DTS xaqida tushuncha. Umumiy o’rta ta’limning DTS xaqida - Педагогиka - Рефераты

DTS xaqida tushuncha. Umumiy o’rta ta’limning DTS xaqida

Загружено в:

10.02.2025

Скачано:

0

Размер:

56.345703125 KB

DTS xaqida tushuncha. Umumiy o’rta ta’limning DTS xaqida Reja: 1.DTS xaqida tushuncha. Umumiy o’rta ta’limning DTS xaqida. 2.O’zbekistonda xalq ta’limi tizimi. Xalq ta’limi tizimini tashkil etish tamoyillari. Xalq ta’limi tashkilotlari va turlari. 3.O’zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimi. 4.Chet el mamlakatlaridagi ta`limning mazmuni

Umumiy o’rta ta’limning davlat standarti o’quvchilarning tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan eng kam mezonni belgilaydi. Davlat ta’lim standarti bo’yicha ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullari baholanadi. Standart vositasida mamlakat hududida faoliyat ko’rsatayotgan turli muassasalarda ta’lim barqaror darajaga keltiriladi. Demak, ta’lim standarti o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti o’zining tuzilishi va mazmuniga ko’ra davlat, hudud, maktab manfaatlari va vositalari muvozanatini aks ettiradi hamda eng asosiysi o’quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qizi-qishlari ustuvorligidan kelib chiqadi. Davlat ta’lim standartini bajarish O’zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko’rsatayotgan mulkchilik shakli va idoraviy bo’ysunishdan qat’i nazar, barcha ta’lim muassasalari uchun majburiy hisoblanadi. Umumiy o’rta ta’lim davlat ta’lim standartini ishlab chiqishda quyidagi me’yoriy hujjatlar asos qilib olinadi: «Ta’lim to’g’risida», «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonunlari; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish bilan bog’liq farmonlari, farmoyishlari va asarlari; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davrlar ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to’g’risida» 1998 yil 5 yanvardagi 5-son hamda «O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta ta’limni tashkil etish to’g’risida» 1998 yil 13 maydagi 203-son qarorlari; O’zRST 1.0—92. O’zbekiston Respublikasining davlat standartlashtirish tizimi; O’zRST1.1 —92. O’zbekiston Respublikasining davlat standartlashtirish tizimi. O’zbekiston Respublikasi davlat standartini ishlab chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi; GOST 1.5—93. Davlatlararo standartlash ishlarini olib borish qoidalari. Standartlarning tuzilishi, bayoni, rasmiylashtirilishi va mazmuniga bo’lgan talablar; O’zRST 1.9—95. O’zbekiston Respublikasining davlat standartlashtirish tizimi, Tarmoqlar standartlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi. Umumiy o’rta ta’lim - davlat ta’lim standartining tayanch o’quv rejasi.

Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun tayanch o’quv rejasi davlat ta’lim standartining tarkibiy qismi bo’lib, u ta’lim sohalarini me’yori hamda maktabning moliyaviy ta’minotini belgilashga asos bo’ladigan davlat hujjatidir. Tayanch o’quv rejasi o’quv predmeti bo’yicha beriladigan ta’lim mazmunini minimum hajmdagi miqdorini o’zida aks ettiradi. U har bir sinfda muayyan o’quv predmeti bo’yicha davlat standartlariga muvofiq beriladigan ta’lim mazmunini aniqlashga asos bo’ladi. O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar. Umumiy o’rta ta’lim ikki bosqichdan iborat bo’lib, boshlangich 1—4-sinflar va umumiy o’rta ta’lim 1—9 sinflarni qamrab oladi. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti boshlang’ich hamda umumiy o’rta ta’lim nihoyasida o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarning eng kam darajasini belshlab beradi. Har bir sinf yakunida o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar ta’lim predmetlari bo’yicha ishlab chiqilgan o’quv dastur-larida o’z aksini topgan. 1—4-sinflar A. Ona tili va o’qish. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar ona tili va o’qish bo’yicha quyidagi bilim, ko’nykma va malakalarni egallashlari shart: a) O’qish texnikasi bo’yicha. Miqdoriy ko’rsatkich; bir daqiqada 80—90 so’zni o’qiy olish. Talablari. harflarni to’g’ri talaffuz etish; so’zlarni to’g’ri o’qish; gap ohangiga rioya qilgan holda ravon va obrazli o’qish; gapdagi tinish belgilarini talaffuzda aks ettirish; sanash va ajratish ohanglaridan to’g’ri foydalanish; so’z urg’ulariga rioya qilish; ohangga rioya qilish; ilmiy atama va ramzlarni to’g’ri talaffuz etish. b) Matn mazmunini va o’zgalar fikrini anglash malakasi bo’yicha: Miqdoriy ko’rsatkich: 10 daqiqada 4— 5 sahifali matnni o’qib, qayta so’zlab bera olish.• Talablari. Og’zaki nutqning to’gri, ravon, aniq, tushunarli va ta’sirchan bo’lishi. Ideologik nutqda ta’sirchan, izchil, mantiqiy jihatning aniq bo’lishi. Monologik nutqning ravon bo’lishi. Diktant yozish malakasi. Miqdoriy ko’rsatkich: 75—80 so’zdan iborat diktant yoza olish. Talablari. Imlo xatolarga yo’l qo’ymaslik; ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; berilgan izoxlarning aniqligi; lug’atlarning to’g’ri va aniq berilishi. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi bo’yicha: Mikdoriy ko’rsatkich: 5—6 gapdan iborat bo’lgan matnni fikr ehtiyoji bilan bog’liq mavzu asosida yaratish.

Talablari. Matndagi gaplarning mazmunan o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi ko’rsatilgan mavzu doirasida birlashishi; harf va tinish belgilarini to’g’ri yozish; husnixatda qatorlarni to’g’ri joylashtirish; so’zlar orasidagi oraliqni to’g’ri belgilash; tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish; matnda so’zlarni takrorlashdan saqlanish va sinonimlarni qo’llay olish; matnda xat boshilarning yaxlitligi va fikr izchilligini ta’minlash; uyadosh so’zlardan foydalana olish. Boshlang’ich ta’lim yakunida o’quvchilar kamida 20 ta kichik hajmdagi she’rlarni yoddan aytib bera olishlari shart. B. O’zbek tili «Ta’lim o’zbek tilidan boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun». Ta’lim o’zbek tilidan boshqa tillarda olib bo-riladigan maktablarning 1—4-sinflarida davlat tili ta’limidan o’quvchilar quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shart: o’zbek tilidagi 700 ta so’zni nutqlarida qo’llay olish; yozma va ogzaki nutq malakalariga ega bo’lish; fikr bayon qilish uchun zarur bo’lgan ayrim grammatik vositalarni o’z o’rnida qo’llay olish; bog’lanishli nutq elementlaridan to’g’ri foydalangan holda sodda matn tuza olish; xalq og’zaki ijodi hamda bolalar adabiyoti namunalaridan olingan parchalarni o’qib tushuna olish; mamlakatimiz mustaqilligi, ramzlari va bayramlari haqida so’zlab berish. V. Matematika. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar matematikadan quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shart: a) Sonlar va hisoblashlarga oid: sonlarni o’qish va yozish, ularni xona qo’shiluvchilarining yig’indisi ko’rinishidagi yozuvini tushunish; sanoq texnikasini o’rganish; sondan oldin va keyin keluvchi sonni aytish, kabi; natural sonlarni o’zaro taqqoslash «,» va «-» belgilarini to’g’ri qo’llash; sonlarni yozma qo’shish, uch xonali va to’rt xonali sonlarni yozish, bir xonali va ikki xonali songa ko’paytirish va bo’lish; Qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lishning jadvalli hollari natijalarini bilish, murakkab bo’lmagan hollarda 100 ichida og’zaki hisoblashlarni bajara olish; «yig’indi», «ayirma», «ko’paytma» va «bo’linma» atamalari ma’nosini tushunish va sonli ifodalarni o’qishda ularni qo’llay olish; 2— 3 amalli sonli (shu jumladan, qavsli) ifodaning qiymatini topish; «... taortiq», «... takam», «... marta ortiq», «...marta kam» munosabatlarining, «hammasi», «qoldi», «teng» munosabatlarning ma’nosini tushunish va ularga tayangan holda sodda

