilmiy rahbarning tadqiqotchiga tug`ri ilmiy yunalish berishi, ilmiy rahbar madaniyat darajasining yuqoriligi, ijtimoiy muhitning ijobiy ta’sir etishi, ta’lim jarayonida ilmiy tadqiqot ishlariga yunaltirish faoliyatining muntazam va maqsadli reja asosida olib borilishi, Oliy ta’ lim tizimida ilmiy-ijodiy ishlarga quyilgan talablarga ma’muriyat tomonidan katiy e’tibor berilishi, oliy o`quv yurtida (rektorat, dekanat, kafedralar) rahbariyat tomonidan ilmiy tadqiqot ishlariga talabalarni jalb etishga ta’lim jarayonining bir qismi sifatida alohida e’tibor beri lishi, ITI jalb etilishida (rektorat, dekanat, kafedralar) rahbariyat tomo nidan maktab, o`rta maxsus ta’lim va OUYU larni uzviy bog`liqligi ta’min lashga xizmat qiluvchi ilmiy uyushmalar faoliyatini faollashtirish, gurux rahbarlarining talabalarni ilmiy-ijodiy ishlarga jalb etishiga oid bi lim va tajribasini ng mavjudligi (maqsadli, reja asosida amalga oshiri lishi), fan o`qituvchilarining talabalarni ilmiy-ijodiy ishlarga jalb etishga oid bilim va tajribaga ega ekanligi, oliy o`quv yurti (rektorat, deka nat, kafedralar) ilmiy-ijodiy

uyushma larning ish rejasi bajarilishini ng nazorat qilinishi va talaba faoliyatining ajralmas bir qismi sifatida qaralishi kabilar kiradi. Amalga oshirgan kuzatishlarimiz natijasida shu narsa ayon buldiki, haligacha talaba-magistrlarni ilmiy tadqiqot faoliyat ishlariga yunaltirishda bir qator kamchiliklar mavjud. Bundan tashqari yana bir qancha sabablar borki, bular bevosita tadqiqot ishini boshlagandan keyin namoyon buladigan holatlardir. Talaba-magistrlarning tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etishga mone lik kiluvchi omillarga salbiy omillar, talaba-magistrlar bilim darajasi ning pastligi, tadqiqot muamosining notug`ri belgilanishi, metodologik asosning noaniqligi, maqsad va vazi falarning notug`ri quyilishi, tadqiqot mavzusining etarlicha ilmiy asoslanmaganligi, ilmiy asosda uzviylik, ti zimlilik va izchillikka rioya qilinmaganligi, ilmiy muhit ning salbiy ta’ sir etishi, ilmiy rahbarning notug`ri yunalish berishi, ijtimoiy muhit ning salbiy ta’siri, ta’lim jarayonida ilmiy tadqiqot ishlariga yunalti rishga etarli e’tibor berilmasligi, oliy ta’lim tizimida ilmiy-ijodiy ishlarga quyilgan talablarga ma’muriyat tomonidan e’tibor berilmasligi, oliy o`quv yurtida rahbariyat tomonidan ilmiy tadqiqot ishlariga talaba-magistrlarni jalb etishga yuzaki qaralishi, ilmiy tadqiqot ishiga talaba -magistrlarni jalb etishda ilmiy uyushmalar faoliyatining sustligi, guruh rahbarlarining talaba- magistrlarni ilmiy ijodiy ishlarga jalb etishga oid bilim va tajribasining etishmasligi, fan o`qituvchilarining talaba-magistrlarni ilmiy-ijodiy ishlarga jalb etishga oid bilim va tajriba larining kamligi, oliy o`quv yurti ilmiy-ijodiy uyushmalarining ish reja si bajarilishida yuzakilikka yul quyilishi kabilarni kiritishimiz mum kin. YUqorida keltirilgan ma’lumotlarning tahlillari natijasida shunday xulosalarga kelish mumkin. Ilmiy tadqiqot ishlarida bilim saviyasini ahamiyati. Talaba-magistrlar bilim darajasining pastligi haqiqattan ham il miy tadqiqot ishlarini samarali tashkil etishga jiddiy ta’sir kursatuvchi omil hisoblanadi. CHunki etarli bilim darajasiga ega bulmagan talaba-ma gistr qanday muammo ustida ish olib borilayotganligini anglab etishi mush kul. SHu sababli talaba-magistrlarning ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etishda albatta, ularning o`quv fanlari buyicha bilim

