Чет эл ва Россиядаги илгор педагогик гоя намоёндалари - Педагогиka - Рефераты

Чет эл ва Россиядаги илгор педагогик гоя намоёндалари

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

85 KB

×ÅÒ ÝË ÂÀ ÐÎÑÑÈßÄÀÃÈ ÈË¢ÎÐ ÏÅÄÀÃÎÃÈÊ ¢Îß ÍÀÌÎ Ё ÍÄÀËÀÐÈ Режа: 1. ßÍ ÀÌÎÑ ÊÎÌÅÍÑÊÈÉ 2. È. Ã. ÏÅÑÒÀËÎÖÖÈ 3. Ê. Ä. ÓØÈÍÑÊÈÉ

×åõîñëîâàêèÿëèê ìàøµóð äîíèøìàíä, èíñîíïàðâàð ïåäàãîã ßí Àìîñ Êîìåíñêèé áàøàðèÿò òàðèõèäà äåìîêðàòèê ïåäàãîãèêà-íèíã àñîñ÷èñè ñèôàòèäà ´ðèí îëäè. Ó ´çèíèíã îíãëè µà±òèíè âà àìàëèé- ïåäàãîãèê ôàîëèÿòèíè, ÿðàòãàí èëìèé àñàðëàðèíè õàë³ áîëàëàðèíè ´³èòèø âà òàðáèÿëàøäåê îëèæàíîá èøãà áà²èøëàäè. ¡ø àâëîäíè ´³èòèø âà òàðáèÿëàø µà³èäàãè ôàí ïåäàãîãèêàíèíã âàçèôàëàðèíè àíãëàáãèíà ³îëìàé, áàëêè ïåäàãîãèêà èëìèíèíã ïîéäåâîðèíè µàì ³óðäè, óíèíã êåéèíãè ðèâîæëàíèø é´ëëàðèíè µàì ê´ðñàòèá áåðäè. Êîìåíñêèé Ìîðàâèÿäàãè “×åõ ³àðäîøëàðè” æàìîàñèãà òààëëó³ëè áèð îèëàäà òó²èëäè. Ëîòèí ìàêòàáèíè òóãàòäè. Ãåðìà- íèÿäàãè Ãàðèáàðèñ âà Ãåéäåëüáåðã óíèâåðñèòåòëàðèäà òàúëèì îëäè. Êîìåíñêèé äóí±³àðàøèíèíã ê´ï õóñóñèÿòëàðè µà±òíè ñåâèø, èíñîíïàðâàðëèê âà µîêàçîëàð ´ç äàâðè òàúñèðèäà âóæóäãà êåëäè. Óíèíã ôèêðè÷à, èíñîí òàáèàòíèíã ýíã ã´çàë ìàâæóäîòèäèð. Èíñîí òàáèàòãà ýðãàøèá, µàììà íàðñàíè áèëèá îëèøè ìóìêèí, óíèíã õîòèðàñè µàììà íàðñàíè ³àìðàá îëàäè, òèêëàéäè, ëåêèí µå÷ ³à÷îí ò ´ëèá-òîøèá êåòìàéäè. Êîìåíñêèé òàðáèÿ µà³èäà ôèêð þðèòèøäà èíäóêòèâ ìåòîäãà àñîñëàíãàí, ÿúíè òàæðèáàãà òàÿíãàí ôàêòëàðäàí õóëîñàëàð ÷è³àðãàí. Êîìåíñêèé ´ç àñàðëàðèäàãè ïåäàãîãèê ²îÿëàðè áèëàí ñõîëàñ- òèêàãà ³àòòè´ çàðáà áåðãàí. Áèðî³ áèëèøíèíã ìàíáàè èëîµèé êèòîáëàðäèð äåá µèñîáëàãàí. Ó ìàêòàá áîëàíè ìàúðèôàò îëàìèãà áîøëàãàíèäà, óíè µèññèé áèëèøãà, ñ´íãðà ýñà, à³ëèé áèëèøãà ´ðãàòèøè ëîçèìëèãèíè, áóíäàé ´³èòèø æàðà±íèíè µèññèé èäðîê-äàí áîøëàø êåðàê, - äåãàí ìàòåðèàëèñòèê òàëàáíè èëãàðè ñóðãàí. Êîìåíñêèé “Áóþê äèäàêòèêà”, “Òèëëàð âà µàììà ôàíëàðíèíã î÷è³ ýøèãè”, “Ôèçèêà”, “Ôàëàêè±ò”, “Îíàëàð ìàêòàáè”, “Ëîòèí òèëè ìó³àääèìàñè”, “Òèëëàðíèíã ýíã ÿíãè ìåòîäè”, “¤éèí – ìàêòàá”, “¥èñëàð áèëàí èäðîê ³èëèíàäèãàí íàðñàëàðíèíã ñóðàò-ëàðè”, “Òèí÷ëèê ôàðèøòàñè” êàáè àñàðëàðèäà ´çèíèíã ìóµèì ïåäàãîãèê ²îÿëàðèíè èôîäàëàãàí. “Áóþê äèäàêòèêà” æàµîí ïåäàãîãèêàñèíèíã íîäèð àñàðëàðè- äàí áèðèäèð. Óíäà òàúëèì íàçàðèÿñèãà äîèð ôèêðëàð áèëàí áèðãà

ìàêòàáãà÷à âà ìàêòàá ±øèäàãè áîëàëàðíè à³ëèé, àõëî³èé, æèñìî- íèé âà ýñòåòèê æèµàòäàí òàðáèÿëàø óñóëëàðè µàì áà±í ýòèëãàí. Áàð÷à ´²èë âà ³èçëàðãà òàúëèì áåðèø ó÷óí ìàêòàáëàð î÷èø, áîëà- ëàðíè ´ç îíà òèëèäà ´³èòèø, òàðáèÿëàø, àìàëèé µà±òãà, òóðìóøãà òàé±ðëàø, õóñóñèé ìåòîäèêàëàðíè òàêîìèëëàøòèðèø ìàñàëàëàðè òàµëèë ³èëèíãàí. Øóíèíãäåê, òàúëèì-òàðáèÿíèíã ìà³ñàäè, øàðò- øàðîèòëàðè, èìêîíèÿòëàðè âà àìàëèé àµàìèÿòè µàì êåíã ´ðèí îëãàí. “Áóþê äèäàêòèêà” ÷åõ òèëèäà ±çèëèá, óíèíã “Áóþê äèäàêòèêà” äåá àòàëèøè µàì òàñîäèôèé ýìàñ; êèòîá óíäà òèëãà îëèíãàí âà µàë ýòèëãàí ìàñàëàëàðíèíã ê´ëàìè µàìäà àµàìèÿòè æèµàòäàí áóþê ìóìòîç àñàðäèð. Êîìåíñêèé óìðèíèíã ñ´íããè éèëëàðèíè õàë³ëàð ´ðòàñèäà òèí÷ëèê ´ðíàòèø ó÷óí õèçìàò ³èëèøãà áà²èøëàäè. Ó 1667 éèëäà ´çèíèíã “Òèí÷ëèê ôàðèøòàñè” íîìëè àñàðèíè ±çäè. Óíäà äàâëàò- ëàð ´ðòàñèäà õàéðèõîµëèê âà òèí÷ëèê á´ëèøè çàðóðëèãèíè áà±í ³èëäè âà áóíãà ýðèøèøíèíã ìóµèì îìèëëàðèíè òàâñèÿ ýòäè. Êîìåíñêèé 1670 éèëäà âàôîò ýòäè. Êîìåíñêèéíèíã èæîäè ïåäàãîãèêà ôàíèíèíã ðèâîæëàíèøèäà êàòòà àµàìèÿò êàñá ýòäè. Õóñóñàí, óíèíã “Áóþê äèäàêòèêà” íîìëè àñàðè æàµîí òèëëàðèãà, øó æóìëàäàí, ïåäàãîãèêà ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð Ì.Î÷èëîâ òîìîíèäàí ´çáåê òèëèãà µàì òàðæèìà ³èëè-íèá íàøð ýòèëäè (1975). Êîìåíñêèé, àââàëî: “Áèðîäàðëèê òàøêèëîòè” ³îøèäàãè ìàêòàá òàúëèìèíèíã ìàçìóíèíè, áîëàëàðíèíã êàìîëîò äàâðèíè àñîñëàá áåðãàí. Áîëàëàðíè õàë³íèíã äîíîëèãèäàí èáðàò îëãàí µîëäà ´³èòèø ëîçèìëèãèíè òàúêèäëàãàí. Óíèíã ó³òèðèøè÷à, ±øëàðãà èëì ´ðãàòèø ó÷óí ìàêòàáäà ìàúëóì ìóääàòíè áåëãèëàø âà áîëà àíà øó ìóääàòäà (áèð íå÷à éèëäà) ìàêòàáíè áèòèðèøè, ìàúëóìîòëè, àõëî³ëè á´ëèá ÷è³èøè êåðàê. Áó äàâðäà áîëà èëìëàðíè ýãàëëàøè, ´ç ðóµèé ëà±³àòëàðèíè ´ñòèðèøè ëîçèì. Ò´ëè³ ìàúëóìîò îëèø ó÷óí êèøèíèíã áóòóí ±øëèê äàâðè (24 ±øèãà÷à) òàëàá ³èëèíàäè. ß.À.Êîìåíñêèé áîëàíèíã êàìîë òîïøèíè ³óéèäàãè äàâðëàðãà á ´ëàäè âà øó äàâðãà õîñ ìàêòàáëàðíè ê´ðñàòàäè. ßí Àìîñ Êîìåíñêèéíèíã ìàêòàá òèçèìè âà òàúëèì ìàçìóíè

1. Ã´äàêëèê äàâðè – îíà ìàêòàáè. 2. Áîëàëèê äàâðè –áîøëàí²è÷ ìàêòàá ±êè îíà òèëè õàë³ ìàêòàáè. 3. ¤ñìèðëèê äàâðè – ëîòèí ìàêòàáè ±êè ãèìíàçèÿ. 4. Åòóêëèê äàâðè – àêàäåìèÿ âà ñà±µàò. Îíà ìàêòàáè µàð áèð îèëàäà; îíà òèëè õàë³ ìàêòàáè µàð þèð æàìîàäà, µàð áèð ³èøëî³äà âà àµîëè ÿøàéäèãàí µàð áèð æîéäà; ãèìíàçèÿ µàð áèð øàµàðäà, àêàäåìèÿ ýñà µàð áèð äàâëàòäà ±êè êàòòàðî³ µàð áèð âèëîÿòäà á´ëèøè çàðóð. “Áó ìàêòàáëàð, - äåá ±çàäè Êîìåíñêèé, - òóçèëèøè æèµàòèäàí áèð-áèðèäàí ôàð³ ³èëñà µàì, ëåêèí óëàðíèíã µàììàñèäà àéíè þèð õèë ìàòåðèàë ´³èòèëèøèíè, ôà³àò ´ðãàòèø óñóëè òóðëè÷à á´ëèøè-íè èñòàéìèç, ÿúíè ±øëàðíè µà³è³èé èíñîí ³èëèá; õðèñòèàíëàðíè µà³è³èé õðèñòèàí, äîíèøìàíäëàðíè µà³è³èé äîíèøìàíä ³èëèá åòèøòèðàäèãàí ìàòåðèàë ´ðãàòèëèøè ëîçèì, ôà³àò ó áîëàíèíã ±øè âà òàé±ðãàðëèê äàðàæàñèãè ìîñ ðàâèøäà ìóðàêêàáëàøà áîðñèí. Áèç òàâñèÿ ýòà±òãàí òàáèèé ìåòîä ³îíóíëàðèãà áèíîàí, ÿúíè äàðàõò áèð æîéäà þç éèä òóðãàíäà µàì óíèíã áóòóí òàíàñè áó éèë µàì, êåëàñè éèë µàì áàðàâàð ´ñèá, åòèëà áîðãàíè ñèíãàðè, ´³èòèëàäèãàí ôàí-ëàðíèíã áèðèíè èêêèí÷èñèäàí àæðàòìàñëèê, áàëêè µàììà ôàíëàð-íè áèðãàëèêäà ´ðãàòà áîðèø çàðóð. Îíàëèê ìàêòàáèäà áîëàíèíã òàø³è ñåçãèëàðèíè ´ñòèðèøãà ê ´ïðî³ ýúòèáîð áåðèëàäè, ÷óíêè áîëà ´ç àòðîôèäàãè íàðñàëàðíè áèëèá, óëàð áèëàí ò´²ðè ìóîìàëà ³èëèøíè ´ðãàíèøè, îíà òèëè ìàêòàáèäà è÷êè ñåçãèëàð, õà±ë âà õîòèðàíè ´ñòèðèøãà ê´ïðî³ ýúòèáîð áåðèëàäè, ´³èø, ±çèø, ðàñì ñîëèø, àøóëà àéòèø, µèñîá- ëàø, óçóíëèê âà î²èðëèê ´ë÷îâëàðè êàáèëàðíè áàæàðèø é´ëè áèëàí ³´ë âà íóò³ ìàø³ëàðè ê´ïðî³ ´òêàçèëàäè, ãèìíàçèÿäà íèìà? íèìà ó÷óí? Êàáè ñàâîëëàð ±ðäàìèäà ´ðãàíèëàäèãàí äèàëåêòèêà, ãðàììàòèêà, àíè³ ôàíëàð µàìäà ñàíúàò âîñòàñèäà ñåçèá, áèëèá îëèíãàí íàðñàëàð µà³èäàãè òóøóí÷à âà ôèêðëàð ´ðãàíèëàäè. Íèµîÿò, àêàäåìèÿäà èðîäàãà îèä õèñëàòëàðíè, ÷óíîí÷è, êèøèäà ãàðìîíèÿíè ñà³ëàøãà ±ðäàì áåðàäèãàí ³îáèëèÿòëàðíè ´ñòèðèøãà ê ´ïðî³ ýúòèáîð áåðèëàäè. Èíñîííèíã ðóµèãà äîèð áóíäàé õèñëàò- ëàðíèíã èëîµè±ò ´ðãàòàäè, à³ëãà äîèðëàðíè – ôàëñàôà, òàíàíèíã