masalalarni yecha olish; miqdorlar (mahsulot narxi, mikdori va qiymati, to’g’ri chiziqli Harakatda yo’l, tezlik va vaqt) orasidagi boglanishlarni qo’llab, amaliy mazmundagi masalalarni yechish; «yarim», «uchdan biri», «to’rtdai biri» atamalari ma’nosini tushunish va ularni qo’llash, kasrlar yordamida ulushlarni yozish, doira va boshqa geometrik figuralar modelida 1/2, 1/3 larni ko’rsatish, amaliy mazmundagi masalalarni yechishda sonning ulushini va ulushiga ko’ra sonni topa olish. b) Geometrik figuralarga oid. rasmlarda kesma, uchburchak, to’rtburchaklar (jumladan, to’g’ri to’rtburchak va kvadratlar), besh-burchak va aylanani tanish; tevarak-atrofdagi geometrik shakllarni tanish va topa olish; kesma uzunligini o’lchash, berilgan uzunlikdagi kesmani yasash, .kesma uzunligini ko’z bilan chamalab o’lchay olish; chizgich va sirkuldan foydalanib to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak va aylanalar yasay olish; ko’pburchak perimetrini, to’g’ri to’rtburchak yuzini va kvadrat birliklarda tuzilgan figuralarning yuzini hisoblay olish; uzunlik (mm, sm, .dm, m, km (va yuza) sm, kv, dm, kv, m, kv) o’lchovi birliklarini, ular orasidagi asosiy nisbatlarni bilish, ularni o’z o’rnida qo’llay olish. G. Tabiyot. Bolang’ich sinflarda o’quvchilar tabiiyot o’quv faniga oid quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shart: a) Tasavvur qidish va bilish: jonli va jonsiz tabiatni, jism va moddalarni; tabiat hodisalari: haratsat, yetssiqlik, tovush, elektr, yorug’lik hodisalarini; Yer, Quyosh, Oy va yulduzlarning qiyosiy kattaliklarini hamda bir-biridan qanchalik uzoqligini; Erning o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishini, kecha va kunduz almashinishini; suvning suyuq, qattiq va gaz holatlarini; tabiatda suvning aylanishini; suvni tejash va asrash zarurligini; havoning ahamiyati va uni muhofaza qilish zarurligini; atmosferadagi tabiat hodisalari, shamol, tuman, bulut, yomg’ir va ulardan foydalanishni; kompyuter va uning imkoniyatlarini; hozirgi zamon fan- texnikasining taraqqiyotini; Yer yuzining asosiy shakllari tog’, tekislik va okeanni; tuproq va tog’ jinslarini, foydali qazilmalarni; ufqning asosiy tomonlarini; Madaniy va yovvoyi o’simliyutarni; daraxt, buta va o’tlarni; uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlarni; hasharotlar, qushlar, suvda yashaydigan hayvonlar, suvda ham,

quruqlikda ham yashaydigan hayvonlar, yirtqich hayvonlarni; o’simlik va hayvonlarning inson hayotidagi o’rni; O’zbekiston tabiatini; O’zbekiston Respublikasining poytaxti, vi-loyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasini; o’zi yashaydigan qishloq (shahar) tabiatini; O’zbekistondagi yirik qo’riqxonalarni. b) Amalda qo’llay olish: termometr yordamida suv va havo haroratini o’lchay olish; tarozi yordamidajism massasini o’lchay olish; quyoshga, kompasga, mahalliy belgilarga qarab, ufqning asosiy tomonlarini topa olish; dunyo xaritasidan O’zbekiston hududini topa olish; O’zbekiston xaritasidan mamlakatimiz poytaxti,’har bir viloyati va Qoraqalpokiston Respublikasini ko’rsata olish; kundalik turmushda qo’llaniladigan elektr asboblaridan va tabiiy gazdan xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan holda foydalana olish; xona o’simliklarini va uy hayvonlarini parvarish qila olish. 5. O’zbekistonda xalq ta’limi tizimi. Xalq ta’limi tizimini tashkil etish tamoyillari. Xalq ta’limi tashkilotlari va turlari. Xalq ta’limi tizimi deganda aniq maqsadni ko’zlab mamlakat yoshlariga ta’lim-tarbiya beradigan muassasalar tushuniladi. Har bir mamlakat xalq ta’limi tizimining tarakkiyoti shu mamlakatda ishlab chiqarish kuchlarini, ishlab chiqarish munosabatlarining rivojiga va jamiyat taraqqiyotiga ta’sir etadigan ijtimoiy, iqtisodiy masalalarga va milliy xususiyatga bog’liq bo’ladi. Mamlakatimiz istiqlolga erishganidan keyin xalq maorifini rivojlantirish masalalariga, yetuk mutaxassis kadrlar taerlashga katta e’tibor berilmoqda. Bunga hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qator qonunlarni misol tariqasida keltirish mumkin. O’zbekiston Konstitutsiyasi va Hukumat qarorlariga asoslangan holda hozirgi vaqtda xalq ta’limining quyidagi tamoyillari qaror topdi: O’zbekiston fuqarolarining millatidan, dinidan, jinsidan, ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar ta’lim olishga tenghuquqliligi tamoyili. By tamoyil Xalq maorifining demokratik ruhidan darak beradi. Hamma maktab yoshidagi yoshlar uchun bilim olish majburiy ekanligi tamoyili. Bu tamoyil yoshlarimizni ma’lumotli bo’lishi, zamon talabiga javob beradigan ilmiy bilimlarni egallashi, haetda o’z o’rnini topa olishlari haqida Davlatimiz. g’amxo’pligidan darak beradi. Barcha ta’lim muassasalari davlat va ijtimoiy xususiyatga ega ekanligi tamoyili. Bu

O’zbekistondagi barcha ta’lim-tarbiya muassasalari davlat ixtiyorida ekanligini, bu tashkilotlarni davlat mablag’ bilan ta’minlashini nazarda tutadi. Ta’lim-tarbiya muassasalarining faoliyati davlat tomonidan boshqarilib boriladi. Shu kabi tadbirlar davlatni xalq ta’limi xususidagi siyosatini amalga oshirish, o’quv-reja va dasturlarini yagona bo’lishini ta’minlash imkoniyatini beradi. Qaysi tilda o’qitish ota-onalarning istagiga bog’liqligi tamoyili. O’z farzandini qaysi tilda o’qitish erkinligi davlatimizning baynalmilallik, insonparvarlik siyosatining yorqin namunasidir. O’zbekistonda yashayotgan har bir millat a’zosi xohlagan tilda bolalarini o’qitish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida Respublikada davlat tili o’zbek tili deb belgilangan. Lekin shunta qaramay, Respublika xududida yashayotgan boshqa xalqlarga hurmat bilan qarash, shu tillarni rivojlanishiga shart-sharoit yaratib berish ko’zda tutilgan. Buning yorqin misoli bo’lib, O’zbekiston maktablarida o’quv yetti tilda olib borilayotganligini keltirish mumkin. Ta’limning bepullik tamoynli. Konstitutsiyada Respublikamizning har bir fuqarosining bepul ta’lim olish huquqi, ta’limning davlat nazoratida ekanligi kafolatangan. Ta’limning hamma turlari bepul bo’lishi mamlakatimizda yana boshqa qator moliyaviy choralar bilan qo’llab qo’vvatlanib kelinmoqda. Masalan: ayrim kam ta’minlangan o’quvchilarni davlatning o’zi ta’minlashi, talabalarni stipendiya bilan - ta’minlanishi va ularga boshqa moddiy yordamlar ko’rsatilishi kabilar Pecpublikada Xalq Maorifi rivojlanishiga ta’sir etadigan omillardan hisoblanadi. Hozir ko’pgina ta’lim-tarbiya muassasalarida bolalar davlat hisobidan tarbiyalanib kelinmoqda. Shunga misol tariqasida ayrim maktabgacha tarbiya muassasalarida, defektologik maktablarning barcha turlarida nogiron bolalar uchun ochilgan cog’lomlashtirish sanatoriylarida ta’limning bepul ekanligini ta’kidlash mumkin. O’quvchilarni har tomonlama kamol toptirish, ularni qarovsiz qolmasligi uchun moddiy manbasi imkon bergan maktablarda kuni o’zaytirilgan guruhlar to’zilgan, yetim bolalar uchun bolalar uylari, maktab-internatlar tashkil etilgan. Stipendiya bilan fakat Oliy maktab talabalarigina emas, balki o’rta maxsus bilim yurtlari talabalari ham ta’minlangan. Ta’limning ilmiylik va dunyoviylik tamoyili.