darajalari yuqori bulishini ta’minlash katta ahamiyatga ega va bunga erishish talabini shart qilib quyish maqsadga muvofiq buladi. Magistrlar uzlarining ilmiy tadqiqotchilik faoliyatlari natijalarining dastlabki kurinishlari sifatida quyidagi ilmiy va metodik materiallarni tayyorlaydilar: 1. Tezis 2. Maqola 3. Mustaqil ish 4. Referat 5. Kurs ishi 6.Bitiruv malakaviy ish 7. Magistrlik ishi 8. Uslubiy yoki ilmiy kursatma (ilmiy rahbar hamkorligida) 9. O`quv-uslubiy yoki ilmiy- uslubiy kursatma (ilmiy rahbar hamkorligida) 10. O`quv- uslubiy yoki ilmiy- uslubiy qullanma (ilmiy rahbar hamkorligida) 11. Dars ishlanmasi (YAPT asosida) 12. Ijodiy amaliy ish. 13. Rezyume. 14. Annotatsiya. 15. Ilmiy insho. 16. Ilmiy tahlil (analiz, sintez). 17. Ilmiy yoki uslubiy ma’ruza. 18. Ilmiy loyiha (jumladan, konstruktiv qurilmalar). 19. Ilmiy yoki uslubiy taqdimot(prezentatsiya). Uzbekiston Respublikasi Oliy va urta maxsus ta’lim vazirligining «Ta’lim sifatini oshirishga karatilgan Innovatsiyalar tug`risida»gi 2003 yil 14 may 115-sonli buyrug`ida bugungi kun talablari asosida ta’lim sifati va samaradorligini takomillashtirish masalasiga yangicha yondashish, kundalik rejadagi bajariladigan ishlar bilan cheklanib qolmasdan, balki ta’lim jarayoniga interfaol metodlarni tatbiq etish, uzluksiz uslubiy xizmatni yulga quyish, bu yunalishda pedagogik va psixologik tashxis ishlarini olib borish, o`quv kurslarini bevosita hayot talablariga moslashtirish hamda ularni masala va topshiriklar bilan boyitish, uslubiy tavsiyalar va kursatmalarni tayyorlash, mavzu buyicha talaba-magistrlar tuplagan ma’lumotlarni uzaro muhokamadan 57 utkazish, bildirilgan tanqidiy va mustaqil