ÿøàø ôóíêöèÿëàðèãà äîèðëàðèíè - òèááè±ò, îñîéèøòàëèê âà òàðòèá-èíòèçîìãà äîèðëàðíè ïåäàãîãèêà ´ðãàòàäè. Áó à³ëíè òåçðî³ ´ñòèðèøíèíã ò´²ðè óñóëèäèð. Àââàëî òàø³è ñåçãèëàð íàðñàëàðíèíã ´çëàðè áèëàí îëèíàäè, ÷óíêè íàðñàëàð áåâîñèòà ñåçãèëàðãà òàúñèð ýòàäè. Ñ´íãðà, ´ç íàâáàòèäà, áîø³àëàðãà áîø÷èëèê ³èëà îëàäèãàí êèøèëàð áèòèðèá ÷è³àäè, øóíäàé ³èëèíñà, ÷åðêîâ, ìàêòàá âà èæòèìîèé ìóàññàñàëàðãà ðàµáàð òàíëàøäà òàí³èñëèêêà àñëî ´ðèí ³îëìàéäè. Êîìåíñêèé ìàêòàáëàðèíèíã ò´ðò òóðèíè éèëíèíã ò´ðò ôàñëè-ãà ´õøàòãàí. “Îíà ìàêòàáè” õóøá´é ´ñèìëèêëàðíèíã ²óí÷à âà ãóëëàðèãà áóðêàíãàí àæîéèá áàµîðíè ýñëàòàäè. “Îíà òèëè” ìàêòàáè àéðèì ýðòàíãè ìåâàëàð ïèøãàí âà åòèëãàí ±çãà ´õøàéäè. Ãèìíàçèÿ äàëàëàð, áî² âà òåðàêçîðëàðäàãè ì´ë µîñèëíè éè²èá, óíè à³ë õàçèíàñèãà æîéëà±òãàí êóç ôàñëèíè ýñëàòàäè. Íèµîÿò, àêàäåìèÿ éè²èëãàí µîñèëíè óìð á´éè ñàðôëàøíè ì´ëæàëëàá òà³ñèìëà±òãàí ³èøäèð. ß.À.Êîìåíñêèé “Îíà ìàêòàáè”äà ³óéèäàãè ôàíëàðäàí ìàúëóìîò îëèøíè òàâñèÿ ýòãàí: 1. Ìåòàâèçèêàíè óìóìèé òàðçäà áèëèá îëàäèëàð, ÷óíêè áîëà- ëàð àââàëî íàðñàëàðíè óìóìèé âà íîàíè³ òàðçäà èäðîê ýàòäè, ê ´ðãàí, ýøèòãàí, åá ê´ðãàí, ñåçà±òãàí íàðñàëàðíèíã áàð÷àñè ìàâæóä ýêàíëèãèíè ïàé³àá îëàäè-þ, ëåêèí æóìëàäàí, óëàð íèìà ýêàíëèãèíè ôàð³ëàé îëìàéäè âà áóíè ôà³àò êåéèí÷àëèê ñåêèí-àñòà òóøóí áîøëàéäè. 2. Òàáèàòøóíîñëèê (ôèçèêà) ñîµàñèäà îëòè ±øëè á´ëãàí áîëà- ëàð ñóâ, åð, µàâî, îëîâ, ±ì²èð, ³îð, ìóç, òîø, òåìèð, äàðàõò, ´ò, ³óø, áàëè³, µ´êèç êàáèëàðíèíã íèìàëèãèíè áèëèá îëèøè ìóìêèí. Øóíèíãäåê, µå÷ á´ëìàñà ´ç òàíàñèäàãè òàø³è àúçîëàðíèíã íîìèíè âà èøëàòèëèøèíè áèëèøè êåðàê. Îëòà ±øãà÷à áóëàðíè áèëèá îëèø ³èéèí ýìàñ âà áó òàáèàòøóíîñëèêíèíã àñîñèíè òàøêèë ýòàäè. 3. Áîëà ±ðó²ëèê âà ³îðîí²óëèêíèíã ôàð³èíè âà íîìèíè, øóíèíãäåê, ñîÿ, î³, ³îðà âà ³èçèë êàáè òóðëè ðàíãëàðíèíã ôàð³è-íè áèëèá îëàäè, áóëàð îïòèêàãà äîèð áèëèìëàðíèíã íåãèçèíè òàøêèë ýòàäè. Îñìîí, £ó±ø, Îé, þëäóçëàð íèìàëèãèíè áèëèá îëèø âà óëàð µàð êóíè ÷è³èøè âà áîòèøèíè ïàé³àø ôàëàêè±òãà äîèð áèëèìëàðíèíã áîøëàí²è÷èäèð.

4. Áîëà ´çè ÿøà±òãàí âà òàðáèÿ îëà±òãàí æîéíèíã õóñóñèÿòèãà ìóâîôè³ òî², âîäèé, äàëà, äàð±, ³èøëî³, øàµàð, ³àëúà íèìà ýêàí-ëèãèíè áèëèá îëàäè, áó ãåîãðàôèÿãà äîèð áèëèìëàðäèð. 5. Ñîàò, êóí, µàôòà, éèëíèíã íîìèíè, øóíèíãäåê, áàµîð, ±ç, êóç, ³èø âà êå÷à, ´òãàí êóí, ýðòà, ýðòàäàí ñ´íã êàáèëàðíè áîëà òóøóíà áîðñà, äåìàê, óíäà âà³òíè òàðòèá áèëàí àíãëàé áîðèø àñîñ-ëàðè òàðêèá òîïà áîøëàéäè. 6. Áîëà ÿ³èíäà á´ëèá ´òãàí âî³åàíè, ìàúëóì áèð îäàì áèðîð èøíè ³àíäàé áàæàðãàíèíè ýñäà ñà³ëàá, æóäà ñîääà òàðçäà á´ëñà µàì ãàïèðèá áåðèøè òàðèõíè ´ðãàíà áîøëàøèäèð. 7. Áîëà îç, ê´ï ñ´çëàðíè òóøóíàäè, êàìèäà ´íãà÷à ñàíàé îëàäè- ãàí á´ëàäè, ó÷ èêêèäàí ê´ïëèãèíè, ó÷ áèòòà îðòòèðèëñà ò´ðò á ´ëè-øèíè òóøóíàäè âà µîêàçî. Áóëàð àðèôìåòèêàãà äîèð áèëèìëàðíèíã àñîñèäèð. 8. Áîëà íóò³èäàãè êàòòà âà êè÷èê, óçóí âà ³èñ³à, êåíã âà òîð, é´²îí âà èíãè÷êà ñ´çëàðèíè, øóíèíãäåê, ÷èçè³, äîèðà êàáèëàðíè òóøóíñà âà ìàúëóì áèð íàðñàëàð ³àðè÷, ³óëî÷, ñàðæèí áèëàí ´ë÷àíèøèíè ê´ðñà, ãåîìåòðèÿ ýëåìåíòëàðè áèëàí òàíèøãàí µèñîáëàíàäè. 9. Áîëà íàðñàëàðíèíã òîðîçèäà ´ë÷àíèøèíè êóçàòñà âà ³´ëèäà áèðîð íàðñàíè ê´òàðèá ê´ðèá î²èð ±êè åíãëèëëèãèíè àíè³ëàñà, ñòàòèñòèêàíèíã àñîñëàðèíè ´ðãàíà áîøëàãàí µèñîáëàíàäè. 10. Ìåõàíèê ñàíõàò (ìåµíàò) ñîµàñèäà äàñòëàáêè òàæðèáà µîñèë ³èëèø ó÷óí áîëàíèíã áèðîð èøíè áàæàðèøãà ðóõñàò ýòèáãèíà ³îëìàñäàí, áàëêè µàììà âà³ò óíãà íèìàíèäèð áàæàðèøíè ´ðãàòèá µàì áîðèø ëîçèì. Ìàñàëàí, íàðñàëàðíè ó ±ê-áó ±³³à ê´÷èðèø, óëàðíè òàðòèáãà êåëòèðèø, áèðîð íàðñàíè áóçèø âà ³óðèø, áèðëàøòèðèø âà µîêàçî. Êè÷êèíòîéëàð áóíäàé èøëàðíè çàâ³ áèëàí áàæàðàäèëàð. ×óíêè áîëàäà íàðñàëàðíè ñóíúèé ðàâèøäà ³àéòà ³óðèøãà èíòèëèø èøòè±³è òàáèàòàí ìàâæóä, øóíäàé ýêàí, áîëàíèíã áóíäàé èøëàðíè áàæàðèøèãà ò´ñ³èíëèê ³èëìàñëèê, áàëêè, àêñèí÷à, óíè ³´ëëàá- ³óââàòëàø âà óíãà î³èëîíà ê´ìàêëà-øèø çàðóð. 11. Áó äàâðäà áîëà äèàëåêòèê ñàíúàò ñîµàñèäà µàì áèëèì µîñèë ³èëà áîøëàéäè. Ó êàòòàëàðíèíã ñàâîë-æàâîá é´ëè áèëàí ãàïëà-øà±òãàíèíè êóçàòàäè, øóíèíãäåê, ´çè µàì íèìàëàðíèäèð ñ

´ðàø âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðèøíè áèëèá îëàäè. Ôà³àò ò´²ðè êåëàäèãàí ñàâîëëàð áåðèøíè µàìäà ñàâîëëàðãà ò´²ðè æàâîá áåðèøíè áîëàãà ´ðãàòèø ëîçèì, òîêè áîëàëàð ìàúëóì ìàâçó ñîµàñèäà ôèêð þðèòèø-ãà, ìàâçóäàí ÷åòãà ÷è³ìàñëèêêà îäàòëàíñèí. 12. Îíà òèëèäà ò´²ðè ãàïèðèø, ÿúíè, µàðô, á´²èí âà ñ´çëàðíè àíè³ òàëàôôóç ³èëèø íàòèæàñèäà áîëà ãðàììàòèêàíèã àñîñëàðèíè ´çëàøòèðà áîøëàéäè. 13. Áîëà îèëàäàãè êèøèëàðãà òà³ëèä ³èëèá, óëàð íóò³èäà ó÷ðàéäèãàí ê´÷ìà ìàúíîëè ñ´ç âà èáîðàëàðíè ´ðãàíèá îëñà, äåìàê, ó íîòè³ëèê ñàíúàòè àñîñëàðèíè ýãàëëàá îëàäè. Áóíäà ýíã ìóµèìè òàëàôôóç íóò³íèíã õàðàêòåðèãà ìîñ á´ëèøè êåðàê, ÷óíîí÷è, ñ´ðî³ ìàúíîñèäà èøëàòèëàäèãàí ñ´çíèíã îõèðãè á´²èíè ÷´çèáðî³ òàëàôôóç ýòèëèøè, æàâîá áåðà±òãàíäà îâîçíè ïàñàéòèðèøè ëîçèì. Áó òàáèàòíèíã òà³îçîñèäóð. Áîëà òàëàôôóçèäà áèðîð õàòî ³èëñà, êàòòàëàð ´ç âà³òèäà ê´ìàêëàøèá, óíè òóçàòèøëàðè ³èéèí ýìàñ. 14. Áîëàëàð íàçì áèëàí µàì òàíèøàäèëàð, áóíèíã ó÷óí îíà òèëèäà ±çèëãàí, ê´ïèí÷à àõëî³-îäîá ìàâçóñèäàãè âàçíëè êè÷èê- êè÷èê øåúðëàðíè èëîæè áîðè÷à ê´ïðî³ ±äëàòèø ëîçèì. 15. Êè÷êèíòîéëàð ìóñè³àíè µàì ´ðãàíà áîøëàéäè, áóíèíã ó÷óí (ìàðîñèìëàðäà àéòèëàäèãàí ³´øè³ëàð) áàúçè áèð îñîíðî³ëàðèíè áîëàãà ´ðãàòèø êåðàê. 16. Õ´æàëèêêà äîèð äàñòëàáêè òóøóí÷àëàð µàì µîñèë ³èëèíà-äè. Áóíèíã ó÷óí áîëà îèëàäàãè êèøèëàðíèíã íîìëàðèíè, îòñè, îíàñè, ýíàñè, õèçìàòêîð âà áîø³àëàðíèíã êèìëèãèíè, øóíèíãäåê, óéèäàãè õîíàëàð: äàµëèç, îøõîí, ìîëõîíà íîìëàðèíè âà ñòîë, èäèø, ïè÷î³, ÷´òêà êàáè óé àíæîìëàðèíè ýñäà ñà³ëàéäè âà èøëà- òèëèøèíè áèëèá îëàäè. 17. Ñè±ñàòãà äîèð áèëèìëàð êàìðî³ ´ðãàòèëàäè, ÷óíêè êè÷èê ±øäàãè áîëàëàð óéäà ê´ðãàíëàðèäàí òàø³àðè íàðñàëàðíè òàñàââóð ýòà îëìàéäèëàð. Øóíãà ³àðàìàé, ñè±ñàò áèëàí µàì òàíèøòèðèø ìóìêèí, áóíèíã ó÷óí áîëàëàð øàµàðíèíã áàúçè ãðàæäàíëàðè äóìàãà ò´ïëàíèøëàðè âà êåíãàø àúçîñè äåá àòàëèøèíè, óëàðäàí êèìäèð øàµàð áîøëè²è, áîø³à áèðîâè øàµàð ñóäüÿñè, ó÷èí÷èñè íîòàðèóñ âà µîêàçîëàð äåá àòàëèøèíè àíãëàá îëèøè êåðàê.