Bilimlarning ilmiy xususiyatga ega bo’lishi va bu fan va texnika yutuqlarini hisobga olgan holda doimo o’zgarib, yangilanib borishi ilmiylik tamoyili deyiladi. O’zbekiston hududidagi barcha ta’lim muassasalarida dunyoviy bilimlar beriladi. Bu tamoyilga so’zsiz amal qilish bolalarga beriladigan bilimlar mazmunini vaqt- vaqti bilak qaytadan ko’rib, o’zgartirib turishni taqozo qiladi. O’zbekistonda xalq ta’limi tashkilotlarining turlari. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risidagi qonuni» (1997 y. 29 avgust) «Ta’lim turlari» xususidagi 10-moddasida shunday deyiladi: «O’zbekiston Respublikasida ta’lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi: - maktabgacha tarbiya; -umumiy o’rta ta’lim; -o’rta maxsus, kasb-xunar ta’limi; -oliy ta’lim; -oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim; -kadrlar malakasini oshirish va kayta tayyorlash; -maktabdan tashqari ta’lim. Maktabgacha tarbiya. Xalq ta’limi tizimida birinchi bosqich - maktabacha tarbiya. Uning asosiy vazifasi bolalarni sog’lom va yetuk qilib tarbiyalash, ularni maktabga ham pedagogik, ham psixologii tarbiyalashdan, ularning shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat. «Bu ta’lim 6-7 yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qat’i nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi». Boshlang’ich ta’lim (I-IV sinf.) Umummaktab ta’limida boshlang’ich maktabning ahamiyati muhimdir. Chunki boshlang’ich maktab umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan bilim, o’quv ko’nikmalari bilan qurollantiradi. Boshlang’ich maktablar alohida maktab turi sifatida, ayniqsa qishloq joylarida ko’p tarqalgan. Umumiy o’rta ta’lim maktablari (V-IX sinflar). Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’rta ma’lumot olishni ta’minlaydi. Zamonaviy bilimlar beradi. Bolalarning fikrlash qobiliyatini ustirib, olgan nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatadi. Bu esa o’z navbatida kasb tanlashga yo’naltiradi, biror bir kasbni egallash imkoniyatini beradi. Xalq xo’jaligining turli soxalarida mehnat qilayotgan va umumiy o’rta ma’lumotga ega bo’lmagan yigit va qizlar uchun

kechki (navbatli) maktablar va kattalar uchun ta’lim markazlari tashkil etilgan. O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi. O’zbekiston Respublikasida kasb-hunar ta’limining asosiy maqsadi yoshlarni mehnat va kasb-kor ko’nikmala- riga o’rgatish, ishchi xodimlar tayyorlash, ularni malakasini oshirish va qayta tayyorgarlikdan o’tkazishdir. Hunar-texnika ta’limi, malakaly ishchilar tayyorlash Respublikaning o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi o’quv yurtlari, o’quv-ishlab chiqarish, o’quv kurs korxonalari, markazlari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan o’quv muassasalarida amalga oshiriladi. O’zbekistonda Halq xo’jaligi uchun malakali mutaxassislar tayyorlab berishda hunar texnika bilim yurtlari katta ahamiyatga ega. Respublikada bunday o’quv muassasalarining bir necha turlari mavjud. Oliy ta’lim. Xalq ta’limi tizimida muhim o’rin egallab, ijtimoiy va ilmiy tarakkiyotni belgilab beradi. Xalq xujaligi va madaniyatining turli sohalarini yetuk oliy ma’lumotli mutaxassislar bilan ta’minlaydi. Respublikada oliy ta’lim o’z ichiga universitetlarni, pedagogika, qishloq xo’jaligi, tibbiyot, iqtisod, yuridik politexnika va boshqa institutlarni qamrab oladi. Universitetlar yetakchi bilim yurtlaridan bulib ular tabiiy-matematik va gumanitar mutaxassislar bo’yicha yetuk kadrlar tayyorlaydi. Respublikamizning. ko’pgina viloyatlaridagi pedagogika institutlarini universitetlarga aylantirilishi ham hukumatimizning yetuk o’qituvchi kadrlar tayyorlash borasidagi g’amxo’rligining dalolati hisoblanadi. O’quv yurtlaridan keyingi ta’lim. Institut, universitetlar uchun yuqori darajali ilmiy kadrlar tayyorlashni nazarda tutadi. Bu aspirantura, doktorantura orqali amalga oshiriladi. Aspiranturaga oliy ma’lumotli, ilmiy-tadqiqot ishlariga moyil shaxslar imtihon topshirib, tanlov asosida qabul qilinadi. Dissertatsiya himoyasidan keyin bunday shaxslarga fan nomzodi ilmiy darajasi beriladi. O’z sohasida chukur izlanishlar olib borgan, monografiyalar yozgan va doktorlik dissertatsiyasini ximoya qilgan shaxslarga fan doktori ilmiy darajasi beriladi. Institut pedagogik faoliyati bilan shug’ullangan va ilmiy-tadqiqot olib borayotganlarga dotsent va professorlik unvoni beriladi. Maktabdan tashqari ta’dim-tarbiya. O’zbekiston Respublikasi Ta’lym to’g’risidagi qonunning 10-moddasiga asoslangan bolalar va o’smirlarning ehtiyojlarini, xohish-istaklarini to’laroq ro’yobga chiqarish, ularning

bo’sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish maqsadida davlat muassasalari, turli mulk shakllariga ega bo’lgan korxonalar, jamoat tashkilotlari ilmiy-badiiy, ilmiy-tabiiy, texnik, sport va boshqa yo’nalishdagi maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini tashkil etishlari mumkin. O’zbekistonda shuyday maktabdan tashqari tarbiya muassasalari faoliyati davlat tomonidan qo’llab-kuvvatlanadi, halq ta’limi bo’limlari tomonidan ular ishi nazorat qilinadi. Maktabdan tashqari muassasalarning asosiy vazifasi maktab bilan hamkorlikda maktab yoshidagi bolalarni bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish, ularning mayl va xohishlariga qarab turli to’garak ishlariga jalb etishdan, qobiliyatini rivojlantirishdan va olgan nazariy bilimlarini amalda qo’llashga, o’rgatishdan iborat. Maktabdan tashqari muassasalarning butun yil davomida har xil tadbirlar o’tkazishi; predmetlar bo’yicha olimpiadalar, slyot va spartakiadalar, o’lkani o’rganish uchun yurishlar, arxeologik va etnografik sayohatlar uyushtirish - bu yoshlarning o’z vatanining tarixini, madaniyatini chuqur o’rganishga ta’sir etibgina qolmay, slyotlar, olimpiadalar kabi tadbirlar maktabda olgan bilimlarini chuqurlashtirishga, iqtidorli yoshlar bilan ishlashga imkon beradi. Xozir O’zbekiston xududida faoliyat ko’rsatib turgan maktabdan tashqari muassasalar kuyidagilar: -o’quvchilar saroylari va uylari; -yosh texniklar stansiyalari; -yosh tabiatshunoslar stansiyasi; - yosh turistlar stansiyasi va bazalari. Bunday maktabdan tashkari ta’lim muassasalari Respublikamizda olti yuzdan ortiqroq bo’lib, ular tarkibiga 265 o’quvchilar saroylari va uylari, 133 yosh texniklar markazi va stansiyalari, 40 ta yosh sayoxatchilar va o’lkashunoslar stansiyalari va boshqalar kiradi. Bu muassasalar tomonidan tashkil etilayotgan tadbirlarda har yili 5 ming nafardan ortiq bolalar ishtirok etadilar. 6. O’zbekistonda o’zluksiz ta’lim tizimi Xalq ta’limi tizimi deb muayyan mamlakatlar ichki va tashqi taraqqiyotiga tavsif beruvchi hamda ma’lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan barcha ta’lim-tarbiya muassasalarining tuzilishiga aytiladi. O’zbekistonda xalq ta’limi tizimi respublikamizning ijtimoiy-iktisodiy va madaniy rivojlantirishning ustivor sohasi hisoblanadi. Xalq ta’limi tizimi respublikamizning ilm borasidagi kuch-quvvatini, jamiyat, oila va davlat oldidagi o’z mas’uliyatini anglaydigan erkin shaxsni

shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. Xalq ta’limi tizimi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risidagi Qonunga muvofiq tashkil etiladi va nazorat qilinadi. Respublikamiz Konstitutsiyasining 18- va 41-moddasida ko’rsatilganidan barcha fuqarolar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar bilim olish huquqiga egadirlar. Shuningdek, fuqarolarning bepul umumiy ta’lim olishi davlat tomonidan kafolatlangandir. Bu huquq ilm olishning hamma turlari tekinligi, yoshlarga umumiy majburiy o’rta ta’lim berishni amalga oshirishni o’qitishni hayot, unumli mehnat bilan bog’lash asosida rivojlantirish negizida izohlanadi. Fan-texnika taraqqiy etayotgan hozirgi davrda xalq ta’limi tizimining barcha tarmoqlarini muttasil takomillashtirish, uni oqilona uyushtirish va boshqarish masalalariga katta ahamiyat berilmoqda. Taniqli venesiyalik sayyox Marko Polo uzoq vaqt hozirgi Markaziy Osiyo mintaqasi hududida yashagan xalqlarning an’analari, urf-odatlarini o’rgandi. U o’z esdaliklarida yosh avlodni hayotga taerlashda ko’p asrlar davomida ko’llanilgan usul va vositalarga tayangan holda «Nur sharqdan tarqaladi» degan edi. Qadimgi Ovro’poda keng tarqalgan mazkur hikmatda Sharq xalqlarining insoniyat madaniyat poydevorining yaratishdagi ulkan hissasi tan olinganini ifodalagandir. Lekin ma’naviyatni tiklashga bo’lgan harakat faqat Ovro’poda yoki faqat sharqda boshlangan deyish, g’arbu sharqni bir-biriga qarama-qarshi quyish ham noto’g’ri. Ota bobolarimizning, «O’tmishni unutganning kelajagi bo’lmaydi» degan hikmatli gapi bor. Biz bu tariximizni qanchalik chukur o’rgansak, bu yosh avlodga shunchalik to’gri ta’lim berishimizda asqotadi. Markaziy Osiyoda falsafiy, axloqiy- ma’rifiy tafakkurning ilk kurtaklari xalq og’zaki ijodida o’z aksini topgan. Ularda yozuv paydo bo’lgunga qadar va undan keyin ham xalq ruxi v ma’naviy faolligi ifoda etgan. Sharqda, jumladan O’zbekiston hududida azalazaldan ta’lim-tarbiya sohasiga juda katta e’tibor berilgan edi. Bolalarni kichik yoshdan ilmga qiziqtirish, axloqan pok, vijdonli, mehr shafqatli qilib voyaga yetkazish masalalariga ota- bobolarimiz jiddiy karaganlar. Sharq pedagoglapi bolalarni o’qishga qiziqtirish uchun kitobdagi voqealarni qush va hayvonlar tilidan hikoya qilar edilar. Masalan,