fikrlarni taxlil qilish, ularni umumlashtirish va tug`rilarini qullab-quvvatlash hamda yangi yullanmalar berish asosida bulajak mutaxassislarni ijodiy va ilmiy tadqiqot ishlariga jalb etishda fan asoslari buyicha, jumladan, pedagogika fanidan tayyorlanadigan kurs ishlari alohida ahamiyatga ega. CHunki talaba-magistr bulajak o`qituvchi sifatida ta’lim va tarbiya rivojiga oid o`quv-metodik hamda ilmiy adabiyotlar bilan mustaqil ishlash, izlanish olib borish asosida yangi bilim, kunikma va malakalarga ega buladi. Tadqiqotchilarni intellektual jihati. Ilmiy-ijodkorlik - o`qituvchi ilmiy haqiqatlar, yangiliklarga asoslanib ish kuradigan mutaxassis. Oliy maktab talaba-magistrlarni ijodkorlikka, yaratuvchanlikka, ya’ni olamga faqat sog`lom istikbolli nigoh bilan qaray olishga urgatishi kerak. O`qituvchining ijodkorligi o`quvchi ning ijodiy fikrlash qobiliyatini ustirish, badiiy va estetik didini tarkib toptirish, sog`lom ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, og`izaki va yozma nutq mahoratini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mashg`ulotlarni tashkil qilishda uziga xoslik, boshqalarga uxshamaslik, metodik kashfiyot qilish har bir o`qituv chining tabiiy ehtiyojiga aylangandagina darslarning samaradorligi yanada yuqori bula di. Tashkilotchilik. O`qituvchi tashkilotchilik sifatiga xam ega bulishi kerakki, busiz u uz atrofida jipslashgan ukuvchilar jamoasini dustona mustahkam jamoa etib shakllan tira olmaydi. Bir butun jamoani bir joyga jamlab, tartib va intizomga tayanadigan talabalar jamoasiga aylantirish, ularda ilmiy tadqiqotchilik kunikmalarini shakllan tirish, shaxslik si fatlarini qaror toptirish oliy ukuv yurti o`qituvchisidan sermashaqat, zaxmatli mehnat talab qiladi. Talaba-magistr shaxsiy fikr-muloxazalarini jamoa bilan baham kurishga intilishi, boshqalar fikrini eshitishga odat lanishi, uz muloha zalarini asosli ifodalashga urganishi ilmiy tadqiqot samaradorligini keskin oshi radi. Agar talaba-magistr jamoadan qochsa, yolg`izlikka odatlansa, dustlaridan uzoklashsa, darsda va turli tadbirlarda faol qatnashmasa, guruxda bor- yukligi sezilmasa, bu o`qituvchida ijtimoiy- tashkilotchilik faoliyatining etarlicha rivojlanmaganligidan dalolatdir. Talaba- magistrlar dustona jamoaga birlashgan joyda

darslar qiziqarli, mazmunli tashkil qilinadi. Talaba-m agistrlarni uziga jalb eta olmagan, uzining fazilatlari, mahorati, bilimdonligi bilan ularga namuna bula olmaydigan o`qituvchi tashkilotchilik qila olmaydi va talaba-magistrlarni ilmiy faoliyatga yunaltira olmaydi. CHunki bun day o`qituvchilarga talaba-magistrlar ergashmaydilar va unga havas qilmaydilar. Ustoz bolalarni sevadigan, ulardan vaqtini, bilimini ayamaydigan, ularga intilgan, teng dosh-dustiga aylangandagina talabalar jamoasini birlashtira olishi mumkin. Pedagog maho ratining muhim kursatkichlaridan biri o`quvchilar kalbiga kirib borish va ular urta sida mustahkam jam oa yaratishdan iborat. Talaba- magistrlar faoliyatining muhim qir ralaridan biri esa, ularning tadqiqotchiligidir. Talaba-magistrlar oliy maktabda ilmiy maqolalar, referatlar, diplom ishlari yozish, ilmiy anjumanlarga ishtirok etish, ilmiy tahlilni amalga oshirishga qaratilgan mashg`ulotlar mobaynida tadqiqotchilik jihatlarini mustahkamlab boradilar. Ilmiy tadqiqotchilik. Talaba-magistrlarning bu intellektual jihati mashg`ulotlarga tayyorlanish va ilmiy izlanishlari jarayonida namoyon buladi. Ilmiy tadqiqotchilik talaba-magistrning puxta va aniq ilmiy qarashlarga egaligi, fikriy mustaqilligini ta’minlash bilan birga uziga xos ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarga ham ega. Oliy maktabni bitirgan aksariyat yosh pedagog- mutaxassislarda uchraydigan bir xil xususiyat shundan iboratki, ularda ilmiy, ijodiy, tadqiqotchilik faoliyati sezilmaydi. Dars larning sifati va samaradorligi o`qituvchining izlanuvchanligi, tadqiqotchiligi, ilmiy, ijodiy faoliyatining doimiyligi va uzluksizligi bilan bog`liq. Bundan tashqari, o`qituvchi oliy maktabda uzlashtirgan barcha nazariy bilimlari, pedagogika va psixolo giyaga oid olgan ma’lumotlarini amaliy faoliyat jarayonida qullay olish malakasini egallashi lozim. Nazariyaning amaliyot bilan bog`liqligiga e’tibor qaratish. O`qituvchining pedagogik amaliyotchilik faoliyati tadqiqotchilik faoliyatiga birmuncha yaqin. CHunki o`qituvchi ilmiy izlanishlar jarayonida olgan nazariya va metodikaga oid bilimlarini amalda qul lashga xarakat kiladi. O`qituvchi dan yangi bilimlarini o`quvchilar ongiga etkazish uchun pedagogik amaliyotchi lik xususiyati talab etiladi. O`qituvchi uzining bor iqtidori, bilimi va ma lakasini amaliyotda namoyon qiladi. Amaliyot davomida uning kasbiy maho rati sayqal topadi. O`qituvchi darsning yangi shakllari, noan’anaviy usulla rini tajribada sinab kuruvchi vazifasini bajaradi. Uz