18. Áîëà ÿõøè òàðáèÿ îëèá, ôàçèëàòëàð óíèíã ³àëáèäà ÷ó³óð æîéëàøñèí äåñàê, áó äàâðäà àõëî³ (ýòèêà) µà³èäàãè òàúëèìîò àñîñëàðèíè àéíè³ñà ïóõòàðî³ ´ðãàòèøãà àëîµèäà ýúòèáîð áåðèø êåðàê. Êîìåíñêè é ´³óâ÷èãà áèëèì áåðèø áèëàí áèðãà óíäà ³óéèäàãè ñèôàòëàðíè òàðêèá òîïòèðèø çàðóðëèãèíè ó³òèðãàí: 1. Îâ³àò åãàíäà µàì, êèéèíèøäà µàì òîçàëèêêà ðèîÿ ³èëèø, ´éèí÷î³ëàðíè àâàéëàø. 2. Êàòòàëàðíè µóðìàò ³èëèø. 3. Áóéðó³ âà òà³è³ëàðãà òåç âà ñèä³èäèëäàí èòîàò ýòèø. 4. ¥àìèøà ò´²ðè ñ´çëàø, µå÷ ³à÷îí ±ë²îí ãàïèðìàñëèê. 5. Àäîëàòëè á´ëèø, ýãàñèíèíã ðîçèëèãèñèç áèðîð íàðñàíè îëèá êåòìàñëèê, µå÷ êèìãà, µå÷ ³à÷îí ±ìîíëèê ³èëìàñëèê, µå÷ íàðñàãà ñó³ëàíèá ³àðàìàñëèê. 6. Áîø³àëàðíè ñåâèø, ìóµòîæëèêäàí ±ðäàì ñ´ðàãàí ´ðòî²èäàí ´ç íàðñàñèíè àÿìàñëèê. Îäàìëàð áèëàí ìóîìàëà ³èëèø, ñàëîìëàøèøíè, àëèê îëèø, áèðîð íàðñàãà ìóµòîæ á´ëãàíäà êàìòàðîíà èëòèìîñ ³èëèø, áåðãàí ±ðäàì ó÷óí îäîá þçàñèäàí ýãèëèá ìèííàòäîð÷èëèê áèëäèðèø. ßí Àìîñ Êîìåíñêèéíèíã òàúëèì-òàðáèÿ òèçèìè ßí Àìîñ Êîìåíñêèé òàúëèì-òàðáèÿ òèçèìèäà, ìàêòàáëàðíè ò´ðò áîñ³è÷ãà á´ëãàí ýäè: îíàëèê, îíà òèëè, ëîòèí òèëè âà àêàäåìèÿ: ó îíà òèëè ìàêòàáèíè ³óéèäàãè÷à á´ëèøèíè òàêëèô ýòãàí ýäè: áó ìàêòàáíèíã äîèðàñè âà ìà³ñàäè øóíäàí èáîðàòêè, îëòè ±øäàí (±êè ´í ó÷ ±øãà÷à á´ëãàí) µàììà áîëàëàð áóòóí óìð á´éè çàðóð á´ëàäèãàí áàð÷à íàðñàëàðíè ´ðãàíèá îëñèíëàð. ×óíîí÷è: Áàð÷à ³´ë±çìà âà áîñìà ±çóâëàðíè îíà òèëèäà áåìàëîë ´³èé îëñèí. Îíà òèëè ãðàììàòèêàñè ³îèäàëàðèãà áèíîàí, àââàë ÷èðîëéè ³èëèá, ñ´íãðà òåç âà íèµîÿò õàòîñèç ±çèø, áóëàðíè ´³óâ÷èëàðãà îääèéãèíà ³èëèá òóøóíòèðèø âà óíè ´çëàøòèðèá îëèøãà ±ðäàì áåðàäèãàí ìàø³ëàð òàíëàø ëîçèì. Çàðóðàòãà ³àðàá, ðà³àìëàð ±ðäàìèäà âà ÷´òäà µèñîáëàøíè áèëèø.

¥àììà íàðñàíà òóðëè óñóëëàð áèëàí: á´éè, ýíè, ìàñîôàñè êàáèëàðíè ò´²ðè ´ë÷àø. Èøëàòèëàäèãàí áàð÷à êóéëàðíè àéòèø, ³îáèëèÿòè êó÷ëèðî³ áîëàëàðãà áàäèèé ìóñè³à àñîñëàðèíè µàì ´ðãàòèø ëîçèì. ¤³óâ÷èëàð ³îèäàëàðäà èôîäàëàíèá, áîëàíèíã ±øèãà ìîñ ìèñîëëàð áèëàí áà±í ýòèëãàí àõëî³ µà³èäàãè òàúëèìîòíè ±äëàá îëèøëàðè, óíè òóøóíèøëàðè âà àìàëäà ³´ëëàíèøãà èíòèëèøëàðè êåðàê. Ñè±ñèé âà è³òèñîäèé àµâîë µà³èäà áîëàëàð óéäà âà øàµàðäà µàð êóíè óëàðíèíã ê´ç îëäèäà ñîäèð á´ëà±òãàí µîäèñàëàðíè òóøóíèø ó÷óí çàðóð á´ëàäèãàí äàðàæàäà áèëèøëàðè ëîçèì. Áóíäàí òàø³àðè, êîñìîãðàôèÿ àñîñëàðèíè, îñìîííèíã þìàëî³ øàêëäà ýêàíëèãèíè, åðíèíã øàðñèìîíëèãèíè, åðíèíã àòðîôè îêåàí ´ðàá òóðãàíëèãèíè, äåíãèç âà äàð±ëàðíèíã ýãðè-ò´²ðèëèãèíè, êàòòàðî³ ³èòúàëàðíè, Îâðóïàäà æîéëàøãàí àñîñèé äàâëàòëàðíè áèëèøëàðè, ´³óâ÷èëàð àéíè³ñà ´ç âàòàíëàðèäàãè øàµàðàëàð, òî²ëàð, äàð±ëàð âà áîø³à áàð÷à äè³³àòãà ñàçîâîð íàðñàëàðíè áèëèá, ´ðãàíèá ÷è³èøëàðè çàðóð. Íèµîÿò, ´³óâ÷èëàð áàð÷à îììàâèé êàñáëàðíèíã é´ë-é´ðè²èíè áèëèøëàðè êåðàê, áó ³èñìàí, õ´æàëèê èøëàðè ìàñàëàñèäà ó³óâñèç á´ëèá ³îëìàñëèê ó÷óí, ³èñìàí, µàòòî êåëãóñèäà áèðîð ñîµàäà òàáèèé ³îáèëèÿòè êó÷ëè ýêàíëèãèíè îñîíðî³ àíè³ëàø ó÷óí çàðóð. Îíà òèëè ìàêòàáèäà àíà øó àéòèëãàíëàðíèíã áàð÷àñè ê ´íãèëäàãèäåê áàæàðèëñà, ôà³àò ëîòèí ìàêòàáèäà ´³èøíè ìóâàôôà³èÿòëè äàâîì ýòòèðàäè. Ëîòèí òèëè ìàêòàáèäà áîëà 6 éèë ´³èéäè. Îëòè éèëãà ì ´ëæàëëàíãàí òàúëèìíèíã âàçèôàëàðè òóðëè÷à á´ëãàíëèãè ñàáàáëè îëòè ñèíô òàúñèñ ýòèø ìóìêèí: Ñèíôëàð: 1. Ãðàììàòèêà 4. Àõëî³ 2. Ôèçèêà 5. Äèàëåêòèêà 3. Ìàòåìàòèêà 6. Ðèòîðèêà

Áóíäàé ´³èòèø òàðòèáèíè ßí Àìîñ Êîìåíñêèéíèíã “Áóþê äèäàêòèêà” àñàðèíèíã ÕÕÕ áîá 4-á´ëèìäà êåíã òàµëèë ýòèëãàí (219-222 áåòëàð) Àêàäåìèÿ – áó îëèé ìàêòàá µèîñáëàíèá, àñîñàí ³óéèäàãè ôàêóëüòåòëàðäàí èáîðàò ýäè. Ãåîëîãèÿ – òàáèàò Þðèäèê – àäëèÿ – ôè³µ Ìåäèöèíà – òàáîáàò. ßí Àìîñ Êîìåíñêèé áó àêàäåìèÿäà êèìëàð ´³èøè êåðàêëãèíè ³óéèäàãè÷à òàâñèôëàãàí ýäè: Àêàäåìèÿãà ôà³àò à³ëè ´òêèð ±øëàð ñàðàñèíè ³àáóë ³èëèø. ¥àð êèìíà òàáèàòàí íèìàãà ëà±³àòëè ýêàíëèãèíè óíèíã òàø³è áåëãèëàðèãà ³àðàá áèëèá îëèø ìóìêèí. £îáèëèÿòè êó÷ëè áîëàëàðíè µàð òîìîíëàìà ³óââàòëàø. Àêàäåìèÿíèíã âàçèôàñè ìåµíàòñåâàð, âèæäîíè ïîê êèøèëàðíè òàðáèÿëàá åòêàçñèí. ßí Àìîñ Êîìåíñêèéíèíã äàðñ áåðèø òàðòèáè. Ñèíôëàð ´³óâ ìàø²óëîòëàðè îëòè éèë äàâîì ýòàäèãàí îíà òèëè ìàêòàáèíèíã áàð÷à ´³óâ÷èëàðè îëòèòà ñèíôãà àæðàòèëèøè ëîçèì, áèðè èêêèí÷èñèãà õàëà³èò áåðìàñëèãè ó÷óí èëîæè áîðè÷à, µàð áèð ñèíô ìàø²óëîòíè àëîµèäà õîíàäà ´òêàçèøè êåðàê. Àëîµèäà ñèíôëàðíèíã ´ç äàðñëèêëàðè á´ëèøè ëîçèì, áó êèòîáëàð øó ñèíô ó÷óí çàðóð á´ëãàí áàð÷à èëìèé, àõëî³èé ìàòåðèàëëàðíè ´ç è÷èãà îëñèí, øó ñèíôäà ´³è±òãàí áîëà áîø³à µå÷ ³àíäàé êèòîáãà çàðóðàò ñåçìàñèí âà øó êèòîáëàð ±ðäàìèäà ÿíãëèøìàñäàí, ê´çëàíãàí ìà³ñàäãà ýîèøà îëñèí. Àëáàòòà, áó êèòîáëàð îíà òèëèíèíã áàð÷à ìàñàëàëàðèíè, ÿúíè øó ±øäàãè áîëàëàð ´çëàøòèðà îëàäèãàí áàð÷à íàðñàëàðíèíã íîìëàðèíè âà íóò³äà ê´ïðî³ èøëàòèëàäèãàí àñîñèé èáîðàëàðíè ´ç è÷èãà îëèøè çàðóð. Òóðëè ñèíôëàð ó÷óí ±çèëãàí êèòîáëàðíèíã ìàçìóíè à±íè áèð õèë á´ëàäè, óëàð ôà³àò øàêë æèµàòèäàí ôàð³ ³èëàäè. Äåìàê, ñèíô-ëàðíèíã ñîíèãà ³àðàá áóíäàé êèòîáëàð îëòèòà á´ëàäè, óëàð áèð-áèðèäàí ìàçìóíèé æèµàòèäàí ýìàñ, áàëêè øàêë æèµàòèäàí ôàð³ ³èëàäè. Áó êèòîáëàðíèíã µàð áèðèäà µàììà íàðñà ò´²ðèñèäà

ôèêð þðèòèëàäè, ëåêèí îëäèí ´³èëàäèãàí êàòîáëàðäà íàðñàëàð µà³èäà óìóìèéðî³, µàììà áèëàäèãàí, îñîíðî³ ôèêð þðèòèëàäè, êåéèí ´³èëàäèãàí êèòîáëàðíèíã µàð áèðè æóçúèéðî³, ³èéèíðî³ íàðñàëàð-íè òóøóíèøãà èìêîí áåðàäè ±êè øó íàðñàëàðíèíã ´çèíè ³èçè³èá ýñäà ³îëäèðèø ó÷óí áèðîð ÿíãè ìåòîä ³´ëëàíèøè ëîçèì á´ëàäè. Áóíäàãè ôèêðëàðíè áèç êåéèíðî³ áàòàôñèë òóøóíòèðàìèç. Áàð÷à íàðñàëàð áîëàëàðíèíã ±ø õóñóñèÿòèãà ìîñ á´ëèøè ëîçèì. Øóíè íàçàðäà òóòèø ëîçèìêè, áîëà òàáèàòè ³óâíî³ëèê, µàçèëêàøëèê, ø´õëèêêà ìîéèë á´ëèá, æèääèéëèê âà ðàµìñèçëèêíè õóø ê´ðìàäè. Äåìàê, òóðìóøäà ³à÷îíäèð çàðóð á´ëàäèãàí æèääèé íàðñàëàðíè ´ðãàíèøè, øóíäà µàì îñîí âà ìàíóíèÿò áèëàí ´ðãàíè-øè ó÷óí ôîéäàëè íàðñàëàðíè ³èçè³àðëè øàêëäà áà±í ýòèø, øó é´ë áèëàí áîëà à³ëèíè áèç èñòàãàí òîìîíãà ³àðàòèø ëîçèì. ¤³óâ÷èëàð äè³³àòèíè æàëá ýòèø ó÷óí êèòîáëàðíèíã íîìè ³èçè³àðëè á´ëèá êèòîáíèíã ìàçìóíèíè ò´ëè³ èôîäàëàá áåðñèí. Ìåíèì÷à, áó ñîµàäà ìàâæóä íàðñàëàðäàí ýíã ÷èðîéëèñè áî²íèíã òóðëè ìàíçàðàëàðèäàí íàìóíà îëèø ìóìêèí. Ìàñàëàí, ìàêòàáíè áî² áèëàí òà³³îñëàøíè îëèá ê´ðàéëèê. Íåãà ýíäè áèðèí÷è ñèíô ó÷óí áèòèëãàí êèòîáíè ãóíàôøà æ´ÿãè äåá, èêêèí÷è ñèíô êèòîáèíè – àòèðãóë òóïè äåá, ó÷èí÷è ñèíô êèòîáèíè – èñòèðîµàò áî²è âà µîêàçî äåá àòàø ìóìêèí ýìàñ? Òåõíèêà òåðìèíëàðèíèíã áàð÷àñè îíà òèëèäà èôîäàëàíèøè ëîçèì. Íåãà? Ëåêèí, áó êèòîáëàðíèíã ìàçìóíè âà øàêëè ìàñàëàñè-äà áîø³à æîéäà áàòàôñèëðî³ ò´õòàëàìèç. Áó åðäà ³óéèäàãè ôèêðíè òàúêèäëàìî³÷èìèç: áó êèòîáëàð îíà òèëèäà ±çèëãàíè ó÷óí òåõíèêà òåðìèíëàðèíè µàì ëîòèí÷à ±êè ãðåê÷à ñ´çëàð áèëàí ýìàñ, áàëêè îíà òèëèäàãè ñ´çëàð áèëàí èôîäàëàø çàðóð. Áó ôèêðìèçíèíã äàëèëëàðè. Áèç ±øëàðíè µàììà íàðñàíè òåç ôàµìëàá îëèøèãà ±ðäàì áåðèøíè èñòàéìèç. ×åò òèëèäàí îëèíãàí ñ´çëàðíè áèëèá îëèø ó÷óí ýñà àââàëî óëàðíèíã ìàúíîñèíè òóøóíòèðèø çàðóð, µàòòî òóøóíòèðèëãàíäàí ñ´íã µàì, áîëà óíè ò´ëà àíãëàé îëìàñäàí, áó ñ´ç øó ìàúíîíè áèëäèðàäè äåãàí ãàïãà èøîíèá, óíè ç´ð²à ýñäà ñà³ëàá ³îëàäè. Âàµîëàíêè, áèðîð áóþìíè èôîäàëàãàí ñ´ç îíà òèëèäà òóøóíòèðèëñà, áîëà óíè òåç òóøóíèá îëàäè âà äàðµîë ýñäà