«Kobusnoma», «Axloqi Muhsiniy», «Kalila va Dimna» kabi asarlarda naql- rivoyatlarga odob-axloq qoidalari singdirib yuborilgan. Markaziy Osiyo arablar tomonidan fath qilingan paytlarda ham rivojlangan o’lkalardan biri bo’lganligi tarixiy qo’lyozmalardan ma’lumdir. VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoni arablar fath etgach, islom dini asosidagi sifat jihatdan yangi tizimga ega bo’lgan ta’lim- tarbiya muassasalari vujudga keldi. Arab tilini o’rganish joriy qilindi. Maktablarda bolalarga yozish va hisoblash o’rgatilgan, bundan tashqari, o’smirlarga savdo san’ati, arab tili, mantiq, notiqlik, husnixat va arifmetikadan dars berilgan. Har bir maktab talabasining soni 30-40 dan oshmagan. Bulardan tashqari, masjid qoshidagi maktablarda ham 15 20 nafar talaba tahsil ko’rgan. Maktab, madrasalar bilan bir qatorda korxonalar ham mavjud bo’lib, ularda yozuv o’rgatilmagan, talabalar, Quroni Karimni yod olishgan, xolos. «Madrasa» so’zi arabcha «dars o’tiladigan joy» ma’nosini bildiradi. Ma’lumki o’sha joylardagi dars keng ma’noda qo’llanilib, uning tarkibiga ta’lim-tarbiya, pand-nasihatlar, ustoz-shogird munosabatlari, donishmandlarning davra suhbatlari, juda katta hayotiy tajribalar sabog’i kirgan. «Mudarris» so’zining lug’aviy ma’nosi «dars beruvchi o’qituvchi» demakdir. 1991 yilning birinchi sentyabrida respublikamiz hayotida tarixiy voqea yuz berdi: Istiqlol e’lon kilindi. Shu munosabat bilan jahon tajribalaridan kelib chiqib, eng birinchi navbatda mustaqil respublikamizning xalq ta’limi sohasida, islohot o’tkazish masalasi ko’tarildi. Nihoyat O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim tug’risida»gi Konuni ta’lim tizimining yangilanishiga sabab bo’ldi. Oldingi qabul kilingan qonunlardan farqli o’laroq, xalq ta’limi tizimi tuzilishining bir qancha yangi qoidalari joriy etildi. Va bajarilishi majburiy, deb qayd qilindi. Bu qoidalar: 1. Ta’lim va tarbiyaning insonparvarligi hamda demokratikligi. Buning mohiyati shundaki, bizdagi barcha xalq ta’limi tizimiga kiruvchi muassasalarda berilayotgan ta’lim va tarbiya insonlarni, ularni moddiy va ma’naviy kamolatini, aql-zakovatining o’sishini, insoniy faoliyatini barq urishini va nihoyat o’zligini bilish va haq-xukuklari uchun kurashadigan vatanparvar bo’lib yetishishlarini maqsad qilib qo’yadi. 2. Ta’lim tizimining uzluksizligi va izchilligi. Mustaqil O’zbekistonimizning xalq ta’limi muassasalarida berilayotgan ta’lim va tarbiya

uzluksiz o’zaro bog’liqdir. Har bir boshlang’ich ta’lim o’quv reja va dasturlari asosida keyingi bosqichlar oldingilarining davomi sifatida amalda bo’ladi. Bu esa o’z navbatida bir maktabdan ikkinchisiga, bir oliy o’quv yurtidan ikkinchi oliy o’quv yurtiga ko’chib o’tish imkoniyatini beradi. Ta’lim o’quv rejasi va dasturi asosida tizimli, izchil faoliyatda bo’ladi. 3. Davlat ta’limi tizimining ilmiyligi va dunyo-viyligi. Respublikamizdagi barcha ta’lim muassasalarida dunyoviy bilimlar beriladi. U ilmiy asoslarga ega bo’lib, fan, texnika madaniyatining eng yangi muvaffakiyatlari va inson aql zakovat tufayli takomillashib boradi. Ular o’quvchilarning ob’ektiv dunyoni bevosita bilish, tegishli xulosalar chiqarish, o’zining jamiyatda tutgan o’rni va vazifalarini aniqlab olishga, biror bir kasbni ongli egallashlariga yo’naltirilgandir. 4. Ta’limda umuminsoniy va milliy-ma’naviy qadriyatlarning ustivorligi. Ta’lim tizimiga kiruvchi barcha ta’lim-tarbiya maskanlarida berilayotgan bilim ajdodlarimizning minglab yillar mobaynida shakllangan an’analariga tayanadi. 5. Davlat ta’lim standartlari qoidasida hammaning ta’lim olishi uchun imkoniyat yaratilganligi. Yangi qonunning 4- moddasida ta’kidlanganidek, O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy kelib chiqish, jinsi, tili, yoshi, irqi, millati, turar joyi, Respublika hududida qachondan beri yashayotganligidan kat’i nazar barchaning ta’lim olishi uchun teng huquklar kafolatlanadi. 6. Tayanch ta’limining majburiyligi. Mamlakatimizda 1930 yilda boshlang’ich, 1949 yilda yetti yillik, 1958 yilda sakkiz yillik, 1970 yilda o’rta umumiy majburiy ta’limga asos solindi. 1984 yildan boshlab 11 yillik majburiy ta’limga o’tildi. Tayanch ta’limi majburiy bo’lib ta’lim oluvchilarga o’qishni o’rta ta’lim muassasalarida, turli xil hunar va o’rta maxsus o’quv yurtlarida davom ettirish huquqini beradi. 7. Ta’lim ma’naviy va jismoniy tarbiya dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan o’quv reja va dasturlarini tasdiqlaydi. Ularning bajarilishi nazorat qilinadi. Olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishlar yosh avlodni ma’naviy; ruxan tetik, jismonan baquvvat, axloqan pok va mehnatsevar bo’lib voyaga yetishi uchun barcha moddiy va ma’naviy sharoit hozirlaydi. 8. Bilimdonlik va iste’dodni rag’batlantirish. Ta’lim-tarbiya muassasalarida ta’lim olayotgan bilimdon va iste’dodli o’quvchilarni rag’batlantirish stipendiya, turli