amaliyotida bugun ning talablariga javob bera oladigan usullardan foydalanadi. Muvaffa qiyat qozongan, o`quvchilar faolligini oshi radigan, ijodiy fikrlashga urgatadigan, tarbiyaviy ta’sir darajasi yukori bulgan shakllardan foyda lanishga harakat qiladi. O`qituvchi mashg`ulot uchun zarur axborot, ma’lumot va ashyolarni tuplaydi hamda ularni qanday qilib qaysi shaklda o`quvchilarga etkazish yullarini oldindan belgilab oladi. O`qituvchi pedagogik amaliyot chiligi va tarbiyaviy vazifani bajarishi zarurligini aslo unutmasligi zarur. CHunki o`qituvchi uz mashg`ulotlarida bilim beruvchigina emas, avvalo, shu bilimlar asosida talabalarni tarbiyalashni kuzda tuggan tarbiyaning natijalarini shogirdi hatti-harakati, faoliyatida namoyon bulishini kuzatadigan amaliyotchidir.Pedagogik amaliyotchilik o`quv materialini tanlash va yaxlit tizimga keltirish, tadqiqot davomida o` quvchi va uzining faoliyati yunalishini belgilash, mashg`ulot uchun nimalardan foydalanish, xulosalarda qanday badiiy matn larni keltirish yoki tahlillash kerakligini ham belgilab beradi. Demak, o`qituvchining pedagogik amaliyot chiligi doimo rivojlanib, uzgarib boruvchi hodisadir. Ilmiy tadqiqot manba va ma’lumotlarini muamoli tahlili Barcha ilmiy tadqiqot ishlarini tahlil qilishsiz bilan amalga oshirish mumkin emas. Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqot mavzusini mohiyatiga kura tahlil qilish metodlari tanlanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarida mummoli tahlildan ham foydalaniladi. Muammoli tahlil «muammo» tushunchasiga asoslanadi. Ijtimoiy muammo deganda muayyan ijtimoiy harakatlarning etilgan zarurati bilan ularni amalga oshirish shart-sharoitlari o`rtasida ziddiyatning mavjud bo`lishi va ifodalanishi tushuniladi. Muammoli tahlil u yoki boshqa muammoning mohiyati, o`ziga xos xususiyatlarini va uni hal qilish yo`llarini idrok etishni nazarda tutadi. Bunda tadqiqotda muammo ko`pincha noaniq, niqoblangan shaklda, syujetning ko`p xilliligi ichida yashirin holda mavjud bo`ladi. Muammoli tahlil texnologiyasi tadqiqot ishtirokchilarini unumli faoliyati bosqichlarining quyidagicha izchilligini nazarda tutadi :