³îëäèðà-äè. Áèçíèíã (ìà³ñàäèìèç) ´³èòèëèøíèíã áó áèðèí÷è áîñ³è÷èäà µàð õèë ò´ñè³ âà ³èéèí÷èëèêëàð èëîæè áîðè÷à êàìðî³ á´ëèá, µàììà íàðñàíè áîëàãà ìóìêèí ³àäàð îñîí ´ðãàòèøäèð. Áóíäàí òàø³àðè, áèç îíà òèëèíè ôðàíöóç òèëè ñèíãàðè õàë³ òóøóíìàéäèãàí ãðåê÷à âà ëîòèí÷à ñ´çëàðíè ç´ðìà-ç´ðàêè èøëàòèø é´ëè áèëàí ýìàñ, áàëêè µàììà íàðñàíè òóøóíàäèãàí ñ´çëàð áèëàí èôîäàëàá ðèâîæëàíòèðèøíèíã òàðàôäîðèìèç. 1. Ìàêòàáäà ´³óâ ìàø²óëîòëàðè µàð êóíè ôà³àò ò´ðò ñîàò (èêêè ñîàò ýðòàëàá âà èêêè ñîàò òóøäàí êåéèí) äàâîì ýòñèí: ³îëãàí âà³òäà ´³óâ÷èëàð óé-ð´ç²îð èøàëàðíè (àéíè³ñà êàìáà²àë áîëàëàðè) áàæàðèøè ±êè òóçóêðî³ µîðäè³ ÷è³àðèøè ìóìêèí. 2. Ýðòàëàáêè ìàø²óëîòëàð ïàéòèäà áîëàíèíã à³ëèíè âà õîòèðàñèíè ´ñòèðèøãà, òóøäàí êåéèíãè ìàø²óëîòëàðäà ³´ëè âà îâîçèíè ðèâîæëàíòèðèøãà ýúòèáîð ³èëèø çàðóð. 3. Àëáàòòà, ýðòàëàáêè ìàø²óëîòëàðäà ìóàëëèì µàììàíèíã äè³³àòèíè æàëá ýòèá, ñàáî³íè ´³èá áåðàäè âà òàêðîðëàéäè, àãàð áèðîð íàðñàíè òóøóíòèðèø ëîçèì á´ëñà, æóäà îääèé ³èëèá øóíäàé òóøóíòèðèø êåðàêêè, òèíãëîâ÷èëàðäàí áèðîðòàñè µàì óíè òóøóíìàé ³îëìàñèí. Ñ´íãðà íàâáàò áèëàí ´³óâ÷èëàð µàì øóíè òàêðîðëàøàäè, áó èø ´³óâ÷èëàð îâîç ÷è³àðèá àíè³ âà ðàâøàí ³èëèá ´³èé îëãóí÷à äàâîì ýòàäè, áîø³àëàðè ýñà, ´ç êèòîáëàðèã ³àðàá òîâóø ÷è³àðìàé ´³èá áîðàäè. Ìàø³ ÿðèì ñîàò ±êè ê´ïðî³ äàâîì ýòãà÷, çåµíè ´òêèððî³ áîëàëàð ìàø³íè ±ääàí àéòèøãà µàðàêàò ³èëàäè âà íàòèæàäà µàòòî çåµíè ïàñòðî³ ´³óâ÷èëàð µàì áóíè ±äëàá îëàäè. Àõèð áèð ñîàò äàâîìèäà áó ìàòåðèàëíè ´çëàøòèðèø îëèø, àéíè³ñà áîëà õîòèðàñèíèíã ´òêèðëèãè ýúòèáîð-ãà îëèíàäèãàí á´ëñà, ´³óâ÷èëàð ó÷óí µå÷ áèð î²èðëèê ³èëìàéäè. Òóøäàí êåéèíãè ìàø²óëîòëàðäà µàì øó ìàòåðèàë ìóñòàµêàì- ëàíàäè, ÿíãè ìàø³ëàð ´òèëìàéäè, áàëêè ´øàíèíã ´çè òàêðîðëàíà-äè: òàêðîðëàø ³èñìàí ´øà êèòîáäàí ê´÷èðèá ±çèø é´ëè áèëàí, ³èñìàí ìóñîáà³à óñóëèäà (êèì ìàø³íèíã µàììàñèíè òåçðî³ ±äëàá îëàäè âà àéòèá áåðà îëàäè ±êè êèì ò´²ðè âà ÷èðîéëèðî³ ê´÷èðà îëàäè, êèì òåçðî³ ñàíàéäè, êèì ÿõøèðî³ àéòà îëàäè âà µîêàçî) áàæàðèëàäè. ¤³óâ÷èëàð äàðñëèêäàãè ìàòåðèàëëàðíè èëîæè áîðè÷à ÷èðîé-ëèðî³ ³èëèá ê´÷èðèá ÷è³ñèíëàð äåéèøèìèçíèíã ñàáàáëàðè

áîð, àëáàòòà. 1. Ê´÷èðèá ±çèø êèòîáäàãè áàð÷à ôèêðëàðíè ò ´²ðèðî³ ýñäà ³îëäèðèøãà ±ðäàì áåðàäè, ÷óíêè áóíäà áîëàíèíã äè³³àòè øó ìàòåðèàëãà ê´ïðî³ æàëá ýòèëãàí á´ëàäè. 2. ¤³óâ÷èëàð ±çèøíè µàð êóíè ìàø³ ³èëàâåðèøè íàòèæàñèäà ÷èðîéëè, òåç, ò´²ðè ±çèø ìàëàêàñèíè µîñèë ³èëàäè, áó ýñà þ³îðè ñèíôëàðäà ´³èø ó÷óí µàì, µà±ò ó÷óí µàì æóäà çàðóð. 3. Áó ìàêòàáäà áîëà íèìà èøëàð ³èëèøè ëîçèìëèãè âà íèìà-ëàð ³èëà±òãàíèíè îòà-îíàëàðãà ÿ³³îë ê´ðñàòèø èìêîíèíè áåðàäè. Óëàð áîëàëàðíèíã êóíäàí-êóíãà ´çãàðèá, èëãàðèëàá áîðà±òãàíèíè ê´ðèá, óëàðíèíã ´³èøäàãè þòó³ëàðè µà³èäà ôèêð þðèòèøëàðè îñîíëàøàäè. ßí Àìîñ Êîìåíñêèé ´³èòèøíèíã ³îèäà âà ìåòîäëàðè µà³èäà Êîìåíñêèé ´³èòèø ³îèäàëàðèíè ³óéèäàãè÷à òàâñèôëàãàí ýäè: 1. Îíãëèëèê âà àêòèâëèê ³îèäàñè. Áóíäà ´³óâ÷èãà áåðèëàäèãàí áèëèì ðàâøàí, ÷ó³óð âà àñîñëè á´ëèøè êåðàê. 2. Ê´ðñàòìàëèëèê ³îèäàñè. ¤³èòèøäà ê´ðñàòìàëèëèê ³îèäàñè-íè áîëà ñåçãèñèíè òàø³è îëàì áèëàí áî²ëàíóâ÷è îëòèí êàëèò äåá áàµî áåðãàí ýäè. Ê´ðñàòìàëè ´³èòèøíèíã ³óéèäàãè òàðòèáíè áåëãèëàãàí ýäè: 1. Ìàâæóä íàðñàëàðíèíã ´çèíè ê´ðñàòèø ±êè òàáèèé µîëàòèíè êóçàòèø. 2. Íàðñàëàð ìîäåëèíè ê´ðñàòèø. 3. Òàñâèðëàíãàí ñóðàòëàð. Áóíèíã ó÷óí ´³óâ÷è äè³³àòèíè ìàðêàçëàøòèðèø, ñîô à³ëãà ýãà á´ëèø, êóçàòèø – ëîçèì á´ëãàí íàðñàëàðíè êåòìà-êåò êóçàòèø. 4. ¤³èòèøäà èç÷èëëèê âà ñèñòåìàëèëèê ³îèäàñè. Êîìåíñêèé ´³èòóâ÷èëàðãà ³óéèäàãèëàðíè òàâñèÿ ýòàäè: ìàòåðèàëíè ìàíòè³àí ò´²ðè òà³ñèìëàø; ´³èòèøíè íèìàäàí áîøëàá îõèðèãà åòêàçèøíè áèëèø; ÿíãè ìàòåðèàë áèëàí êåéèíãèñèíè áî²ëàø. ¤³èòóâ÷èíèíã µàð áèð áåðèëàäèãàí áèëèìè êåéèíãèñè áèëàí áî²ëàíèá ò´ëäèðèëèøè êåðàê äåá òàúêèäëàéäè. 5. Ìàø³ ³èëèø, áèëèì âà ìàëàêàëàðíè ïóõòà ýãàëëàø. ¤³óâ÷è áèëèìèíè ìóñòàµêàìëàø ó÷óí: òàêðîðëàø âà ìàø³ëàðíè òàðòèáëè

îëèá áîðèø. Øó ñàáàáäàí, òàêðîðëàø - ´³èòèøíèíã îíàñè, äåá áàµî áåðãàí ýäè. Áó ³îèäà ´³óâ÷èëàðíèíã îíãëèëèãè âà ôàîëëèãèí îøèðèøãà µàì õèçìàò ³èëàäè. Àõëî³èé òàðáèÿ Êîìåíñêèé àõëî³èé òàðáèÿãà äîèð ²îÿëàðíè ´çèíèíã “Áóþê äèäàêòèêà”, “ßõøè é´ëãà ³´éèëãàí ìàêòàá ³îíóíëàðè” àñàðëàðèäà àñîñëàá áåðäè. Èíñîííèíã ´ç-´çèíè áîø³àðèøè, èæîáèé õàòòè-µàðàêàòëàðè óíèíã àõëî³èéëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. Êîìåíñêèé àõëî³èé ôàçè- ëàòëàðãà äîíèøìàíäëèê, ìàðäëèê, ìàòîíàòëèê, îäèëëèê, ñî²ëîì ôèêð þðèòèøíè êèðèòãàí ýäè. Ó, àõëî³ òàðáèÿëàøíèíã àñîñèé ìàñêàíëàðèäàí áèðè, ìàêòàáäèð, äåãàí ýäè. Ìàêòàáäà àõëî³èé òàðáèÿ þ³îðè äàðàæàäà áåðèëèøè ëîçèìêè, òîêè ìàêòàáëàð “Èíñîíëàð òàðáèÿëàíàäèãàí óñòàõîíà” äåãàí íîìãà ìóíîñèá á´ëñèí. Ìàêòàáäà àõëî³èé òàðáèÿ áåðèø ó÷óí ³óéèäàãè ³îèäàëàðãà àìàë ³èëèøíè òàêëèô ýòàäè: Òàðáèÿ æàðà±íèäà ÿõøè ôàçèëàòëàðíèíã áàð÷àñèíè ýúòèáîð-äàí ³îëäèðìàé áåðèø êåðàê. Ïîéäåâîðñèç óé ³óðèá á´ëìàãàíèäåê, àõëî³èé òàðáèÿíè µàì ïîéäåâîðè á´ëìèø äîíîëèêäàí áîøëàø ëîçèì. ¥àð áèð èíñîí ±øëèêäàí áîøëàá íàðñàëàð µà³èäà ò´²ðè ôèêð þðèòèøíè ´ðãàíñèí. Ìàêòàáäà áîëàëàðíè µàð ³àíäàé øàðîèòäà µàì ì´úòàäèë á ´ëèøãà ´ðãàòèø, ÿúíè µàð áèð èøíè ìåú±ðèäà îëèá áîðèø. Áîëà äîèìî ´çèíè òèéèø âà áîø³àðèøãà ´ðãàíñèí. Êîìåíñ-êèé áóíè ³óéèäàãè÷à øàðµëàá áåðãàí ýäè: “Àõèð èíñîí à³ëëè ìàâæóäîò, äåìàê, ó à³ë áèëàí èø òóòèøè, íèìà ó÷óí, ³àíäàé ³èëñà ò´²ðè áàæàðèëèøèíè ´éëàá îëèøãà îäàòëàíñèí. Èíñîí ´ç õàòòè- µàðàêàòëàðèãà ÷èíäàí µóêìðîíëèê ³èëñèí”. Ìàêòàáäà àõëî³èé òàðáèÿãà äîèð ôàçèëàòëàðíè òàðáèÿëàøäà àäîëàòëè á´ëèø, æàñóðëèê, ñàìèìèéëèê, ìåµíàòñåâàðëèê á´ëèø ëîçèì.