ko’rinishdagi maqtov yorliqlari moddiy yordam shaklida tashkil etiladi. Oliy o’quv yurtlari qaramog’ida matematika, fizika, biologiya va boshqa fanlar yuzasidan iste’dodli bolalar uchun sirtqi maktablar faoliyati yo’lga qo’yiladi. 9. Ta’lim muassasalarida chet tillarni o’rganish, din tarixi va jahon madaniyati sohasida bilim olish uchun sharoitlar yaratish. Xalq ta’limi tizimi va yangi. konuni asosida o’quvchilarning bilim va iste’dodlarining vatanparvarlik sifatlarini shakllantirish uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda. Din va madaniyat tarixi bo’yicha maktab rejalariga yangi fanlar kiritildi. 10. Ta’lim muassasalarining siyosiy partiyalar va ijtimoiy-siyosiy harakatlarining ta’siridan xoli bo’lishi. Yosh avlodga dunyoviy bilimlar berish tom ma’noda hayotga va bilimga, turmushga tayyorlash, yoshlarni chalg’itmaslik, guruhbozlikka yo’l qo’ymaslik maqsadida ta’lim-tarbiya muassasalari siyosiy partiyalar va ijtimoiy-siyosiy harakatlardan xoli deb topildi. 11. Tarbiyalanuvchilar va ta’lim oluvchilarni hurmatlash. Ta’lim tizimida barcha pedagoglarga davlat talablari darajasida o’qitish majburiy hisoblangan fanlarni reja va o’quv dasturlari asosida olib borish, tarbiyalanuvchi va ta’lim oluvchilarning insoniy qadr-qimmatlarini hurmat qilish mas’uliyati yuklatildi. 12. Pedagog shaxsini, uning ijtimoiy mavqeini xurmatlash. Oldingi qabul qilingan qoidalardan farqli o’laroq Yangi qonunda pedagog shaxsini, uning ijtimoiy mavqeini hurmatlash lozimligi belgilab qo’yildi. O’qituvchi-tarbiyachilar sha’nini himoya qilish, ta’lim shakli, usuli va vositalarini tanlash tashabbuslariga keng yo’l ochish pedagogik faoliyatda tanilgan o’qituvchi, tarbiyachilarni davlatimiz orden va medallari bilan mukofotlash, ularni kishloq va shaxar, tuman, viloyat va respublika oliy organlariga daputatlikka saylash umumxalq vazifasi deb topildi. Shu bilan birga ular zimmasiga axloq-odob qoidalariga rioya qilishga, o’quvchi va talaba shaxsini xurmatlash mas’uliyati yuklatilgan. 13. Amaldagi qonunlar doirasida mulkchilikning teng huquqligi, ularning mustaqilligi, ta’lim muassasasi mustaqil yuridik shaxs bo’lib, qonunlarda belgilangan tartibda barpo etiladi. Davlat tasarrufida bo’lmagan ta’lim muassasasi davlat ruyxatidan utkazilgan vaqtdan boshlab yuridik shaxs huquqini qo’lga kiritadi. Ta’lim muassasalariga muayyan maqom (gimnaziya, litsey, dorilfunun,

akademiya va shu kabilar makomi) berilishini ta’limni boshqarishning tegishli idoralari tomonidan attestatsiya asosida amalga oshiriladi. Ta’lim muassasalari o’zaro bitim to’zishga, o’quv-tarbiya komplekslari va o’quv ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari va uyushmalari tarkibiga kirishga haqlidirlar. Bunday kompleks va birlashmalar tarkibiga kiruvchi muassasalarning vazifalari, huquqlari va majburiyatlari o’z ustavlarida belgilangan. O’zbekiston Respublikasida ta’limning yagona tizimiga amal qilinadi. Yagona tizim kuyidagilarni o’z ichiga oladi. 1. Maktabgacha tarbiya. 2. Umumiy ta’lim. 3. Xunar-texnika ta’limi. 4. O’rta maxsus ta’lim. 5. Oliy ta’lim. 6. Ilmiy va ilmiy pedagogik xodimlar tayyorlash. 7. Kadrlarning kasb-kor malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash. 8. Oiladagi ta’lim. 9. Mustaqil ta’lim. Ta’lim tizimida. o’quv rejalari va dasturlari muvofiqlashtiriladi. Ta’lim bosqichlari va shaqllarining standartlarga mos kelishi ta’minlanadi. 1. Maktabgacha ta’lim. Maktabgacha ta’lim tarmog’iga 1-3 yoshdan 6-7 yoshgacha bulgan bolalarga ta’lim tarbiya beruvchi yasli va botcha muassasalari, shuningdek, oiladagi ta’lim-tarbiya kiradi. Bundan ko’zlangan maqsad bola kamolati asoslarini shakllantirishdan, uni bilimga qiziqishini ta’minlashdan madaniy-ax-loqiy ehtiyojlarini, dastlabki mehnat ko’nikmalarini, ilmga muhabbat kuyishni o’stirishdan iboratdir. 2. Umumiy talim. Umumiy ta’lim o’zluksiz davlat ta’limi tizimida asosiy bo’g’in bo’lib, ta’lim oluvchilarning ilmiy bilim, mehnat va boshlang’ich kasb-kor ko’nikma va malakalarini ishbilarmonlik asoslarini egallashlarini, shuningdek, o’z ijodiy qobiliyatlari, fazilatlarini rivojlantirishlarini ta’minlaydi. Umumiy ta’lim uch boskichdan: 6-7 yoshdan 10-11 yoshgacha bulgan bolalarga ta’lim beruvchi boshlangich (I-IV sinflar), 11-12 yoshdan 15-16 yoshgacha bo’lgan bolalarga mo’ljallangan (V— IX sinflar) tayanch va 15-16 yoshdan 17-18 yoshgacha bo’lgan bolalarga (X-XI-XII snnflar)

o’rta ta’limlardan iborat bo’lib, boshlang’ich tayanch, o’rta ta’lim maktablari, gimnaziya, litsey va boshqa o’quv yurtlarida amalga oshiriladi. O’rta umumiy ta’lim muassasalarida ixtisoslashgan ta’lim amalga oshirilishi o’quvchilar tanlovi bo’yicha kurslar joriy etilishi va fanlar chuqur o’rgatilishi mumkin. Bunday kurslarning dasturlari umumta’lim muassasalari tomonidan tasdiqlanadi. 3. Maktabdan tashqari ta’lim. Bolalar va o’smirlarning talab va ehtiyojlarini to’laroq qondirish, ularnig dam olishini tashkil etish maqsadida davlat idoralari mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalar, jamoat birlashmalari va madaniy, ilmiy, texnika, sport va boshqa yo’nalishdagi maktablardan tashqari ta’lim muassasalari barpo etiladi. Turli xildagi maktabdan tashqari muassasalar faoliyatiga davlat tomonidan ko’mak beriladi va nazorat qilinadi. 4. Hunar-texnika ta’limi. Hunar-texnika ta’limi, mehnat va kasb-kor mahorati hamda ishchi va kadrlar tayyorlashni, ularni qayta tayyorlash va malakalarini oshirishni maksad qiladi. Ta’lim bilim yurtlarida o’quv ishlab chiqarish, o’quv-kurs kombinatlarida, markazlarda va. boshqa o’quv yurtlarida yoki bevosita ishlab chiqarishda olib boriladi. Hunar-texnika ta’lim tayanch ta’limi asosida bir vaqtning o’zida umumiy o’rta ta’lim berish yoki faqatgina kasb o’rgatish orqali amalga oshiriladi. 5. O’rta maxsus ta’lim. O’rta maxsus ta’limi kasb-hunar kollejlarida, pedagogika litseylari va kollejlarida, shuningdek o’zga shakldagi o’quv yurtlari bilan qo’shilgan o’rta maxsus o’quv yurtlarida, tayanch o’rta va kasb-hunar ta’lim negizida amalga oshiriladi. 6. Oliy ta’lim. Oliy ta’lim tanlangan faoliyat sohasida chuqur umummilliy va maxsus bilimni zarur kasb-kor ko’nikmasi bilan. uyg’unlashtiradigan yuqori malakali mutaxassislarni, shuningdek, ilmiy va ilmiy pedagog xodimlar tayyorlash maqsadini ko’zlaydi. Oliy o’quv yurtlarida ta’lim ikki bos=ich asosida bakalavr va magistr darajasini berish orqali amalga oshiriladi. Fuqarolar shartnoma asosida ikkinchi oliy ma’lumot olishga haqlidir. Oliy o’quv yurtlari konunga belgilangan tartibda vaqt-vaqti bilan attestatsiya va akkredatsiyadan utkazib turiladi. 7. Ilmiy va ilmiy pedagog xodimlar tayyorlash. Ilmiy va ilmiy pedagog xodimlar tayyorlash uzluksiz ta’lim tizimida oliy bosqich hisoblanib, shaxs va

jamiyat ehtiyojlarini, shuningdek, jamiyatning bunday kadrlarga bo’lgan talab va ehtiyojini qondirishni ta’minlaydi. Ilmiy va ilmiy pedagogik xodimlar tayyorlash ilmiy darajalar (fan nomzodi, fan doktori) va ilmiy unvonlar (dotsent, katta ilmiy xodim, professor va xokazo) berish tartibi qonunlar bilan belgilanadi. 9. Oiladagi ta’lim. Ota-onalar va ularning o’rnini bosuvchi shaxslar bolaning jismoniy, ma’naviy kamolatiga va aql-zakovatini o’stirishga, ma’lumotli bo’lishiga javobgardirlar. Bolalariga oilada ta’lim berishni zimmalariga olgan ota-onalar ta’lim muassasalari, ta’limni boshqaruvchi tegishli idoralar bilan shartnoma tuzadilar. Oiladagi ta’lim o’quv yurtlarining dasturdari buyicha amalga oshiriladi. Keyinchalik eksternat tartibida attestatsiyadan utkaziladi. Attestatsiyadan o’tgach, ta’limning istalgan bosqichidan boshlab o’quv muassasalarida o’qishni davom ettirishlari mumkin. 10. Mustaqil ravishda ta’lim olish. Davlat fuqarolarining mustaqil ravishda o’z ma’lumotlari, madaniy kasb-kor saviyalarini oshirishga bo’lgan intilishlari, qiziqishlarini qo’llab-quvvatlaydi, ularga shart-sharoit yaratadi. Bilim va malaka darajasini mustaqil ravishda oshirgan shaxslarga eksternat tartibida imtixon topshirish imkoniyatini beradi. Mustaqil Respublikamiz raxbariyati xalq ta’limi tizimini mazmunan yanada yaxshilash borasida juda katta tadbirlarni amalga oshirmoqda. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim tug’risida»gi qonuni fuqarolarga ta’lim-tarbiya berish, kasb-hunar o’rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi va har kimning bilim olish huquqini ta’minlashga karatiladi. Ta’lim tug’risidagi qonun hujjatlari ushbu qonundan hamda boshqa qonun xujjatlaridan iborat. Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida ta’lim tug’risidagi qonun hujjatlaridan o’zgacha qonun belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma koidalari qo’llaniladi. Ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustivor deb e’lon qilinadi. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari kuyidagilardan iborat: -ta’lim va tarbiyaning insonparvar demokratik xarakterda ekanligi; -ta’limning o’zluksizligi va izchilligi; -umumiy o’rta, shuningdek, o’rta maxsus, kasb-hunar kollejida o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi; -ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; -davlat