• qondirilmagan ijtimoiy ehtiyoj sifatidagi muammoning shakllantirilishi; • muammoning makon-zamonda qayd qilinishi - uning makon va zamondagi chegaralarining belgilanishi; • muammo turi, tusi, uning tizim (tuzilma, funksiyalar va shu kabilar) ga oid tavsifnomalarining aniqlanishi; • muammoning rivojlanish qonuniyatlari va oqibatlarining aniqlanishi; • muammoning prinsipial hal qilinuvchanligi tashxisi; • muammoni hal etish uchun zarur resurslarning belgilanishi; • muammoni hal etishning tashkiliy-boshqaruvchilik texnologiyalarining ishlab chiqilishi; • muammo echimi. Bir tizimli tahlil. Bir tizimli tahlilni tahlilning eng ommaviy turlariga kiritish lozim. U ob’ektning bir tizimli yaxlitligi qonuniyatlariga, tuzilma tarkibiy qismlari va ular funksiyalarining o`zaro bir-biriga bog`liqligiga asoslanadi. Tahlil vektori - tuzilmadan funksiyaga tomon yoki aksincha yo`nalishga qarab tegishlicha bir tizimli tahlilning ikki turini: deskriptiv va konstruktiv turlarini ajratib ko`rsatadi. Deskriptiv tahlilning asosiy maqsadi tadqiqot buyicha tuzilma berilgan tizimning qanday ish yuritishini aniqlashdan iborat. Konstruktiv tahlil tadqiqot buyicha berilgan maqsadlar uchun tizim tuzilmasi funksiyalarining tanlab olinishini nazarda tutadi. Tahlilning har ikkala turi ko`pincha bir-birini to`ldirib turadi. Sabab-oqibatli tahlil sabablilikka asoslanadi. «Sabab» va «oqibat» uning asosiy tushunchalari bo`lib, ular hodisalar o`rtasidagi aloqani ifodalaydi. Gap shundaki, ikkita hodisaning o`zaro bahamjihat harakati jarayonida muayyan shart- sharoitlar mavjud bo`lganida bir hodisa (sabab) boshqa hodisa, voqea, jarayon (oqibat)ni hosil qiladi, yaratadi. Sabab-oqibatli tahlil bir necha qadamlarni o`z ichiga oladi: • ob’ekt va tadqiqot predmetining ifodasi; • ayrim asosiy hodisalarning ob’ekt va tadqiqot predmetini izohlovchi

ehtimol tutilgan sabab va ehtimol tutilgan oqibat sifatida belgilanishi; • sabab-oqibatli aloqa mavjudligining belgilanishi, sabab va oqibatning aniqlanishi; • sabab-oqibatli aloqa tipining belgilanishi, uning tusi aniqlanishi; • sabab-oqibatli zanjir tuzilmasida ushbu sabab-oqibatli aloqa o`rnining aniqlanishi; • o`rganilayotgan hodisalar va jarayonlarning sabablilik bilan izohlanishi. Ilmiy tadqiqot manba va ma’lumotlarini pragmatik tahlili Pragmatik tahlil u yoki boshqa ob’ekt, jarayon, hodisa xususida undan amaliy hayotda yanada samaraliroq foydalanish nuqtai nazaridan mushohada yuritishni nazarda tutadi. Samaradorlik, natijaviylik va baholash pragmatik tahlilning asosiy tushunchalaridir. Samaradorlik - minimal vaqtda va minimal resurslar bilan yuksak natijaga erishishdir. Natijaviylik - qo`yilgan maqsadga erishish qobiliyati. Baholash - biror-bir hodisani samaradorlik va natijaviylik nuqtai nazaridan tavsiflaydigan kattalik. Pragmatik tahlil quyidagi harakatlarning izchil majmuidan iborat: • ob’ekt yoki jarayon haqida uning funksiyalari nuqtai nazaridan mushohada yuritish; • tizimning natijaviyligini belgilash; • tizimga nisbatan talablarni qondirmayotgan funksiyalarni aniqlash; uning faoliyat yuritishi samaradorligini tahlil etish; • tizimning tuzilmaviy tahlili, uning tuzilmaviy muammolari va samarasizlik sabablarini aniqlash; • tizim imkoniyatlari, uning salohiyati, foydalanilmagan zaxiralarni o`rganish; • tizim samaradorligini oshirish bo`yicha takliflarni ishlab chiqish.