Êîìåíñêèé àõëî³íè òàðáèÿëàø ìåòîäëàðè ñèôàòèäà ³óéèäàãè- ëàðíè ê´ðñàòãàí ýäè: 1. Îòà-îíàëàð, ´³èòóâ÷èëàð âà áîëàëàðíè ´ðòî³ëàðèíè øàõñèé íàìóíàñè áîëàëàðíè µà±ò é´ëèíè ±ðèòàäè. 2. Êîìåíñêèé ôèêðè÷à, áîëà òàáèàòàí òà³ëèä÷àí á´ëãàíëèãè òóôàéëè îòà-îíà äîèìî ´çëàðè óé èíòèçîìëàðèãà ³àòúèé ðèîÿ ³èëèøëàðè, ´³èòóâ÷èëàð ýñà æàìèÿòäàãè ýíã ÿõøè õóøàõëî³ êèøèëàð á´ëìî²ëàðè êåðàê 3. Áîëàãà ïàíä áåðèø îð³àëè ìóñòàµêàìëàø ìåòîäëàðè. 4. Ýµòè±òêîðëèê ìåòîäè, ÿúíè áîëàíè àõëî³èé áóçó³ îäàìëàð äàâðàñèäàí ýµòè±ò ³èëèø (ÿúíè áåêîð÷èëèêäàí, áóçó³ ´ðòî³äàí, ìàúíèñèç êàòòàëàðäàí...) ßí Àìîñ Êîìåíñêèé àõëî³èé òàðáèÿíèíã àñîñè á´ëãàí èíòèçîì òàðáèÿñèãà êàòòà ýúòèáîð áåðèá, “Èíòèçîìñèç ìàêòàá – ñóâñèç òåãèðìîí” äåãàí ýäè. ßí Àìîñ Êîìåíñêèé èíòèçîì òàðáèÿñè ìà³ñàäèíè ³óéèäàãè÷à ê ´ðñàòãàí ýäè: 1. Èíòèçîì ´ðíàòèø ó÷óí óíè ³îíóí-³îèäàëàðèíè ´ðãàíèá àìàë ³èëèø êåðàê. 2. Èíòèçîì ´ðíàòèøäàí ìà³ñàä íèìà ýêàíëèãèíè àíãëàé îëèø çàðóð. Óíèíã ôèêðè÷à, “Èíòèçîìíè òàðòèá áóçóâ÷èëàðãà íèñáàòàí ³ ´ëëàíèøè êåðàê” äåá µèñîáëàéìèç. Ëåêèí áèðîð êèøè ãóíîµ ³èëèá ³ ´éãàíè ó÷óí ýìàñ, áàëêè ãóíîµêîð êåëãóñèäà áóíäàé õàòîãà é´ë ³ ´éìàñëèê ó÷óí èíòèçîìãà á´éñóíäèðèø êåðàê. Èíòèçîìíè ´ðíàòà±òãàí ïàéòäà æàµë, íàôðàò, ²àçàá ³èëìàñëèê, áàëêè òàáèèé âà ñèä³èäèë á´ëèø ëîçèì. Èíòèçîìíè òàðáèÿëàø âîñèòàëàðè: 1. Ìàêòàáíèíã µàììà ñîµàñèäà äîèìèé øàõñèé íàìóíà ê´ðñà-òèø; 2. Òóøóíòèðèø, ïàíä-íàñèµàò; 3. Òàíáåµ áåðèø; 4. Æàçî áåðèø. Þ³îðèäàãè âîñèòàëàðäàí ÿíà áèð ìóµèìðî²è ´³èòóâ÷èëàð ñàìèìèé êàéôèÿò, ÿõøè íàìóíàñè, øèðèí ñ´çè, ñàìèìèÿòè âà î÷è³ ê

´íãëèëëèãè áèëàí òàðáèÿëàíóâ÷èëàðíè òàðáèÿëàñà ³´éèëãàí ìà³ñàäãà àëáàòòà ýðèøàäè. Êîìåíñêèé ïåäãîãèê ìåðîñèíè ´ðãàíèø µàð áèð ´³èòóâ÷è ó÷óí ³óéèäàãè ìóàììîëàðíè µàë ³èëèøãà ±ðäàì áåðàäè: ïåäãîãèêà èëìèé- íàçàðèé àñîñëàðè, äèäàêòèêà îëàìèäàãè ñèð-àñðîðëàð – òàúëèì- òàðáèÿ òèçèìè, òàúëèì ìàçìóíè, äàðñ-ñèíô òàðòèá-³îèäàëàðè, àõëî³èé òàðáèÿ ìàñàëàëàðè, ´³èòóâ÷è – øàõñè. Êîìåíñêèé ìåðîñè æàµîí ïåäàãîãèêà ôàíè ðèâîæëàíèøèäà é´ë÷è þëäóçäèð. È. Ã. ÏÅÑÒÀËÎÖÖÈ Øâåéöàðèÿëèê ìàøµóð ïåäàãîã Èîãàíí Ãåíðèõ Ïåñòàëîööè 1746 éèëäà Öþðèõ øàµðèäà øèôîêîð îèëàñèäà äóí±ãà êåëãàí. Áîøëàí²è÷ âà ëîòèí (³ðòà) ìàêòàáíè òàìîìëàãàíäàí êåéèí þ³îðè ìàêòàá (Êîëëåãèóì Êàðîëèíóì)äà ´³èãàí. Àñîñàí èæòèìîèé ôàíëàð ´³èòèëàäèãàí áó ìàêòàá XVIII àñð Ôðàíöèÿ ìàúðèôàò÷èëàðèíèíã òàúñèðè îñòèäà ðèâîæëàíãàí Øâåéöàðèÿ áóðæóà-äåìîêðàòèê ôèêð-ëàðíèíã ìàðêàçè ýäè. Óíäà Ïåñòàëîööè Øâåéöàðèÿäàãè áóðæóà-äåìîêðàòèê èñëîµîòëàð ´òêàçèëèøèíè òàëàá ³èëãàí èë²îð òàëàáà-ëàð ñàôèãà ³´øèëãàí. Áó ñîµàäà òàð²èáîò þðãèçãàíè ó÷óí ó âà ÿíà áèð íå÷à òàëàáà ³àìî³³à îëèíãàí. Ïåñòàëîööè çàìîíàñèäà Øâåéöàðèÿ àµîëèñè ³àøøî³ ÿøàãàí ³îëî³ ìàìëàêàò á´ëèá, àéíè³ñà äåµ³îíëàðíèíã àµâîëè î²èð, óëàð îðàñèäà åðè é´³ êàìáà²àëëàð ê´ï ýäè. Õàë³ ìàîðèôè, õóñóñàí, õàë³ ìàêòàáëàðè à÷èíàðëè µîëäà á´ëãàí. Øó ñàáàáëè XVIII àñðíèíã èêêèí÷è ÿðìèäà äåµ³îíëàð îììàñè âà øàµàð ìåµíàòêàøëàðè ´ðòàñèäà íîðîçèëèê êó÷àÿ áîðãàí âà ôåîäàë àñëçîäàëàð µîêèìèÿòè- ãà ³àðøè êóïàø êåíã òóñ îëãàí. Ïåñòàëîöèíèíã äóí±³àðàøè õàë³ îììàñèíèíã ìàøà³³àòëè µà±òèíè ÿõøè áèëèø âà óíè áåâîñèòà êóçàòèø µàìäà ôðàíöóç ìàúðèôàò÷èëàðèíèíã, õóñóñàí, Æ.Æ.Ðóññîíèíã ²îÿëàðè áèëàí òàíèøèø íàòèæàñèäà øàêëëàíäè. Ó ´ç óìðèíè õàë³ õèçìàòèãà áà²èøëàäè, äåµ³îíëàðíèíã àµâîëèíè åíãèëëàøòèðèøãà µàðàêàò

³èëäè. Øó ìà³ñàääà ó “Ãåðòðóäà ´ç áîëàëàðèíè ³àíäàé ³èëèá ´³èòàäè”, “Îíàëàð êèòîáè ±êè îíàëàð ó÷óí ´ç áîëàëàðèãà êóçàòøè âà ãàïèðèøíè ³àíäàé ´ðãàòèø á´éè÷à ³´ëëàíìà”, “Êóçàòèø àëèôáåñè” ±êè ´ë÷àø µà³èäà ê´ðñàòìàëè ³´ëëàíìà, “Ñîí ò´²ðèñèäà ê´ðñàòìàëè òàúëèì”, “Î³³óø ³´øè²è” êàáè êèòîáëàðíè ÿðàòäè. Ïåñòàëîööè äàñòëàá 1761 éèëè Íåéãîô ³èøëî²èäàí íàðèäà Ìàðòèíà ïëàíòîéäà ìàêòàá òàøêèë ³èëäè. Ñ´íãðà Ïåñòàëîööè ´çèíèíã èæîäèé ôàîëèÿòèíè àìàëäà ñèíàø ó÷óí 1774 éèëäà “Íåéãîô”äà “Êàìáà²àëëàð ìóàññàñà”ñèíè î÷èá, óíãà 50 íàôàð åòèì âà áî³èìñèç áîëàëàðíè ò´ïëàá, óëàðíè ´³èòèø áèëàí ìåµíàò òàúëè-ìèíè áî²ëàá îëèá áîðäè. Áó åòèìõîíäà áîëàëàð ´³èø, ±çèø âà µèñîá ´ðãàíèø áèëàí áèðãà èí éèãèðø, ò´³èø âà äåµ³îí÷èëèê áèëàí øó²óëëàíèøàäè. Ìàçêóð ìóàññàñàíè à³ëàá ³îëèø èìêîíè á´ëìàäè, ÷óíêè áîëàëàð-íèíã ìåµíàòè ýâàçèãà ÿøàø î²èð ýäè. Øó ñàáàáëè Ïåñòàëîööè åòèìõîíàíè ±ïèøãà ìàæáóð á´ëäè. Ó 18 éèëëèê ôàîëèÿòèíè äåµ³îí áîëàëàðèíèíã µà±òèíè ´ðãàíèø âà óëàð ó÷óí ìàêòàáëàð î÷èøãà áà²èøëàäè. Èîãàíí Ãåíðèõ Ïåñòàëîööèíèíã áóþê êàøôè±òëàðèäàí áèðè Øâåéöàðèÿäà äàñòëàáêè õàë³ ìàêòàáëàðèíè òàøêèë ýòèøèäèð. Óíèíã ôèêðè÷à, çàë³ ìàêòàáèíèíã ìà³ñàäè: áîëàëàðãà êåéèí÷àëèê óëàð ýñëàðèäàí ÷è³àðèá þáîðàäèãàí ìàúëóì äàðàæàäà ìóàéÿí áèëèìëàð áåðèø ýìàñ, áàëêè ìàêòàá, ´ç òåâàðàêëàðèäàãè òàáèàòãà âà èæòèìîèé ìóíîñàáàòëàðãà îíãëè ³àðàøíè óëàðäà òàáèèé ñóðàòäà âóæóäãà êåëòèðèø âà óëàðíè ìóñòà³èë ðàâèøäà î³èëîíà µà±ò êå÷èðèø âà èøëàøãà ³îáèëèÿòëè êèøèëàð ³èëèá åòèøòèðèø ýäè. Ïåñòàëîööèíèíã áó ²îÿñè Øâåéöàðèÿäà äàñòëàá ³àòòè³ ³àðøèëèêêà ó÷ðàäè. ×åòäàí òóðèá “Íåéãîô”äà òàøêèë ýòèëãàí ìàêòàáëàðäàãè ²àëàòè, ñîääà óðèíèøëàðèíè ê´ðãàíëàð óíäàí êóëäè-ëàð. Ëåêèí óíèíã çàìîíäîøè Ôåëëåíáåðãíèíã Ãîôâèëü ìàêòàáè áó ²îÿíè ðèâîæëàíòèðóâ÷è äàðãîµãà àéëàíàäè.”Íåéãîô”äàãè ìàêòàá òàæðèáàñèíè Ïåñòàëîööè ³óéèäàãè ðèñîëàëàðèäà áà±í ýòãàí ýäè: “£èøëî³ êàìáà²àë ±øëàð òàðáèÿñè µà³èäà” 1777 éèë, “Êèøèëèê µà±òè òàðèõèäàí ëàâµàëàð” 1777 éèë.

Ïåñòàëîööè 1798 éèë äåêàáðü îéèäàãè Øâåéöàðèÿ èí³èëîáè íàòèæàñèäà åòèì ³îëãàí 80 áîëàãà ì´ëæàëëàíãàí åòèìõîíà î÷àäè. Áó åòèìõîíàíèíã èø ìàçìóíè óíè 1799 éèëè ±çãàí “Ñòàíöäàí á´ëèìè ò ´²ðèñèäà ä´ñòëàðèäàí áèðèãà õàò” ðèñîëàñèäà øóíäàé äåéèëàäè: “Ýðòàëàáäàí òî êå÷ãà÷à óëàðãà ´çèì µàìðîµ ýäèì... Óëàð éè²ëàñà, ìåí µàì éè²ëàð ýäèì, óëàð êóëñà, ìåí µàì êóëàð ýäèì... Óëàð íèìà åñà, ìåí µàì øóíè åéìàí, íèìà è÷ñàëàð, ìåí µàì øóíè è÷àð ýäèì. Ìåíèíã ´øàëàðäàí áîø´à óéèì µàì, ä´ñòèì µàì, õèõìàò÷èì µàì é´³ ýäè”... Ïåñòàëîööè åòèìëàðíèíã ñåâèìëè îòàñè ýäè. Óðóø µàðàêàòè áîøëàíãàíäàí êåéèí åòèìõîíà ±ïèëäè. Ïåñòàëîööè ´çèíèíã ïåäà-ãîãèê ²îÿëàðèíè, àéíè³ñà ýëåìåíòàð òàúëèì íàçàðèÿñèíèíã 1800-1804 éèëëàðäà Áóðãäîðôäà, 1805-1825 éèëëàðäà Èâåðäîí øàµðèäà àìàëèé ðàâèøäà ðèâîæëàíòèðäè. Ïåñòàëîööè äàñòëàá êè÷èê ±øäàãè áîëàëàð øàµàð ìàêòàáèãà (5-8 ±øãà÷à á´ëãàí ´²èë- ³èçëàð ´³èð ýäè) èøãà æîéëàøäè. Àñîñèé ýúòèáîðèíè áó ±øäàãè áîëàëàðäà íóò³ âà ìàòåìàòèê òàñàââóðíè ðèâîæëàíèøèãà ³àðàòäè. 1800 éèëè Ïåñòàëîööè ðàµáàðëèãèäà èíñòèòóò òàøêèë ýòèëäè. Èíñòèòóò òàðêèáèãà, èíòåðíàò øàêëèäàãè ´ðòà ìàêòàá µàìäà ´³èòóâ÷èëàð òàé±ðëàø ñåìèíàðèÿñè êèðèòèëãàí ýäè. Ïåñòàëîööè Èâåðäîíäàãè èíñòèòóòäà ýëåìåíòàð òàúëèì íàçà- ðèÿñèãà àñîñëàíèá ´³èòèøíè èøëàá ÷è³àðèø âà ìåµíàò òàðáèÿñè áèëàí áî²ëàíãàí µîëäà ´³óâ-òàðáèÿ æàðà±íèäà ´ç ²îÿëàðèíè àìàëãà îøèðäè. 1825 éèëè Èâåðäîí èíñòèòóòè ´³èòóâ÷èëàðè îðàñèäàãè êåëèá ÷è³³àí êåëèøìîâ÷èëèêëàð íàòèæàñèäà ó ´ç ³èøëî²è “Íåéãîô”ãà ³àéòàäè. Îëèì 1827 éèëè âàôîò ýòàäè. Ïåñòàëîööèíèíã äóí±³àðàøè Êàíò ôàëñàôàñè òàúñèðè îñòèäà ðèâîæëàíäè. Ïåñòàëîööè µàì áèëèì ñåçãè îðãàíëàðèíè êóçàòèøäàí áîøëàíàäè âà òàñàââóðëàð ³àéòà èøëàø é´ëè áèëàí ²îÿëàð äàðàæà-ñèãà ê´òàðèëàäè, ²îÿëàð µñà, ãàð÷è ðàâøàí á´ëìàñà µàì, îäàìíèíã îíãèäà òàðêèá òîïòèðóâ÷è êó÷ òàðè³àñèäà ìàâæóääèð. Ó Õóäîãà èøîíèá èíñîí ó÷óí àòî ýòãàí “Ê´ç ê´èðøíè, ³óëî³ ýøèòèøíè, î±³ þðèøíè, ³´ë óøëàøíè” èñòàéäè. À³ë ôèêðëàøíè èñòàéäè. ßðàòóâ- ÷èíèíã ´çè îäàìíè ó äóí±ãà êåëãàí áèðèí÷è êóíäàí áîøëàáî³ æèñìîíèé âà ìàúíàâèé ôàîëèÿòãà èíòèëàäèãàí ³èèá ÿðàòãàí, òàðáèÿ ýñà øó èíòèëèøíè ð´±áãà ÷è³àðèøãà ±ðäàì áåðàäè.