ta’lim standartlarida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; -ta’lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondashish, bilimli bo’lishni va iste’dodni rag’batlantirish; -ta’lim tizimida davlat va boshqaruvni uygunlashtirish; Jinsi, tili, yoshi, irqi, milliy mansubligi, e’tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O’zbekiston Respublikasida qancha vaqt yashayotganligidan qat’i nazar har kimga bilim olishga teng huquq yaratiladi. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir. 7. Chet el mamlakatlaridagi ta’limning mazmuni Biz jahonning 73 mamlakatida o’qitish boshlanadigan yosh to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lsak, shularning 54 tasida bolalar olti va undan kichikroq yoshidan, 43 mamlakatda olti yoshdan, 3 mamlakatda besh yoshdan maktabda o’qiy boshlaydi, 8 mamlakatda maktabga bolalarni besh yoshida ham, olti yoshida ham qabul qilish yuklangan. Uquv rejasi. Turli mamlakatlarda o’quv rejasining haftadik hajmi (hafta) sinflardagi mashg’ulotlar soni har xildir. Shuningdek, turli mamlakatlarda darslarning davom etishi ham bir xil emas. Masalan, Yaponiyada 45 va AQShda 40 daqiqali darslar joriy qilingan. Angliyada darslar tanaffussiz ketma-ket o’tila veriladi. Buyuk Britaniyada o’quv yili sentyabrda boshlanib, iyul oyining oxirida tugaydi. O’quv haftasi besh kunlik. Bu mamlakatda hozirgacha yagona maktab dasturlari va darsliklari mavjud emas. O’quv dasturlari ishlab chiqish huquqi maktab direktorlari va katta o’qituvchilar zimmasiga yuklangan. Lekin o’qituvchilar maktab to’g’risida 1986 yili qabul qilingan 2-qonunga muvofiq o’quv dasturlari xususida Mahalliy maorif organlari bilan kelishishlari shart. Hukumat mufassal va balanslangan, o’quvchilarning shaxsiy ehtiyojlari va hozirgi hayot talablariga muvofiq tarzda tabaqalangan o’quv dasturini joriy etish yo’li bilan ta’limiy imkoniyatlarni kengaytirishdan manfaatdordir. Angliya va Uelsdagi boshlang’ich hamda birlashgan o’r: ta maktabga umumiy-ilmiy o’quv dasturini joriy etish mo’ljallaimokda. Bu dasturga ko’ra o’quv vaqtining 70 foizi asosiy predmetlarni maorif va fan departamenti tavsiya etgan hajmda o’rganishga ajratilgan. Qolgan vaqtdan istalgan predmetlarni o’rganish uchun foydalanish mumkin, Bulardan tashqari, yana quyidagi tadbirlarni amalga oshirish ko’zlanmoqda: 7, 11, 14 va 16

yoshli 16-11 bolalar uchun asosiy predmetlar bo’yicha imtihonlar joriy etish; maktablardagi o’quvchilar sonini maorif va fan departamenti tayinlagan normalarga asosan belgilash; maktablar zimmasiga tayyorgarligi va qobiliyatlaridan qat’i nazar barcha bolalarni, lekin belgilangan normalar chegarasida qabul qilish majburiyatini yuklash; o’quvchilarning soni 200 nafardan ortiq maktablarga o’zining moliyaviy, kadrlari masalalarini mustaqil hal qilish ququqini, shuningdek, mahalliy maorif organlarining nazorati ostidan chiqish va bevosita maorif va fan departamentiga bo’ysunish huquqini berish. Ana shunday jarayonlar Shotlandiya va Shimoliy Irlandiyadagi maktab ta’limida ham ro’y berayotir. Angliyada besh yoshga to’lgan bolalar butun o’quv yili mobaynida maktabga qabul qilinaveradi. Bitta sinfda 5—6 va 7 yoshli bolalar o’qiyveradi. Bolalar bir necha oy maktabga qatnaganlaridan so’ng ularni yaxshiroq o’sgan va sustroq o’sgan bolalar guruhlariga bo’linadi. Bolalar sinf xonalarida o’ynaydilar, shug’ullanadilar va ovqatlanadilar. Xonalarda rasm chizish, yelimlash va o’yinchoqlar yasash uchun turli ashyolar, hisoblash, tortish uchun har xil priborlar, asboblar va boshqa didaktik vositalar mavjud bo’ladi. Har bir sinfda kichkina kutubxona tashkil etiladi. Hamma mashg’ulotlarni bitta o’qituvchi olib boradi. Bolalarning ko’p vaqti ochiq havoda o’tadi. Yaponiyada ko’p mamlakatlardan farqli ravishda o’quv yili 1 aprelda boshlanib, keyingi yilning 31 martida tugaydi. Boshlang’ich va kichik o’rta maktabda o’quv yili uchta semestr (aprel, iyul, sentyabr, dekabr, yanvar, mart)ga bo’linadi. Katta o’rta maktabda o’quv yili ikki uchta semestrga bo’linadi. Yozgi, qmshki (yangi yildan oldin va keyin) hamda bahorgi (yillik imtihonlardan keyin) ta’tillar belgilanadi. Yozgi ta’tillarningboshlanishi hududlar va o’quv yurtlarining tiplari bo’yicha har xildir. Ular ko’p boshlang’ich va kichik o’rta maktablarda iyulning oxirida boshlanib, avgustning oxirida tugaydi. Ayrim qishloq xo’jaligi hududlarida bahorda va kuzda yozgi ta’tilni qisqartirish hisobiga mavsumiy fermerlik ta’tillari ham bo’ladi. Yaponiya maktablaridagi o’quv yili AQSh maktablaridagiga nisbatan 60 kun uzunroq, ya’ni 240 kun davom etadi. Mashg’ulotlar ish va shanba kunlari ertalab 8.30 dan 15.15 gacha, ya’ni 7 soatdan o’tkaziladi. Shuningdek, o’quvchilar

mashg’ulotlardan keyin haftada 2—3 soat sinfdan tashqari klub ishlari bilan shug’ullanadilar hamda haftada 7 soatgacha vaqtlarini maxsus repititorlik maktablarida o’tkazadilar, Yaponiyalik o’quvchilar AQSh dagi o’rta maktab o’quvchilariga nisbatan ko’proq vaqtlarini sinfdan tashqari mashg’ulotlarga sarflaydilar. Ta’lim milliy instituti o’tkazgan savol-javob ma’lumotlariga ko’ra katta o’rta maktab o’quvchilarining 36 foizi qaftada 10 soatgacha va undan ko’proq vaqt mustaqil ishlash bilan shug’ullanadi. Bu esa amerikalik o’quvchilar mustaqil ishlaydigan vaqtdan 6 marta ko’pdir. Boshlang’ich va kichik o’rta maktabda o’rganilishi lozim bo’lgan fanlar, shuningdek, yil davomida ularni o’rganish uchun ajratiladigan soatlar miqdori ta’lim vazirligining farmoyishi bilan belgilanadi. Mazkur vazirlik ta’limning har bir bosqichidagi o’quv fanlarining maqsadi va mazmunini ham belgilaydi. Bularga ko’shimcha ravishda ijtimoiy maktablarda haftasiga bir marta majburiy axloq tarbiyasi mashgulotlari o’tkaziladi, xususiy maktablarda esa bu mashg’ulotaar diniy ta’lim bilan almashtirilishi mumkin. Yaponiyadagi o’quv rejasi doimo 3 ta bo’lim (o’qish, axloq, tarbiyasi va maxsus faoliyat)dan iborat bo’ladi. Ta’lim vazirligining farmoyishiga muvofiq katta o’rta maktabni bitirish uchun eng kami 80 ta sinov birligini olish zarur. Maktablar majburiy predmetlshrga qo’shimcha raviigda xohishga qarab ingliz tilini va boshqa chet tillarini, shuningdek, maxsus tsxnik fanlarini taklif qilish mumkin. Boshlangich va kichik o’rta maktabda bilimlarning asoslari tarkib toptiriladi: ularning o’quv rejalarida keng qamrovli va bolalardagi o’sishning darajasiga ko’ra murakkablashib boradigan o’quv kursini o’rganish nazarda tutiladi. Boshlang’ich va kichik o’rta maktabda til bo’yicha tayyorlanish yetakchi o’rinda turadi, bunday mashg’ulotlarga ayniqsa II-IV sinflarda o’quv soatlarining eng ko’p qismi ajratiladi. Tilni o’rganishda eslab qolish bo’yicha o’tkaziladigan mashgulotlarga alohida e’tibor» bsriladi. Urgapishga ajratilgan soatlar miqdori bo’yicha arifmetika va matematika ikkinchi o’rshshi ishgol etadi, ulardan keyin jamiyatshunoslik turadi. Yapon maktablari uchun chiqariladigan deyarli barcha darsliklar xususiy nashriyotlarda chop etiladi. Darsliklarning mazmuni va bahosini Ta’lim vazirligi ma’qullaydi. Davlat maktablarida foydalaniladigan darsliklarni 3 yilda 1 marta