Bashoratli tahlil. Bashoratli tahlilni bashoratli faoliyat - bashoratlarini ishlab chiqish faoliyatidan farqlash kerak. “Bashorat” tushunchasi kelajak haqidagi bilimlar, informatsiya, axborot, ma’lumotlarni anglatishi sababli bashoratli tahlil kelajak modellarining ishlab chiqilishini emas, balki ularning va kelajakka erishish yullarining qullanilishini nazarda tutadi. Bashoratli tahlil o`z mohiyatiga ko`ra bashoratli diagnostika, tahlil etilayotgan hodisa yoki jarayonning kelgusidagi hodisa yoki jarayonga muvofiq bo`lishi darajasini aniqlashdan iborat bo`ladi. Uning maqsadi vaziyatning kelgusidagi rivoji yuzasidan bashoratlarni shakllantirishdir. Bashoratli tahlil tahlilning normativ va izlanadigan ikki turini o`z ichiga oladi: Normativ bashoratli tahlil tizimning kelgusidagi holati beriladi gan va unga erishish usullari belgilangan holda, izlanadigan tahlil esa - kelgusidagi vaziyatni trendli modellarni kurish orqali aniqlashda o`tkaziladi. Tavsiya qilinadigan tahlil tadqiqot qatnashuvchilarining muayyan vaziyatdagi fe’l-atvoriga nisbatan tavsiyalar ishlab chiqilishiga qaratiladi. Tavsiya qilinadigan tahlil pragmatik tahlildan shunisi bilan farqlanadiki, u muayyan vaziyatdagi fe’l-atvorning variantlari ishlab chiqilishini nazarda tutadi. Dasturiy-maqsadli tahlil muayyan maqsadga erishishga doir dasturning ishlab chiqilishi yuzasidan tavsiya qilinadigan tahlilning yanada rivojlantirilishini anglatadi. Ushbu tahlil kelajakka erishishning batafsil modeli ishlab chiqilishiga qaratiladi. Ilmiy tadqiqot manba va ma’lumotlarini vaziyatli tahlili Vaziyatli tahlil - vaziyat, uning tuzilmasi, omillari, rivojlanish tendensiyalari va shu kabilarni belgilaydigan usullar va uslublar majmuiga asoslanadi. Tahlilning ushbu turi bir muncha ko`p mohiyatli kategoriya - « vaziyat »ga asoslanadi. Hodisali yondashuvda vaziyat muammo yaxlitligi bilan bog`liq bo`lgan qandaydir majmua sifatida ko`rib chiqiladi. Tashqi shakliga ko`ra bu qandaydir

hodisalar zanjiri yoki hodisalar doirasi, hodisalar bog`lami va shu kabilar bo`lishi mumkin. Hodisalar nazariyasi vaziyatning ushbu tushunchasini idrok etish uchun nazariy asos bo`ladi. Agar vaziyat faoliyat shart-sharoitlari nuqtai nazaridan ko`rib chiqiladigan bo`lsa, unda bu muammoning amal qilishini belgilovchi shart-sharoitlar majmui hisoblanadi. Omilli yondashuv nu q tai nazaridan olganda vaziyat muammo ziddiyatini hal qilishga yordam beradigan yoki unga to`sqinlik qiladigan turli xildagi omillarning murakkab o`zaro bahamjihat harakatidan iborat bo`ladi. Bu erda omillar va omilli tahlil nazariyasi metodologik negiz hisoblanadi. “Vaziyat” kategoriyasi turlicha tushunilishiga qaramay vaziyatlar turlarini tasnifiy belgilariga ko`ra ajratishga asos bo`ladigan umumiy holatni ajratib ko`rsatish mumkin. Vaziyatli tahlil uchun 1-jadvalda keltirilgan vaziyatlar tasnifidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Ilmiy tadqiqotning vaziyatli tahlilning real va normaga muvofiqligi Xarakterlash asoslari - vaziyatlarni turlarga ajratishga asos bo`lgan quyidagi xarakterologik parametrlardan iborat bo`lishi mumkin. Bu o`rinda real hayotga muvofiqlik darajasi katta ahamiyat kasb etadi. Ana shu ko`rsatkichga ko`ra barcha vaziyatlar quyidagilarga bo`linadi: • real; • shartli.