Òàðáèÿíèíã ìà³ñàäè îäàìíèíã áàð÷à òàáèèé êó÷ëàðèíè âà ³îáèëèÿòëàðèíè áèð-áèðèãà óé²óí ³èëèá ´ñòèðèøäàí èáîðàòäèð. Òàðáèÿíèíã áîëàãà ê´ðñàòà±òãàí òàúñèðè òàáèàò áèëàí óé²óí á ´ëèøè êåðàê. Ó ßí Àìîñ Êîìåíñêèé, Æàí Æàê Ðóññîëàðíèíã òàðáèÿíè òàáèàò áèëàí óé²óíëèê ²îÿñèãà àìàë ³èëäè. Óëàðíèíã òàúëèìîòèäàí óñòóíëèãè øóíäàêè, ó Ðóññî êàáè áîëà òàáèàòèíè óé²óíëàøòèðìàäè. Àêñèí÷à... èíñîíèé êó÷ëàðíèíã ´ñèøè ó÷óí òàáèàò ³èëà±òãàí µàðàêàòãà ±ðäàì áåðèëìàñà, áó µàðàêàòëàð îäàì-ëàðíè µàéâîíèé-µèññèé õóñóñèÿòëàðäàí ñåêèíëèê áèëàí ³óò³àðàäè. Ò´²ðè òàðáèÿ ýñà óëàðíè, ÿúíè áàð÷à èíñîíèé êó÷ëàðíè ´ñòèðèøãà ±ðäàì áåðàäè. Øó ñàáàáäàí áàð÷à èíñîíèé êó÷ëàð âà ³îáèëèÿò êóðòàêëàðèíè òàáèèé òàðòèáäà ýëåìåíòëàðèäàí áîøëàá ðèâîæëàí-òèðìî³ ëîçèìäèð. Ïåñòàëîööè äèäàêòèêàñèëà òàúëèì ýëåìåíòàð íàçàðèÿñè àñîñèé ´ðèí ýãàëëàéäè. Áó òàúëèìîòãà ê´ðà, òàðáèÿëàø ýíã îääèé ýëåìåíòëàðäàí áîøëàíèá àñòà-ñåêèí ìóðàêêàáëàøòèðèøäèð. Ýëåìåíòàð òàðáèÿíèíã áîø ìàñàëàñè áîëàíè æèñìîíèé æèµàòäàí òàðáèÿëàøäèð. Óíèíã ôèêðè÷à: “¥à±ò... åòèëãàí æèñìî-íèé íèµîëëàðíèíã óé²îíèøèäàí áîø³à íàðñà ýìàñ, áó íèµîëëàð ýíäè ´çèíèíã áóòóí êó÷è áèëàí, ´çèíèíã µàììà íàâäàëàðè áèëàí ´ñèøãà âà êàìîëîòãà åòèøãà èíòèëàäè âà èíñîíãà àéëàíèøè ëîçèì á´ëãàí æîíèâîðíèíã óé²îíèøèäàí áîø³à íàðñà ýìàñ”. Øóíèíã ó÷óí êóíäàëèê áîëàíèíã æèñìîíèé êó÷ëàðèíè ìàø³ ³èëäèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø ìóµèìäèð. Ïåñòàëîööè æèñìîíèé òàðáèÿãà áîëàíèíã áàð÷à æèñìîíèé êó÷ëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø ó÷óí óíè òóðëè µàðàêàòëàðãà é ´íàëòè-ðèøãà àëîµèäà ýúòèáîð áåðãàí. Æèñìîíèé òàðáèÿíè à³ëèé, àõëî³èé âà ìåµíàò òàðáèÿñè áèëàí ÷àìáàð÷àñ áî²ëàá îëèá áîðèø çàðóðëèãèíè ó³òèðãàí, ´çè ýñà æèñìîíèé áàðêàìîëëèêíèíã àñîñè ìåµíàò òàðáèÿñè äåá òóøóíãàí. Øóíèíã ó÷óí: “Ìåµíàò èøãà äàõëè é ´³ ñ´çëàðãà ýúòèáîð áåðìàñëèêíè ´ðãàòàäè âà áîëàäà þêñàê èíñîíèé ôàçèëàòëàðíè øàêëëàíòèðàäè. Ò´²ðè òàøêèë ³èëèíãàí æèñìîíèé ìåµíàò áîëàëàðíèíã à³ëèé âà àõëî³èé êó÷ëàðèíè ´ñòèðàäè”, - äåá ±çãàí.

Ïåñòàëîööè áîëàíè àõëî³èé æèµàòäàí òàðáèÿëàøäà àââàëî îíàãà ìåµð óé²îòèøíè çàðóð µèñîáëàãàí. Îíàíè ñåâãàí áîëà èíñîíëàðíè ñåâàäè, èíñîíëàðíè ñåâãàí áîëà âàòàííè ñåâàäè. Ïåñòàëîööè àõëî³èé òàðáèÿíèíã ýíã îääèé ìàñàëàñè èíñîíãà ìóµàááàòäèð, áó ìóµàááàò îèëàäàí áîøëàíàäè. “Îòà-îíàíèíã óéè àõëî³ ìàêòàáèäèð”, äåãàí ýäè. Ïåñòàëîöèèíèíã ôèêðè÷à, µàð áèð ôàçèëàò ò´²ðèñèäàãè ãàï- ëàðäàí ê´ðà øó ôàçèëàòëàðíè æîíëè ðàâèøäà ñåçäèðèø áîëàëàð- íèíã µèññè±òëàðèãà ÷ó³óð òàúñèð ê´ðñàòèá, óëàðíèíã àõëî³èé ìàéëëàðèíè ´ñòèðàäè. Áîëàëàðíèíã àõëî³èé êó÷ëàðèíè ìàêòàáäà äàâîì ýòòèðèø ëîçèìäèð. Ïåñòàëîööè àõëî³èé òàðáèÿíè äèí áèëàí ÷àìáàð÷àñ áî²ëàéäè âà áó ò´²ðèäà øóíäàé ±çãàí ýäè: “... Õóäîíè îäàìëàð áèð- áèðèãà ìåµðó ìóµàááàò ê´ðñàòà±òãàí æîéäàí ³èäèðãèí”. Àãàð îäàì Õóäîíè ñåâñà, ó µàììà îäàìëàðíè µàì ñåâàäèãàí á´ëèá ³îëàäè, óíèíã ó÷óí µàììà îäàì áèð îòàíèíã áîëàñè êàáè àêà-óêà âà îïà-ñèíãèëäèð, äåéäè. Ó áîëàëàðíè èíñîíèé ìåµðëè á´ëèøãà äàúâàò ýòàäè. Ïåñòàëîööèíèíã ïåäàãîãèê ñèñòåìàñèäà à³ëèé òàúëèì àëîµèäà ´ðèí ýãàëëàéäè. Ïåñòàëîööè à³ëèé òàúëèìíè àõëî³èé òàðáèÿ áèëàí áî²ëàøíè çàðóð äåá µèñîáëàéäè, ÷óíêè èíòèçîìëè, àõëî³èé õàòòè- µàðàêàòëàðè øàêëëàíãàí áîëàëàðíèíã à³ëèé òàðà³³è±òè µàì þêñàêäèð. Ïåñòàëîööè áîëàëàðíèíã à³ëèé êàìîëîòèíè ´ñòèðóâ÷è ³óéè- äàãè äèäàêòèê ³îèäàëàðíè îë²à ñóðäè: 1. Òàúëèìíèíã òàáèàò áèëàí óé²óíëèãè. 2. Îääèéäàí ìóðàêêàáãà é´íàëòèðèø. 3. Áîëàíèíã êó÷ âà ³îáèëèÿòèãà ìîñëàøòèðèø. 4. Ê´ðñàòìàëèëèê. Ó áóíäàé äèäàêòèê ³îèäàëàðäàí áîøëàí²è÷ òàúëèì æàðà±íèäà êåíã ôîéäàëàíèøíè íàçàðäà òóòäè. Ïåñòàëîööè áîøëàí²è÷ òàúëèì õóñóñèé ìåòîäèêàñèíèíã àñîñèíè ÿðàòäè. Áóíäà ó îíà òèëè, µèñîá, ãåîãðàôèÿ, ´ëêàøóíîñëèê ôàíëàðèäàí ýëåìåíòàð òàúëèì áåðèø ìàçìóíèíè àñîñëàá áåðäè. Îíà òèëè äàðñëàðè áîëà íóò³èíèíã ðàâîíëèãè âà áîéëèãèíè òàúìèíëàøè ëîçèì. Áîëà òèëèíè áîéëèãè ó÷óí ãåîãðàôèÿ, òàáèè±ò

ôàíëàðèíè µàì óçâèé ðàâèøäà îëèá áîðèøíè òàâñèÿ ýòãàí ýäè. ¥èñîá äàðñëàðèäà ´ë÷àøíè ´ðãàòìî³ ó÷óí Ïåñòàëîööè äàñòëàá ò ´²ðè ÷èçè³, êâàäðàò ÷èçèøíè âà êâàäðàòíè á´ëàêëàðãà á´ëèøíè ´ðãàòèø, áîëàëàðäà ãåîìåòðèê øàêëëàð âà óëàðíè ´ë÷àø ìàëàêàëà-ðèãà ýãà á´ëèøèíè òàúêèäëàãàí ýäè. Ìåµíàò áîëà ôàîëèÿòèíèíã îääèé òóðëàðèäàãè óðèø, ê´òàðèø, òàøëàø, èð²èòèø, ³óëî÷ ±çèø, êóðàøèø âà áîø³à æèñìîíèé µàðàêàòëàðíè ´ç è÷èãà îëèøè êåðàê ýäè. “Áîëà øàõñèíè µàð òîìîíëàìà êàìîë òîïòèðèø, - äåãàí ýäè Ïåñòàëîööè, ´³èòóâ÷èãà áî²ëè³äèð. ¤³èòóâ÷è äàñòëàá áîëàëàðíè ñåâèøè, óëàð ó÷óí îòàëèê ±êè îíàëèê âàçèôàñèíè áàæàðèøè, µàð áèð äàðñíè ê´ðñàòìàëèëèê àñîñèäà ´òèøè ëîçèì. Ó îíà òèëè, òàðèõ, ãåîãðàôèÿ, àðèôìåòèêà, òàáèè±ò ôàíëàðèíèíã áèëèìäîíè á´ëèøè âà óëàðäàí ò´²ðè ñàáî³ áåðèøè ëîçèìäèð”. Ïåñòàëîööè ïåäàãîãèêà ôàíè òàðà³³è±òèãà êàòòà µèññà ³ ´øäè. Óíèíã óëó² êàøôè±òè øóíäàêè, òàðèõäà áèðèí÷è ìàðòà êàìáà²àë õàë³ ôàðçàíäëàðè ó÷óí ìàêòàá î÷äè âà óíè èøëàá ÷è³àðèø ìåµíàòè áèëàí áî²ëàäè. Áîøëàí²è÷ òàúëèì ìåòîäèêàñèíè ÿðàòèá, óíäà ýëåìåíòàð òàúëèì íàçàðèÿñèäàí ôîéäàëàíèø é´ëëàðèíè àñîñëàá áåðäè. Ê.Ä.Óøèíñêèéíèíã òàúáèðè÷à, Ïåñòàëîööèíèíã ´øà äàâðäàãè èæîäè ñîääà ê´ðèíñà-äà, ´øà âà³òäà óíèíã áó ²îÿñè óíèíã êàø-ôè±òè ýäè, áó êàøôè±ò èíñîíèÿò ó÷óí Àìåðèêàíèíã êàøô ýòèëè-øèäàí ê´ðà ê ´ïðî³ ôîéäà êåëòèðäè âà êåëòèðìî³äà. Ïåñòàëîööè ìàêòàáè âà òàúëèì-òàðáèÿ µà³èäàãè ²îÿñè æàìèÿòíè µàðàêàòãà êåëòèðóâ÷è îç ìè³äîðäàãè µà±òèé âà ôàîë ²îÿëàð ³àòîðèãà ³´øèø ó÷óí ´çèíèíã áóòóí àçîá-ó³óáàòëè µà±òèíè áà²èøëàäè. Ïåñòàëîööè-íèíã ïåäàãîãèê ²îÿëàðè óíèíã øîãèðäè Ôåëëåíáåðã òîìîíèäàí ðèâîæëàíòèðèëäè. Ðîññèÿäà ýñà Ê.Ä.Óøèíñêèé óíèíã ²îÿëàðèäàí èæîäèé ôîéäàëàíèøíè ³óéèäàãè÷à ±çãàí ýäè: “Ìàêòàá ó÷óí Ïåñòà- ëîööèíèíã ñîí æàäâàëèíè òîïãàíèìäà ³àíäàé õóðñàíä á´ëãàíèì âà óçî³ âà³ò áó æàäâàë áèëàí äóðóñòðî³ íàòèæàãà ýðèøà îëãàíèì ýñèìäà”. Ïåñòàëîööè äóí± ïåäãîãèêà ôàíèíèíã òàðà³³è±òèãà êàòòà µèññà ³ ´øèá ´ç àñàðëàðè áèëàí ´çèãà µàéêàë ÿðàòãàí îëèìäèð.

Ê. Ä. ÓØÈÍÑÊÈÉ Ðóñ ìèëëèé ïåäàãîãèêàñèíèíã àñîñ÷èñè Êîíñòàíòèí Äìèòðèå- âè÷ Óøèíñêèé 1824 éèëäà Òóëà øàµðèäà òó²èëäè. 1812 éèë óðóøèäà èøòèðîê ýòãàí îòàñè µàðáèé õèçìàòäàí á´øàãà÷, ´çèãà ³àðàøëè 30 òà êðåïîñòíîé äåµ³îí áèëàí Íîâãîðîä-Ñåâåðñêäàãè êè÷èê ìóëêèäà ÿøàãàí. Óøèíñêèé ´øà æîéäàãè ãèìíàçèÿíè òàìîìëàá, Ìîñêâà óíèâåðñèòåòèíèíã þðèäèê ôàêóëüòåòèãà ´³èøãà êèðäè, ´øà äàâðäà ìàúëóì âà ìàøµóð á´ëãàí ïðîôåññîð Ðåäêèííèíã áåâîñèòà ðàµáàðëèãè îñòèäà òàúëèì îëèá, èëìèé äóí±³àðàøèíè êåíãàéòèðäè. Óøèíñêèé 1845 éèëäà ßðîñëàâëü ëèöåéèãà êàìåðàëü (þðèäèê) ôàíëàð ïðîôåññîðè âàçèôàñèíè áàæàðóâ÷è á´ëèá õèçìàòãà êèðèá, ìóâàôôà³èÿò áèëàí èø áîøëàäè. Àììî Ðîññèÿ µóêóìàòèíèíã 1848 éèëãè èí³èëîáäàí êåéèí ñàë ´òìàé ÷è³àðãàí ôàðìîéèøè Óøèíñêèéíèíã ´³èòóâ÷èëèê ôàîëèÿòèãà êàòòà çàðáà áåðäè, ÷óíêè ôàðìîéèøäà ðóñ µóêóìàòè ïðîôåññîðëàðíè ´ç ëåêöèÿëàðèíèíã ò´ëà ìàòíèíè âà óëàðäà ´³èëàäèãàí ê´÷èðìàëàðíè ±çèá áåðèøíè òàëàá ³èëãàí ýäè. Óøèíñêèé ëèöåé êåíãàøèäà µóêóìàòíèíã áó ôàðìîéè-øè íîò´²ðèëèãèíè àéòèá, óíãà ìóòëà³î ³àðøè ÷è³³àíè âà óíè áàæàðèøäàí áîø òîðòãàíè ó÷óí ëèöåéäàí á ´øàòèëäè. Óøèíñêèé 1854 éèëäà ßðîñëàâü ëèöåéè ñîáè³ äèðåêòîðèíèíã òàâñèÿñè áèëàí Ãàò÷èíî èíñòèòóòèäà òèë-àäàáè±ò âà ³îíóíøóíîñ- ëèê ´³èòóâ÷èñè á´ëèá èøãà êèðäè âà òåç ôóðñàòäà øó èíñòèòóòíèíã êëàññëàð èíñïåêòîðè âàçèôàñèãà ê´òàðèëäè. Óíèíã ïåäãîãèê ôàîëèÿòè òîì ìàúíîñè áèëàí ´øà âà³òäàí áîøëàíäè. Ó 1859 éèëäà Ñìîëüíèé èíñòèòóòèíèíã êëàññëàð èíñïåêòîðè âàçèôàñèãà òàéèí-ëàíèá, óíãà èíñòèòóòíèíã æóäà à÷èíàðëè µîëãà òóøèá ³îëãàí èëìèé á´ëèìè èøëàðèíè ³àéòàäàí òàðòèáãà ñîëèøäåê ìóµèì âàçèôà þêëàíäè. Óøèíñêèé áó âàçèôàíè ïóõòà áàæàðèá, ïåäãîãèê æàðà±ííè óþøòèðèø á´éè÷à êàòòà ³îáèëèÿòè áîðëèãèí ê´ðñàòäè. Øóíèíãäåê, Óøèíñêèéíèíã ïåäàãîãèêà ìàñàëàëàðèãà áà²èøëàá ±çèëãàí íàçàðèé èøëàðè óíèíã ôà³àò àìàëè±ò÷è ýìàñ, áàëêè ´ç

èõ-òèñîñè á´éè÷à êó÷ëè íàçàðè±ò÷è ýêàíëèãèäàí µàì äàëîëàò áåðàäè. Óøèíñêèéíèíã 1857 éèëäàí áîøëàá àââàë “Òàðáèÿ æóðíàëè” äà, ñ´íãðà “Õàë³ ìàîðèôè æóðíàëè”äà æóäà ìàçìóíäîð ³àòîð ìà³îëàëàðè ýúëîí ³èëèíäè. 1860 éèëäà ó “Õàë³ ìàîðèôè æóðíàëè” íèíã ìóµàððèðè ³èëèá òàéèíëàíäè. Óøèíñêèé 1861 éèëäà ´çèíèíã áèðèí÷è àñàðè – “Áîëàëàð äóí±ñè” íîìëè ´³èø êèòîáèíè íàøð ýòòèðäè. Áó êèòîá ´ø éèëíèíã ´çèäà±³ èêêè ìàðòà íàøð ýòèëäè. Óøèíñêèéíèíã ñàìàðàëè ïåäàãîãèê ôàîëèÿòè 1862 éèëäà óíèíã óñòèäàí ±çèëãàí èìçîñèç õàò ñàáàáëè ò´ñàòäàí ò´õòàá ³îëäè. Áó õàòäà óíè àòåèñò âà ñè±ñèé æèµàòäàí èøîí÷ñèç êèøè äåá àéá- ëàíãàí ýäè. Íàòèæàäà Óøèíñêèé ÷åò ýëëàðäàãè õîòèí-³èçëàð ìàîðèôèíèíã àµâîëèíè ´ðãàíèø âà ïåäàãîãèêàäàí äàðñëèê ±çèø ó÷óí ÷åò ýëëàðãà èæîäèé ñàôàðãà êåòèøãà ìàæáóð á´ëäè. Óøèíñêèé ÷åò ýëëàðäà ´çèíèíã ýíã ìóµèì àñàðëàðèíè íàøðãà òàé±ðëàäè. 1861 éèëäà óíèíã 1 âà 2 ´³èø éèëëàðè ó÷óí “Îíà òèëè” äàðñëèãè íàøð ýòòèðèëäè âà óíãà “Ìóàëëèìëàð ó÷óí ³ ´ëëàíìà” äåãàí ìåòîäèê àñàðè èëîâà ³èëèíäè. 1870 éèëäà ýñà ÿíà “Ìóàëëèì-ëàð ó÷óí ³´ëëàíìà” èëîâà ³èëèíäè. Øó ´³óâ éèëè ó÷óí µàì “Îíà òèëè” äàðñëèãè áîñèëèá ÷è³äè. Áóíäàí òàø³àðè, Óøèíñêèéíèíã ïåäàãîãèêà ñîµàñèäàãè àñîñèé íàçàðèé àñàðè µèñîáëàíãàí “Êèøè – òàðáèÿ ïðåäìåòè ñèôàòèäà ” (“ Ïåäàãîãèê àíòðîïîëîãèÿäàí òàæðèáà ”) íîìëè àñàðè àéðèì òîìëàðãà á´ëèíèá íàøð ³èëèíà áîøëàíäè. 1867 éèëäà áó àñàðíèíã 1 òîìè, 1869 éèëäà 2 òîìè áîñèëèá ÷è³äè. Ê.Ä.Óøèíñêèé òàúëèì-òàðáèÿãà äîèð áèð ³àòîð ìà³îëàëàð µàì ±çãàí ýäè. “Èæòèìîèé òàðáèÿäà õàë³ ðóµè ò´²ðèñèäà”, “Ïåäà- ãîãèê àäàáè±òíèíã ôîéäàñè µà³èäà”, “Ìàêòàáíèíã ó÷ ýëåìåíòè”, “Îíà òèëè” êàáèëàð. “Îíà òèëè” ðèñîëàñè òèëíè ´ðãàíèøíèíã òàðáèÿâèé àµàìèÿ- òèíè ±ðèòèøãà áà²èøëàíãàí. Óíäà, Óøèíñêèéíèíã ±çèøè÷à, îíà òèëè íå÷à àñðëàðäàí áó±í äàâîì ýòà±òãàí õàë³ µà±òèíèíã ìàµñóëè-äèð. ¡ø àâëîä îíà òèëèíè ´çëàøòèðèøäà õàë³íèíã ìèíã-ìèíã éèëëèê òàðèõèäàãè ìàúíàâèé òàðà³³è±òè ñàìàðàëàðèíè àíà øó òèë áèëàí áèðãà áèëèá îëàäè, äåãàí ôàëñàôèé-ïñèõîëîãèê ³àðàøíè èëãàðè ñóðäè.

“Òàúëèìíèíã ïñèõîëîãèê âà ìàíòè³èé àñîñëàðè” àñàðèäà ìóàëëèôíèíã äè³³àò, õîòèðà, òàôàêêóð ò´²ðèñèäàãè íàçàðèé ³àðàø- ëàðè áà±í ³èëèíãàí. Óøèíñêèé õàë³íè µàð òîìîíëàìà òàðáèÿëàø ó÷óí ´çèíèíã óìóìèíñîíèé òàðáèÿ ²îÿñèíè îë²à ñóðäè. Óøèíñêèé “Èæòèìîèé òàðáèÿäà õàë³ ðóµè” íîìëè àñàðèäà òàúêèäëàøè÷à, îèëà áîëàëàð îðãàíèçìèäà îòà-îíàëàð õàðàêòåðè- íèíã òàêðîðëàíèøè âà ÿíàäà ðèâîæëàíèøèãà èìêîíèÿò ÿðàòàäè. Èæòèìîèé òàðáèÿäà õàë³íèíã ðóµè øó ³àäàð êó÷ëè á´ëàäèêè, èíñîíäà ìàâæóä áàð÷à îëèæàíîá µèñëàð é´³îëñà, õàë³íèíã ðóµè µàì àñòà-ñåêèí é´³îëèá êåòàäè. Õàë³ ðóµè âàòàííè, òèëíè âà ´òãàí àâîäëàð ìåðîñèíè ñà³ëàøãà áî²ëè³äèð. Ê.Ä.Óøèíñêèé àñàðëàðèäà Ê.Ä.Óøèíñêèé õàë³ ìàîðèôè äèäàêòèêà ñîµàñèãà áà²èøëàíãàí “Ìàêòàá- ìàîðèô èøëàðèíè ´ðãàíèø ó÷óí Øâåéöàðèÿ á´éëàá ñà±µàò” ðèñîëàñèäà Áåðííèíã ìàîðèô ñîµàñè- äàãè èøëàðèãà õàòëàð îð³àëè ´çèíèíã ìóíîñàáàòèíè áèëäèðàäè. Óøèíñêèé Áåðí òîìîíèäàí òóçèëãàí ìàêòàá ðåôîðìàñè àñîñèäà ìàêòàáëàðíèíã ÷ó³óð ´ðãàíèá, ´³èòóâ÷èëèê ³èëèø ó÷óí ìàõñóñ òàé±ðãàðëèê ê´ðãàí êàäðëàð êàìëèãèíè ê´ðñàòãàí ýäè: “Áîëàëàð áèð íå÷à ´³èòóâ÷è òîìîíèäàí ´³èòèëãàíäà ´³èòèø ´çèíèíã áîëàëàðèíè òàðáèÿëàø âà êàìîëîòãà åòêàçèø êó÷èíè é ´³îòàäè” (áîøëàí²è÷ ìàêòàáíè íàçàðäà òóòàäè). Ê.Ä.Óøèíñêèé ÷åò ýë ìàêòàáëàðèäà îëèá áîðèëà±òãàí òàúëèì-òàðáèÿíè ´ðãàíèá ´çèíèíã “Áîøëàí²è÷ òàúëèì ìåòîäèêàñè” àñàðèíè ±çäè. Óíäà áîøëàí²è÷ ìàêòàáäàãè òàúëèì ìàçìóíèíè àñîñëàá áåðèø áèëàí áèðãà óíèíã ³îèäà, ³îíóí, òàðòèá, ìåòîä âà âîñèòàëàðèíè µàì èøëàá ÷è³èá äèäàêòèêà ôàíèãà êàòòà µèññà ³´øäè. Áó ýñà àæîéèá ÿíãèëèê ñèôàòèäà ìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòäè. Ó ýíã àââàëî ´³èòèøíè áîëàëàð ìåµíàòè áèëàí áî²ëàøíè òàâñèÿ ³èëäè. Óøèíñ- êèéíèíã ôèêðè÷à, µàð áèð ôàííè ´³èòèøäà, òàðáèÿëàíóâ÷èíèíã µèññàñèãà òóøàäèãàí ìåµíàò óíèíã ±øè âà êó÷èãà ëîéè³ á´ëèøè

êåðàê. Øèôîêîð áåìîðíè äàâîëàð ýêàí, óíãà ±ðäàìëàøàäè, õîëîñ; øóíèíãäåê, ìóðàááèé µàì òàðáèÿëàíóâ÷èãà ìàúëóì áèð ôàííè ´ðãàíèøäà ó÷ðàéäèãàí ³èéèí÷èëèêëàðíè åíãèø ó÷óí êóðàøóâèäà ±ðäàì áåðèøè ëîçèì. Áîëàíè ´³èòèø ýìàñ, áàëêè óíãà ´³èá-´ðãàíèá îëèøäà ê´ìàêëàøèø çàðóð. ¤³óâ÷èãà ±ðäàì áåðèøãà àñîñ-ëàíãàí ìàíà øó òàúëèì óñóëèíèíã ÿõøè òîìîíëàðèäàí òàø³àðè, ÿíà áèð àôçàëëèãè µàì áîðêè, áó óñóë ´³óâ÷èíè à³ëèé ìåµíàòãà ´ðãàòèø áèëàí áèðãà, øóíäàé ìåµíàòíèíã î²èðëèãèíè åíãà îëèøãà âà óíëàí çàâ³ëàíèøãà µàì ´ðãàòàäè. À³ëèé ìåµíàòèí ýíã î²èð ìåµíàò äåñà á ´ëàäè. Õà±ë ñóðèø îñîí âà ±³èìëè íàðñàäèð, àììî ´éëàø àí÷à ³èéèí èø. Ôà³àò áîëàëàðãèíà ýìàñ, êàòòà ±øäàãè êèøèëàðäàì µàì ìèÿíè èøëàòèøäàí ³î÷èø µîëëàðè ê´ï ó÷ðàéäè. Áîëà áèð íå÷à äà³è³à æèääèé ôèêðëàøäàí ê´ðà êóí á´éè æèñìîíèé ìåµíàò ³èëèøíè ±êè êèòîáíèíã áèð áåòèíè î÷èá ³´éèá, à³ë èøëàòìàÿ, ñîàòëàá ³óðó³ ±ä îëèøíè àôçàë ê´ðàäè. Òàðáèÿëàíóâ÷èíèíã äàì îëèøèí µàì àíà øó æèµàòäàí ôîéäàëè é ´ñèíäà òàøêèë ³èëèø ìóìêèí. À³ëèé ìåµíàòäàí êåéèí äàì îëèø µå÷ èø ³èëìàé, âà³òíè áåêîð ´òêàçèø, äåãàí ñ´ç ýìàñ, áàëêè èøíèíã òóðèíè ´çãàðòèðèø-äèð. À³ëèé ìåµíàòäàí êåéèí æèñìîíèé èø ³èëèø ê´íãèëëè âà ôîéäàëèäèð. Äàì îëèøíèíã áóíäàé é´ëè ²îÿò ôîéäàëèëèãè Ãåðìà-íèÿäàãè ê ´ï÷èëèê ±ïè³ ´³óâ þðòëàðèäà ò´²ðè òóøóíèëàäè, óëàðäà-ãè òàðáèÿëàíóâ÷èëàð ´³èøäàí á´ø âà³òëàðèäà àòàéèí áåëãèëàíãàí èøëàð: õ´æàëèê èêèð-÷èêèðëàðè, ñèíô õîíàëàðèíè òîçàëàø, áî² ±êè ýêèíçîðëàðäà èøëàø, äóðàäãîðëèê, òîêàðëèê, êèòîáëàðíè ìó³îâàëàø âà µîêàçîëàð áèëàí áàæîíèäèë øó²óëëàíàäèëàð. Áó èøëàðíè òàíëàø òàðáèÿëàíóâ÷èíèíã ìàéë âà µàâàñèãà çèä á´ëìàñ- ëèãè êåðàê, àíà øóíäàãèíà èøíèíã ´çè µà³è³èé âà ôîéäàëè äàì îëèø á´ëàäè. Òàðáèÿëàíóâ÷èëàðíèíã ±øèãà ³àðàá ´éèí ó÷óí âà³ò áåðèëèøè, àììî ó ÷èíàêàì ´éèí á´ëèøè, áîëàíèíã æîíèãà òåãèá áåçäèðìàñëèãè, èøãà ´òèá òàëàá ³èëèíãàíäà áîëà óíè ìàæáóðèÿò- ñèç, áåìàëîë òàøëàá êåòèøãà àñòà-ñåêèí îäàòëàíèøè êåðàê. ¥àììàäàí µàì òàðáèÿëàíóâ÷è ³´ëèäà áèð èø, áîøèäà áèð ôèêð é´³ áåêîð÷è îäàìëàð êàáè ´ç âà³òèíè áåêîðãà ëà³èëëàòèá ´òêàçèøãà

´ðãàíìàñëèãè ëîçèì, ÷óíêè ³´ë µàì, ìèÿ µàì ìàø²óë á´ëìàãàí ïàéòäà èíñîííèíã ôèêðè âà àõëî³è áóçèëàäè. ¡øëèêäàí ´ðãàíèëãàí áó ±ìîí îäàò êåéèí÷àëèê óëôàò÷èëèê áèëàí âà³òíè áåêîð ´òêàçèøãà àéëàíèá ³îëàäè. Óøèíñêèé, Êîìåíñêèé âà Ïåñòàëîööè êàáè áóþê ïåäàãîãëàð òàúëèìíèíã äèäàêòèê æèµàòëàðèíè ³óéèäàãè÷à áåëãèëàéäèëàð: Òàúëèìíèíã áîëàëàð êó÷èãà ìîñëèãè âà èç÷èëëèãè. Áó ³îèäàãà ðèîÿ ýòèøäà áîëàíè ´³óâ ìàòåðèàëè áèëàí µàääàí òàø³àðè áàíä ³èëìàñëèê êåðàê. Òàúëèìíèíã ê´ðñàòìàëèëèãè, îíãëèëèãè âà ïóõòà ´çëàøòèðè-ëèøè. Äàðñ æàðà±íäà àíà øó äèäàêòèê ³îèäàëàðäàí ´ðíèäà ôîéäà-ëàíèø óíèíã ñèôàòè âà ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðàäè. Óøèíñêèé äàðñíè ´³óâ÷èëàð òàúëèìèé ôàîëèÿòèíè ò´²ðè é ´ëãà ³´éèøíèíã øàðòëàðèäàí áèðè äåá µèñîáëàãàí âà ñèíô-äàðñ ñèñòåìàñèíèíã ´çèãà õîñ õóñóñèÿòè, ´³óâ÷èëàð ãóðóµè, óíèíã äîèìèéëèãè, ìàêòàáíèíã àñîñèé á´²èííè òàøêèë ýòóâ÷è ñèíôäàí èáîðàòëèãèíè òàúêèäëàãàí. Ñèíôäàãè ìàø²óëîòëàðíè ³àòúèé æàäâàë àñîñèäà îëèá áîðèø, ´³èòóâ÷è µàììà ´³óâ÷èëàð áèëàí óìóìèé ìàø²óëîò îëèá áîðèøè âà áóíäà µàð áèð ´³óâ÷è áèëàí ÿêêà òàðòèáäà ìàø²óëîò µàì ´òêàçèøè, óíèíã åòàê÷èëèê âàçèôàñèíè áàæàðèøè çàðóðëèãèíè ó³òèðãàí âà äàðñëàðíè ÿíãè áèëèì áåðèø, ìàø³ ³èëèø, òàêðîðëàø, ´³óâ÷èëàð áèëèìèíè µèñîáãà îëèø äàðñëàðè âà áîø³à òóðëàðãà á´ëãàí ýäè. Óøèíñêèé ´³èòèøíèíã ó÷òà àñîñèé âàçèôàñè ìàâæóäëèãèíè óëàð áîëàëàð íóò³èíè ´ñòèðèø, óëàðãà òèë õàçèíàñèäàí îíãëè ðàâèøäà ôîéäàëàíèøíè ´ðãàòèø âà òèëíèíã ìàíòè³èíè ´çëàøòè- ðèøäàí èáîðàòëèãèíè áà±í ³èëãàí. Øó âàçèôàëàðíè àìàëãà îøèðèø ó÷óí ó ´çèíèíã “Îíà ñ´çè” àñàðèíè ÿðàòãàí. Óíäà áîëà-íèíã ³àëáèãà íóð çè±ñèíè òàð³àòóâ÷è óëó² çîò ´³èòóâ÷èãà êàòòà áàµî áåðãàí. Ê.Ä.Óøèíñêèé “Ïåäàãîãèê àäàáè±òíèíã ôîéäàñè” íîìëè àñàðèäà îòà-îíàíèíã òàðáèÿ÷èëèê ñàíúàòè, ìàµîðàòè, ìà³ñàä âà âàçèôàëàðèíè µàì àñîñëàá áåðäè. ßõøè òàðáèÿ îëãàí îäàì, äåãàí òóøóí÷à æóäà êåíã á´ëèá, óíãà µàð êèì µàð õèë òóøóíàäè. ¥àð ³àíäàé îòà-îíà ´ç áîëàñèãà µàð

æèµàòäàí ÿõøèëèê èñòàéäè, ëåêèí óíèíã ìàçìóíèíè òóðëè÷à òóøóíàäè. Îòà-îíàëàð ´ç áîëàëàðè ó÷óí ìóíîñèá òàðáèÿ é´ëèíè áåëãèëàø ó÷óí ôàðçàíäëàðèíè ÷ó³óð ´ðãàíèøè, óëàðíèíã õîµèø-èñòàêëàðèíè áèëèøëàðè êåðàê. Áîëà ã´äàêëèê ïàéòèäà òåâàðàê-àòðîôäàãè íàðñà-µîäèñàëàð µà³èäà æóäà ±ð³èí âà àñëî óíóòèëìàéäèãàí òààññóðîòëàð îëàäè. Îèëàäà áîëà áèëàí òàðáèÿ÷è ´ðòàñèäà æóäà ÿ³èí âà ñàìèìèé ìóíîñàáàò ´çèíèíã òàáèèéëèãè âà îääèéëèãè, ìàçìóíäîðëèãè, èëè³ëèãè, µå÷ ³àíäàé ðàñìèÿò÷èëèêíèíã é´³ëèãè áèëàí àæðàëèá òóðèøè ó÷óí µàì Óøèíñêèé îèëà òàðáèÿñèãà þ³îðè áàµî áåðãàí ýäè. Óøèíñêèé à±ë êèøèíèíã ïåäàãîãèê ³îáèëèÿòëàðèíè µàìäà òàðòèá-³îèäàëàðíè ÿõøè ê´ðèø, ìåµðèáîíëèê, ìàòîíàòëèëèê, èíòèçîìëèëèê, ñàáð-òî³àòëèëèê, äè³³àòèíè áèð åðãà ò´ïëàá îëèø- ëèê, îäîáëèëèê, äèäëè-ôàðîñàòëèëèê áîëàëàðãà íèñáàòàí òó²ìà ìóµàááàò ñèíãàðè õàðàêòåð õóñóñèÿòëàðèíè ýúòèðîô ýòèá, îèëà òàðáèÿñèäà îíàíèíã ðîëèãà ²îÿò êàòòà àµàìèÿò áåðàð ýäè. Õàðàêòåðíèíã ôà³àò àíà øó õóñóñèÿòëàðèíèíã ´çè à±ëãà îíàëèê áóð÷ëàðèíè àäî ýòà îëèø ó÷óí àñëî êèôîÿ ³èëìàñëèãèíè Óøèíñêèé ÿõøè òóøóíàð ýäè. Óøèíñêèé à±ëëàðãà îèëàäà âà æàìèÿòäà ýðêàêëàð áèëàí òåíã µó³ó³ áåðèëèøèãà óëàðíèíã áîëàëàð òàðáèÿñèãà äîèð ´ç ìó³àääàñ áóð÷ëàðèíè áàæàðèø èìêîíèíè áåðàäèãàí îìèë äåá ³àðàäè. Óøèíñêèé “à±ëëàð òàðáèÿñè èíäèâèäóàë âà îèëàâèé àµàìèÿòãà ýãà ýêàíëèãè âà ôàí µàìäà ìàäàíèÿò þòó³ëàðè ôà³àò à±ëëàð âîñèòàñè-äàãèíà õàë³ µà±òèãà êèðèøè ìóìêèí” äåá µèñîáëàäè. Óøèíñêèé à±ëëàðíèíã ïåäàãîãèêàíè ´ðãàíèøëàðèãà àëîµèäà àµàìèÿò áåðäè. Ó ïåäàãîãèêàíè à±ëëàð ãèìíàçèÿëàðè þ³îðè ñèíô- ëàðèíèíã ´³óâ äàñòóðèãà êèðèòèø ²îÿñèíè èëãàðè ñóðäè. Ó ïåäàãîãèêà äàñòóðèíè òóçäè âà äàðñëèê ±çìî³÷è á´ëäè. Óøèíñêèé, ³èçëàð ïåäàãîãèêàäàí òàø³àðè ôèçèîëîãèÿ, ïñèõîëîãèÿ âà ãèãèåíà-íè µàì ´ðãàíèøëàðè ëîçèì, øóíäàãèíà á´ëàæàê îíà èíñîí

µà³èäà-ãè ìóêàììàë áèëèìëàðíè ýãàëëàá áîëàëàðèíè ìóâàôôà³èÿòëè òàðáèÿëàé îëàäè, äåãàí õóëîñàãà êåëäè. Óøèíñêèé îèëà òàðáèÿñèãà þ³îðè áàµî áåðèá, îèëà òàðáèÿñè- íè îòà-îíàëàðíèíã õóñóñèé èøè ýìàñ, áàëêè óëàðíèíã ôó³àðîëèê áóð÷è äàá ³àðàäè. Óøèíñêèé áîëàëàð òàðáèÿñè âà òàúëèìè µà³èäà ²àìõ´ðëèê ³èëèøíè áóòóíëàé ìàêòàá çèììàñèãà þêëàá ³ ´éèøãà èíòèëàäèãàí îòà-îíàëàðíè ³îðàëàäè. Øó ìóíîñàáàò áèëàí ó áóíäàé äåá ±çãàí ýäè: “Îòà-îíàëàð áîëàëàðíè òàðáèÿëàãàíëàðèäàí êåéèí òàðáèÿíè êóçàòèá áîðèøäåê ìó³àääàñè áóð÷äàí ³óòóëìàéäèëàð”.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Педагогика тарихи . Маъруза матни . Î.¥àñàíáîåâà, Æ.¥àñàíáîåâ 2. www.ziyonet.uz 3. www.nur.uz

Похожие

Янги педагогик технологиялар тизими. Чет эл педагогикасининг интерфаол усуллари

XIX асрнинг 80 йилларида Узбекистонда илгор ижтимоий педагогик фикрлар

Узбек тили дарсларида таълимнинг янги шакллари. Илгор педагогик технологиялар

Гарб уйгониш даври намоёндалари карашларида маориф тизими ва тарбия турлари

Гоя ва мафкураларнинг тарихий шакллари ва куринишлари