ta’lim bo’yicha mahalliy kengashlar qabul qiladi. Davlatga qarashli va xususiy boshlang’ich hamda kichik o’rta maktablarning barcha o’quvchilari darsliklarini mildiy hukumat hisobiga bepul oladilar. Katta o’rta maktablarning o’quvchilari esa darsliklarni sotib olishadi. Darsliklar arzon narxda sotiladi, 6—15 yoshli bolalarning hammasi olti yillik boshlang’ich maktabga qatnashi majburiydir. Majburiy to’qqiz yillik ta’lim xam barcha bolalar uchun bepul. Ehtiyojmand oilalarning bolalariga maktabdagi tushliklar, ekskursiyalarga to’lovlar, tibbiy xizmat uchun milliy hamda mahalliy boshqaruv organlari tomonidan yordam puli beriladi. Boshlang’ich maktabni bitirgap bola kichik o’rta maktabda o’qishni davom ettirishga majbur. Ijtimoiy kichik o’rta maktablar o’z tumanida yashaydigan jismoniy yeki ruhiy noqis bolani qabul qiladi. Mazkur maktablarda bolalarni tanlashning qandaydir qoidalari yoki qabul qilishning hech qanday shartlari yo’q. Lekin ota-onalari o’z bolalarini boshlang’ich maktabdan oliy o’quv yurtigacha ta’limning barcha bosqichlaridagi xususiy pullik bilim maskanlariga berish huquqiga ega. Xususiy o’quv yurtlarida o’quvchilarni tanlash qoidasi joriy etilgan va unga amal qilinadi. Yaponiyada uch xil: kunduzgi, kechki va sirtqi katta maktablar mavjud. O’qish muddati kunduzgi maktabda uch yil. Kechki va sirtqi maktablarni bitirganlar katta o’rta maktabni bitirganlik to’g’risidagi diplomga teng diplom oladilar. Katta o’rta maktablardagi o’quvchilarining taxminiy 95 foizi kunduzgi smenada o’qiydi. Katta o’rta maktablar o’quv rejalarining xarakteri bo’yicha: umumiy (akademik) maktablarga, texnika, tijorat, mahalliy san’at maktablari va hrkazolarga bo’linadi. Katta o’rta maktablarning 30 foiziga yaqini ta’limning ham umumiy, ham kasbkorlik kurslarini, 47 foizdan ko’progi faqat umumiy kurslarni va qolganlari kasbkorlik kurslarini tashkil qiladi. Katta o’rta maktablardagi o’quvchilarning taxminan 70 foizi umumiy o’quv rejalari bo’yicha ta’lim oladi. Katta o’rta maktablarga o’quvchilarni kichik o’rta maktabni bitirgani to’g’risidagi hujjatlar va kirish imtihonlarining natijalari asosida qabul qilinadi. Ijtimoiy va xususiy sektorlarla tegishli yosh guruhidagi o’g’il va qizlarning 98 foizi ixtiyoriy o’rta ta’limga jalb etilgan, ya’ni u umumiy ta’lim hisoblanadi. Xitoy maktabining tarixi juda uzoqdir, uning ildizi qadimiy davrlarga borib taqaladi.

Xitoyda dastlabki maktablar eramizdan ancha ilgari vujudga kelgan. Qadimgi xitoy faylasufi va pedagog, eramizdan oldingi V-IV asrlarda yashagan Kunszi (Konfusiy) qator ajoyib pedagogik g’oyalarni olg’a surgan va xususiy o’qitishga asos solgan. XXR tashkil topgunicha boshlang’ich maktab 1946 yilda rivojlanishning eng yuqori darajasiga yetgan. O’sha paytda Xitoyda 290 mingdan ortiq maktablar mavjud bo’lib, ularda 23 million nafardan ziyod o’quvchilar ta’lim olgan. 1946 yilda boshlang’ich ta’limga bolalarning taxminan 20 foizi jalb qilingan. Shu bilan birga katta yoshli aholining 90 foizidan ko’prog’i savodsiz edi. 1949 yilda xalq inqilobi g’alaba qozonganidan keyin Xitoyda savodsizlikni tugatish va maktab ta’limini keng tus oldirish bo’yicha juda katta miqyosdagi ishlar amalga oshirildi. Xalqta’limini isloh qilish to’rrisidagi (1951 yilgi) qarorda bolalar va o’smirlar uchun ham, kattalar uchun ham boshlangich hamda o’rta maktablarning keng tarmogini yaratish ko’zda tutilgan edi. Islohotga muvofiq o’qish muddati boshlang’ich maktabda 5 yil va o’rta maktabda 6 (3—3) yil qilib belgilandi. Lekin keyinchalik boshlang’ich maktab qam 6 yillik bo’ldi. XXR tashkil topgan dastlabki yillarda mamlakatdagi maktablar tizimi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejalariga muvofiq jiddiy takomillashtirildi. Ammo 1958 yilda Mao Szedun va uning guruhi «katta sakrash» yo’li bilan barcha sohalardagi, shu jumladan ta’lim borasidagi ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish sur’atini sun’iy ravishda tezlashtirishga qaror qildi. Shundan so’ng moddiy sharoitlar hisobga olinmay, ta’limning sur’atlarini jadallashtirish boshlandi, bu harakat ta’lim va tarbiyaning sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Yangi tashkil qilingan minglarcha boshlang’ich maktablar tegishli binolarga, darsliklar va o’quv qo’llanmalariga, zarur asbob- anjomlar va yaxshi tayyorlangan o’qituvchilarga ega emasdi. Maktab ta’limining inqirozi 1966 yilda nihoyatda kuchaydi. Mamlakatda uzoq vaqt davom etgan 1966 —1976 yillardagi «madaniy inqilob» aslida xalq ta’limini kuchsizlantirish natijasida xitoy xalqining aqliy imkoniyatlarini ham zaiflashtirdi. Shunga ko’ra mamlakat rahbariyati ta’lim tizimini qayta tiklash va yanada takomillashtirish tomon faol qadam tashlash tadbirlarini qo’llashga kirishdi. XKP MK ning 1985 yil 27 mayda qabul qilingan «Ta’lim tizimini isloh qilish to’g’risida»gi qarori hozirgi

bosqichda ATR ta’limini rivojlantirishning muhim omili bo’ldi. Unda ta’lim tizimining barcha bo’g’inlarini qayta qurish va takomillashtirish tadbirlari belgilandi. 1986 yil 12 aprelda Umumxitoy xalq vakillari majlisining sessiyasida Xitoy xalq Respublikasining majburiy ta’lim to’g’risidagi Qonuni qabul qilindi va bu qonun 1986 yil 1 iyuldan kuchga kirdi. Mana shu Qonunga muvofiq majburiy ta’limning muddati boshlang’ich va to’liqsiz o’rta maktabda 9 yil, to’liq o’rta maktabda 3 yil qilib belgilandi. Hozir Xitoyda boshlang’ich maktablarning ikki turi mavjud bo’lib birinchi xilida o’qish muddati 5 yil va ikkinchi xilida 6 yil. Boshlang’ich va o’rta maktablardagi ta’lim hamma tushunadigan putunxua tilida olib boriladiki, u xitoy tilining pekin shevasiga asoslangan.» Xitoydagi bolalarning bir qismi boshlang’ich maktabga kirishdan oldin bolalar bog’chalarida tayyorlanadi. Xitoyda so’nggi 20 yil mobaynida har qaysi oila bittadan bolaga ega bo’lishi siyosati yurgizilishi sababli o’quvchilarning soni ancha kamaydi. Boshlang’ich maktab o’quv rejasiga 9 ta predmet: axloqiy tarbiya, ona tili, arifmetika, «Jamiyat» (tarix, geografiya), tabiatshunoslik, jismoniy tarbiya, ashula va musiqa, badiiy tarbiya, mehnat ta’limi kiritilgan. Mana shu asosiy o’quv predmetlaridan tashqari, haftada 6—8 soat faoliyatning har xil turlariga: mustaqil tayyorlanishga, (1—2 soat), sinf majlislari o’tkazishga (1 soat), sport o’yinlariga (2 —3 soat), qiziqishlar bo’yicha mashg’ulotlarga (2 soat) ajratiladi. Lotin Amerikasi mamlakatlari 1961 yilda AQSh taklif etgan iqtisodiy yordam dasturini, ya’ni «Taraqqiyot yo’lidagi ittifoq» dasturini qabul qilishga majbur bo’ldi. Unda xalq ta’limini rivojlantirishning o’n yillik rejasi ham ifodalangan, umuman mazkur dasturda maktablar tarmog’ini kengaytirish, o’quv maskanlarini bartaraf etishning, butun jamiyatni zamonaviylashtirishning asosiy omili ekani qayd etilgan, ammo dasturda asosan xorijiy mustamlakachilar va mahalliy zodagonlarning maqsad hamda manfaatlari nazarda tutilgan bo’lib, ularning niyati avvalo xodimlarni yetishtirish va taraqqiyparvar jamoatchilikning diqqat e’tiborini dolzarb siyosiy muammolardan chalg’itish edi. 60—70 yillarda Lotin Amerikasidagi barcha mamlakatlarda maorif organlarining faoliyati keskin kuchaydi. Hukumat maktab va universitetlar ishiga, ularni moliyaviy ta’minlashga jiddiy e’tibor berdi. Amerika

davlatlararo organlari va BTM tashkilotlarining, avvalo YuNESKO ning harakatlari tufayli o’qituvchilar tayyorlash, shuningdek maktab xodimlariga yangicha o’qitish usullarini o’rgatish keng tus oldi. 60 - yillar oxiridan ko’pgina Lotin Amerikasi mamlakatlarida maktab va universitet ta’limi tizimi isloh qilina boshlandi. Islohotning asosiy g’oyasi o’quv maskanlarini ma’rifiy mazmundagi yoki mahalliy maqsadlarni ko’zlangan vazifalarni bajarishga, fantexnikani takomillashtirish negizida iqtisodiyotni jadal rivojlantirish vazifalarini amalga oshirishga yo’naltirishdan iborat edi. Ta’lim siyosatini ana shu tariqa o’zla.shtirishlarini Shimoliy Amerika o’quv markazlari asosida ta’limpi zamonavnylashtirish deb baholash mumkin edi. Mazkur o’zlashtirishlar pedagoshk jihatdan muayyan amaliy maqsadlarni ko’zlashga da’vat etdi. Yosh avlodni o’qitish sohasidagi mazkur o’zgarishlar ko’pchilikni ishonchini oqlamadi va umidini puchga chiqardi. Tub ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshirmay, ta’lim sohasida ham muvaffaqiyatlarga erishib bo’lmasligi to’rrisidagi fikrlarni isbotladi. 60—70 yillarda ta’lim sohasini rejalashtirish astasekim yo’lga qo’yildi, o’quv yurtlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibga solindi. Maktab ishlarini markazlashtirish kuchaydi va bu hol o’quv dasturlarini tuzish, kadrlardan foydalanish, maktab binolarini qurish kabi ishlarni muvofiqlashtirish imkonini berdi. Mintaqadagi (Barbasdan boshqa) hamma mamlakatlarda bolayaarni majburiy ravishda 14 yoshgacha (Peruda 16 yoshgacha) o’qitish joriy etildi. Boshlang’ich maktabdagi, ayrim mamlakatlarda, hatto o’rta maktabdagi o’qmsh ham bepul qilindi. Lekin bu qoida faqat davlat sektoriga qaraptli maktablarga taalluqli edi. Lotin Amerikasi mamlakatlarining ba’zilarida maktablarning azaliy strukturasini o’zgartirish bo’yicha ham islohotlar o’tkazildi. Boshlang’ich maktablarni va o’rta maktablarning dastlabki bosqichlarini birlashtirgan maktab ta’limi bazaviy turkumi tuzildi. Chunki boshlang’ich maktabga asoslanib kelgan kasbkorlik maktablarining umum-ta’limiy saviyasini oshirish zarur edi. Dastlab 1965-yilda Chilida 8 yilga mo’ljallangan bazaviy turkum tashkil topgan bo’lib, 70 yillarda Boliviya va Braziliyada ham 8 yillik, Peru, Salvador va Venesuelada 9 yillik, Argentinada 6 yillik, Yamayka va Kolumbiyada 5 yillik aia shupday

turkumlar joriy etildi. Peru, Panama va boshqa qator mamlakatlarda majburiy ta’lim faqat boshlang’ich maktablarga emas, balki butun bazaviy turkumga ham tatbiq qilindi. Lotin Amerikasi mamlakatlarining ayrimlaridagi o’quv dasturlarining tor ixtisoslashuvi va muayyan amaliy yo’nalishiga ega bo’lishi yoshlarning umumta’limiy tayyorgarligi uchun zararli bo’lib, apa shu taysrgarlik darajasi pasayishiga olib boradi. Braziliya, Kolumbiya, Venesueladagi maktablar ixtisoslashtirilganining oqibati ana shu fikrni yaqqol isbotlaydi. Mazkur islohot aholini ish bilan ta’minlashning, davlat korxonalari uchun kadrlar tayyorlashning ba’zi muhim milliy muammosini va boshqa ba’zi masalalarini hal etish imkonini bergan bo’lsada, qator salbiy natijalarga olib borishi ham muqarrardir. Chunki ushbu ixtisoslashtirish bir tomonlama xarakterga ega bo’lib, maktab tizimining amerikachalashuviga, uning insonparvarligi buzilishiga sabab bo’ladi. Mintaqadagi mazkur o’zgartirishlardan ko’zlangan asosiy maqsad ajpabiy monopoliyalar va mahalliy katta kompaniyalar korxonalarini yerlik mehnat resurslari hisobidan malakali kadrlar bilan ta’minlash edi. Shunga ko’ra ta’limning isloh qilish dasturining bir tomonlama xarakteri tez orada yaqqol ayon bo’ldi. Shunga qaramay, mintaqada ta’limni isloh qilish, shu jumladan, o’rta maktablarni ixtisoslashtirish milliy iqtisodietni kadrlar bilan ta’minlashda ma’lum darajada yordam berdi. Shuning uchun ham davlat boshlang’ich maktablar bilan bir qatorda o’rta va oliy o’quv yurtlarini ham mablag’ bilan ta’minlashni kuchaytirib bordi. Mintaqada xususiy o’quv yurtlari tarmog’i ham kengaydi. Ta’limning hamma bosqichlaridagi o’quvchilar kontingvnti ancha ortdi. Lotin Amerikasi mintaqasi 1975 yilda bolalarni boshlang’ich ta’limga jalb etish bo’yicha dunyoda birinchi o’ringa chikdi va qolgan hamma ko’rsatkichlar bo’yicha rivojlanayotgan hamma mamlakatlardan ancha ilgarilab ketdi. Lotin Amerikasi mamlakatlarining taraqqiy etar va jamoatchiligi keng xalq ommasiga xizmat qiladigan xalq maorifi masalalarini mustaqillik, demokratik va yuktimoiy taraqqiyot uchun kurashish orqaligina hal etish mumkinligiga ishonch hosil qildi va xuddi ana shu yo’nalishdan borishga intilmokda.

Asosiy adabiyotlar 1. Вербицкий А.А., Алешкевич В.Н и др. Микробиология и иммунология. Учебное пособие Минск-2019. 2. Salimov X. va boshqalar. Epizootologiya. Darslik. Toshkent, 2016 yil . Xorijiy adabiyotlar 1. Fenner’s. Veterinary Virology (United States of America 2016 year). 2. M.Jackson Veterinary clinical pathology. America 2010 year. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 29 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.“O‘zbekiston” NMIU, 2017.– 47 b. 3 . Bazarov X.K., Abdulakimova A.B. Veterinariya virusologiyasidan o ‘ quv qo ‘ llanma. Samarqand 2016 y. 4. Самуйленко А.Я., “Инфекционная патология животных” Том 1 Мос ква 2009. 5. Петров Р.В. Иммунология. Учебник. Москва 1983 й

Похожие

Talim mazmuni. DTS xaqida tushuncha

DTS ta’limni rejalashtirish va uni loyihalashtirishning yangi

Ta’lim standartlashtirish. O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi mazmuni, maqsad va vazifalari

Umumiy o`rta ta`limning “Milliy istiqlol g`oyasi va ma`naviyat asoslari”

Maktablarda mehnat ta`limini UUT-DTS va o`quv dasturi asosida o`qitilishi