Real vaziyatlar real jarayonlarni aks ettiradi va o`ziga xos hisoblanadi. SHartli vaziyatlar sun’iy bo`lib, voqelikda haddan tashqari kam uchraydi, lekin ular tadqiq etilayotgan hodisalar va munosabatlarni nisbatan yorqin aks ettiradi. Vaziyatning normaga muvofiqligini aniqlaydigan ikkinchi belgiga ko`ra barcha vaziyatlar quyidagilarga bo`linadi: • normal; • deviantli; • ekstremal. Normal vaziyat vaziyatning norma doirasida rivojlanishini tavsiflaydi, deviantli vaziyat turli xil og`ishishlarni qayd etadi, ekstremal vaziyat esa tizimni hayot qirrasiga olib chiqadigan, uning oldingi sifatda amal qilishini shubha ostiga qo`yadigan hodisalar va jarayonlarni aks ettiradi. Vaqtli parametr vaziyatlarni quyidagilarga ajratishga imkon beradi: • o`tmishdagi; • hozirgi; • kelgusidagi. O ` tmishdagi vaziyatlar ilgari ham jamiyatning amaliy hayotida uchrab turganligi bilan tavsiflanadi . Ularning ajratib ko ` rsatilishi o ` tmishdagi tajribani o ` rganishga xizmat qiladi . Hozirgi vaziyatlar shu kundagi voqelik uchun xosdir , kelgusidagi vaziyatlar nazarda tutiladigan prognostik tusda bo ` ladi . Murakkablik parametria ko`ra vaziyatlar quyidagilarga bo`linadi: • oddiy; • murakkab; • arximurakkab. Oddiy vaziyatlar bir necha omillarning o`zaro harakatlari natijasidan iborat bo`lib, ular bir xilda yuz beradi. Murakkab vaziyatlar amal qiladigan omillarning

turliligi, rivojlanishini bashoratlash mumkinligi bilan farqlanadi. Arximurakkab vaziyatlarning rivojlanishini mutlaqo oldindan aytib bo`lmaydi. Vaziyatlar yangiligi darajasi bo`yicha quyidag ilar ga bo`linadi: • ma’lum; • o`xshash; • noma’lum. Vaziyatlarning bunday bo`linishi ularning tadqiqotdagi funks iyalariga muvofiq keladi. Ma’lum vaziyatlar trening uchun, o`xshash vaziyatlar - o`xshash vaziyatlarda amallarni ishlab chiqishda bilimlarni qo`llanish qobiliyatini orttirish uchun qo`llaniladi. Noma’lum vaziyatlar talabalarda tadqiqotchilik xususiyatlarini hosil qilish, voqelikka nisbatan ijodiy yondashuvni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqotning vaziyatli tahlilni vaziyatning murakkablik parametrlari Nazoratni amalga oshirish imkoniyatiga ko`ra vaziyatlar quyidagicha bo`ladi: • nazorat qilinadigan; • nazorat qilinmaydigan. Nazorat qilinadigan vaziyatlar faoliyat sub ’ ektining vaziyatni nazorat qilish uchun zarur vakolatlar va resurslarga egaligi bilan farqlanadi . Boshqaruvchining: «Vaziyat nazorat ostida» - degan so`zi aynan shunday mazmun kasb etadi. Fazoviy va er shari miqyosidagi falokatlar haqida gap ketganida nazorat qilinmaydigan vaziyat mutlaqo nazorat qilinmaydigan tusda bo`lishi mumkin. Lekin ko`pincha uning nazorat qilinmasligi nisbiy tusda bo`ladi, ya’ni uni mazkur sub’ekt nazorat qila olmasligi, lekin boshqa sub’ekt to`la nazorat qilishi ham mumkin.

Ilmiy tadqiqotning vaziyatli tahlilni vaziyatlarni xarakterlash parametrlari Vaziyatlarni tasniflashning muhim parametri, bunday vaziyatdan chiqa oladigan faoliyatning mavjudligi hisoblanadi. Vaziyatlar ushbu belgisi bo`yicha quyidagilarga bo`linadi: • qulay; • majburiy; • tanqidiy, noiloj. Qulay vaziyatlar shunisi bilan farqlanadiki , ular sub ’ ektning qanchalik mehnat qilishidan qat ’ iy nazar omad , muvaffaqiyat va shu kabilarga bog ` liq bo ` ladi . Majburiy vaziyat , bir tomondan , ish yurituvchi sub ’ ekt uchun majburiyligi va ancha zarar keltirishi mumkinligi bilan farqlanadi , boshqa tomondan esa – maqsadga erishish yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan va jiddiy harakatlarni amalga oshirishni nazarda tutadi . Harakat qilinmaganida vaziyat tanqidiy va hatto noiloj tus kasb etishi ham mumkin. Tadqiqot topshiriq ishlari bilan ularning echimini ta’minlaydigan tahliliy uslublar o`rtasidagi korrelyasiya 2-jadvalda taqdim etilgan. 2-jadval Tadqiqot topshiriq ishlari Ular echimini ta’minlaydigan tahliliy uslublar 1.Vaziyat muammosining ajratib ko`rsatilishi, uning turlarga ajratilishi, uning rivojlanish qonuniyatlari va oqibatlari, hal qilish yo`llarining aniqlanishini nazarda tutadigan muammolarning tuzilmalanishi Muammoli tahlil 2.Vaziyat tavsifnomalari, tuzilmasi, uning funksiyalari, atrofdagi va ichki muhit bilan o`zaro harakatini belgilash Bir tizimli tahlil 3.Ushbu vaziyat vujudga kelishiga va uning avj olishi oqibatlariga olib kelgan sabablarni belgilash Sabab-oqibatli tahlil 4. Vaziyat sub’ekti faoliyati mazmunini tashxislash, uni modellashtirish va optimallashtirish Pragmatik tahlil

5. Vaziyat sub’ektining ehtimol tutilgan, doimiy va kerakli kelajagi yuzasidan bashoratlarni tayyorlash Prognostik tahlil 6. Vaziyatda harakat qiluvchi shaxslarning fe ’ l - atvori yuzasidan tavsiyalarni ishlab chiqish Tavsiya qilinadigan tahlil 7. Ushbu vaziyatdagi faoliyat dasturlarini ishlab chiqish Dasturiy-maqsadli tahlil Tadqiqot muammosini echimi undagi tadqiqot topshiriq ishlarini belgilashdan boshlanadi. Ular bir xillashtirilganidan so`ng qo`yilgan topshiriqlar echimini ta’min laydigan ehtimol tutilgan tahliliy uslublar tanlanadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: SHarq, 1998. 63 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya komissiyasi Nizomlari. Ixtisoslashga 1 n 61 kengash haqida. Ilmiy darajalar berish tartibi to’g’risida. Ilmiy unvonlar berish tartibi to’g’risida, ekspert kengash to’g’risida. Nizomlar. –Toshkent, O’zR OAK, 2004. 92 b. 3. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.E. Ilmiy ijod metodologiyasi. o‘quv qo‘llanma. –T.: Moliya. 2002. 123 b. 4. Saifnazarov I., Nikitchenko G., Qosimov B. Ilmiy ijod metodologiyasi. O’quv qo’llanma. –T.: Yangi asr avlodi. 2004. 197 b. 5. Bespalko V.P. Pedagogika i progressivno’e texnologiya obucheniya. Institut prof.obr.Ministerstva obrazovaniya Rossiya.- M.,1995.336 s. 6. Muslimov N.A. Kasb ta’limi o‘qituvchisini metodik shakllantirishning nazariy - metodik asoslari. DissertatsiY. ped.fan.dok. - Toshkent.: 2007y. 7. SHaripov SH.S. Kasb-hunar ta`limi tizimida o’quvchilar ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning uzluksizligi. Monografiya. –Toshkent: «FAN», 2005. 130 b. 8.M.Z. Murtazatv. Yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini muvofiqlashtirish asoslari. Monografiya. T.: «Fan va texnologiya», 2011, 140 bet.

Похожие

O`quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish

O`qituvchining innovasion faoliyatini shakllantirish shartlari

Boshqarishning ilmiy asoslari

Pеdagogik tеxnologiyalarning ilmiy asoslari

Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari