Boshqaruv tamoyillari va mexanizmi - Педагогиka - Рефераты

Boshqaruv tamoyillari va mexanizmi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145 KB

Boshqaruv tamoyillari va mexanizmi. Reja : 1. Oliy ta’lim tizimi menejmenti, uning vazifasi. 2. Boshqarish tamoyillari va uslubi. 3. Boshqarish vositalari.

1. Boshqarish tamoyillari va uslubi Agar samarali boshqaruv b о‘ lmasa, rejalashtirish, tashkil q ilish, tarbiyalash, mo h iyatlash va nazorat q ilish vazifasini samarali bajarish mumkin emas. OTMni boshqarish samarali b о‘ lishi uchun о‘q uv-tarbiya jarayoni barcha ishtirokchilarning- talabalar, professor- о‘q ituvchilar tarkibi, о‘q uv-yordamchi soxa va ma’muriyat xodimlari va b. ning manfaatlari bunday rang-barangligi, tabiiyki, ularni boshqarishning tegishli tamoyillarini tanlashni talab q iladi. Rivojlangan mamlakatlarda 4.01-jadvalda keltirilgan ta’limni boshqarishning sakkizta asosiy tamoyilidan foydalaniladi. Shulardan 1-4 tamoyillar topshiri q ni bajarishga -buyurtmachilar (mexnat bozori, fan, xizmat k о‘ rsatish so h asi, tibbiyot va h .k.) ning muvofi q malakali mutaxassislar tayyorlashga q aratilgan. Keyingi t о‘ rt tamoyil mutaxassislar tayyorlash jarayonini amalga oshiruvchilar -professor- о‘q ituvchilar tarkibi, о‘q uv-yordamichi so h a va ma’muriyat xodimlari va b.ga q aratilgan . 1-jadval Ta’limni boshqarishning asosiy tamoyillari № 1 2 3 4 Topshiri q ni bajarishga q aratilgan Muammoni yechishga ijodiy yondashuv ( о‘ zgarishlarga moslashish uchun tafakkurning barcha imkoniyatlaridan foydalanish) Sifat о‘ zgarishlarga erishish uchun muntazam rejalashtirish (siyosat- rejalashtirish-amalga oshirish-monitoring ishlab chi q ish) Vaziyatdan kelib chi q adigan ra h bariyat uslubi (vaziyat va b о‘ ysinuvchilarga moslashuv q obiliyatini oshirish) О‘ zaro xamkorlik va idealga bir xil munosabat (ani q kutishlik, foydali q ayta alo q a)

5 6 7 8 Amalga oshiruvchilarga q aratilgan Gurux va kommunikatsiya a ’ zolarining h amkorligi Buyurtmachiga q aratilgan (buyurtmachi, manfaatdor shaxs talablarini bajarish b о‘ yicha xizmatlarni bajarish) Ijobiy fikrlash, q ulay mu h it va о‘ zaro alo q a ( h amkasblarni q adrlay va xurmat q ila bilish) Vakolatni berish va xodimlar kasbiy masalakasi oshuviga k о‘ maklashish (vakolatni berish va kasbiy о‘ sish uchun sharoit yaratish) Ijodiy yondashish tamoyili, odatda о‘q uv-tarbiya jarayonini boshqarishda qо‘ llaniladi. Uni qо‘ llash zaruriyati q uyidagi shartlarni talab q iladi: Birinchidan, о‘q uv faoliyati turining xilma-xilligi: ma’ruzalar, lab o ratoriya va amaliy mashg ‘ ulotlar , seminarlar, koll o kviumlar, musta q il о‘ rganish, malakaviy amaliyot, kurs loyixalari (ishlari) va x.k. Bularning ma q sad va vazifasi turlichadir. Ikkinchidan, ma q sad va vazifasi, tuzilishi va mazmuniga k о‘ ra о‘q itiladigan fanlar va kurslarning turli-tumanligi. Uchinchidan, о‘q itilayotgan shaxslar individualligi. K о‘ rsatilgan о‘ ziga xosliklarni xisobga olish uchun xam ta’lim oluvchilar, xam ta’lim beruvchilar fikrlash imkoniyatidan unumli foydalanish zarur. Bu о‘q uv- tarbiya jarayonini о‘ tkazish turli unsurlarni va shartlarni moslashishga imkon beradi. Faoliyati muntazam rejalashtirish tamoyili xam ta’lim muassasalari turli b о‘ linmalarda, h am о‘q uv-tarbiya jarayonini amalga oshirishda keng qо‘ llaniladi. Bu faoliyat samarador rejasini ishlab chi q arish, ularni bajarishni tashkil etish, olingan natijalarni ba h olashni k о‘ zda tutadi. О‘q uv-tarbiya jarayonini boshqarishda bu tamoyil ijodiy yondashish vositasi h isoblanadi. О‘q ituvchi, u yoki bu о‘q uv faoliyat turini bajarishga ijodiy yondashib, о‘ zining va ta’lim oluvchilarning h arakatini rejalashtirish, buni yuqori saviyada bajarish, natijalarini nazorat q ilish va ba h olash, agar zarurat paydo b о‘ lsa, о‘ zining va talabalarning faoliyatini о‘ zgartirish b о‘ yicha xulosa chi q arish.

Ra h bariyat uslubining moslashuvchanlik tamoyili dan tez-tez о‘ zgarib turadigan vazitda ishlovchi k о‘ pchilik ra h barlar foydalanadi. Bunday vaziyat ayni q sa, о‘q uv-tarbiya jarayoniga xos. Yuqorida ta’kidlangan, bu xol о‘q uv faoliyatining turi xar xilligi, fanlar va kurslar turli-tumanligi, shaxslar individual xusussiyatlarida namoyon b о‘ ladi. Bularga qо‘ shimcha q ilib, yana ta’kidlash mumkinki, ayni bir о‘q ituvchi turli guru h yoki kichik guru h larda dars о‘ tishi natijasida boshqariladigan jamoa k о‘ pincha о‘ zgarib turadi, ustiga-ustak bu о‘ zgarishlar turli kurs yoki fakultetlarda, bir necha y о‘ nalish va ixtisosliklarni q amrab oladi. Bunday sharoitda о‘q ituvchi h ar safar fa q at tegishli ra h barlik uslubinigina emas, balki ta’lim va tarbiya usullarini h am tanlash lozim b о‘ ladi. Bir-birini tushunish va h amfikrlik boshqaruv g‘ oyasini belgilaydi. Bu tamoyildan ayni q sa, о‘q uv-tarbiya jarayonini boshqarishda foydalanish mu h imdir. Ushbu vaziyatda о‘q ituvchilar va talabalar q uyidagilarning mo h iyatini anglashda h amfikr b о‘ lmo q lari lozim: - ijtimoiy va shaxsiy q adriyatlar; - mamlakat i q tisodini rivojlantirishdagi y о‘ nalishi yoki ixtisoslik; - h am kasbiy, h am ma’naviy ma’noda shaxsni shakllantiruvchi kurs yoki fan; - kurs yoki fanning ma q sad va vazifasi. Bir-birini tushunish va h amfikrlik darajasi h amkorlik munosabatini belgilaydi va о‘q uv-tarbiya jarayonida foydali q ayta alo q a h isoblanadi. Gurux (jamoa) h amkorlik tamoyili dan, odatda kafedra, labaratoriya, fakultet, OTM ilmiy va boshqa b о‘ linmalarni boshqarishda foydalaniladi. Bu tamoyil turlicha faol guru h iy usullar (“o q ilona fikrlash”) ni k о‘ zda tutadi, h amkorlar tengligi va о‘ z fikrini erkin musta q il bayon q ilish bularga xos xususiyat h isoblanadi. Bunday xolda ra h bar nimasi bilandir d i rijyorni eslatadi. Buyurtmachini nazarda tutish tamoyili dan о‘q uv-tarbiya jarayonini boshqarishda, ayni q sa, buyurtmachining talabiga muvofi q mutaxassislarni ixtisoslashtirshda foydalaniladi. Fanlarni tanlash b о‘ yicha talabalar h am buyurtmachi h isoblanadi. Mazkur tamoyil turli shartnomaviy ishlar (amaliy ITI,

tajriba-konstruktorlik ishlari va x.k.) ni bajarishda OTM b о‘ linmalarida keng qо‘ llanadi. Ijobiy fikrlash va q ulay mu h it tamoyili dan h amisha boshqaruvning boshqa tamoyillarini h am qо‘ shgan xolda foydalaniladi. Bu tamoyil h amkasblarni q adrlash va xurmat q ilish, ta’lim oluvchilar bilan h amkorlik munosabatini о‘ rnatishga asoslanadi. Vakolatni berish tamoyili dan, odatda, OTM b о‘ linmalarida ular xodimlari kasbiy mukammallashuviga k о‘ maklashish ma q sadida foydalaniladi. Bu tamoyildan yana “aylanib q olish” usulini amalga oshirishda, о‘q uv-tarbiya jarayonini boshqarishda qо‘ llanadi (tarbiya о‘q ituvchi vazifasini bajaradi). Boshqaruv tamoyillari samarador majmuini tanlash-muvaffa q iyatga erishish garovi, xolos. Boshqaruv muvaffa q iyatining mu h im omili ra h barlik uslubi h isoblanadi. Odamlar bilan ishlay bilishlik ra h barning asosiy kasbiy da’vati h isoblanadi. Ra h bar uslubi ra h barning q uyidagilarga q anchalik moyilligiga bo g‘ li q : - boshqa ra h barlar bilan xokimiyatni b о‘ lisha olishligiga; - о‘ ziga b о‘ ysunuvchilar tadbirkorligiga va tashabbuskorligidan foydalana olishiga; - ra h barligidagilarga h arakat rejasini ishlab chi q arish va amalga oshirishlikni ishonib topshirishga. Bularga bog‘liq tarzda rahbarning tо‘rt xil uslubini kо‘zatish mumkin (1.1.1- ga qarang). - avtokratik; - byurokratik; - demokratik; - aristokratik. Mak Gregor nazariyasi bо‘yicha rahbarning tо‘rt turi bо‘lishi mumkin: -buyruqdor- xodimlar nima qilishi tо‘g‘risida farmoyish beradi (avtokrat uslubi);

- ma’lum qiluvchi- sabablarni kо‘rsatib, xodimlarga buyruq beradi (byurokratik uslub); - konsultant – qaror qabul qilguncha yoki reja ishlab chiqquncha xodimlar maslaxatiga quloq soladi (demokratik uslub); -hamkor-xodimlar harakat rejasi ishlab chiqish va amalga oshirishni ishonib topshiradi (demokratik uslub). Avtokrat (yoki avtoritar) uslub shu bilan tavsiflanadiki, rahbar о‘zining shaxsiy (yoki, ba’zi bir kim tomonidan majburlangan) g‘oya, reja, tavsiya va h.k.ni, bularni jamoa a’zolari u yoqda tursin, о‘z muovinlari bilan ham mutlaqo maslahatlashmay amalga oshiradi. Rahbarning nuqtai nazari boshqalarga taalluqli fikrlar majmuiga asoslanadi, ammo u о‘z shaxsiy fikri qilib olinib, bayon etiladi (ya’ni raxbar boshqalar fikrini о‘ziniki qilib oladi). Muammoni guruh bо‘lib muhokama qilishda u о‘z fikrini qaror sifatida ta’kidlaydi, uni muhokama ishtirokchilari buyruq sifatida qabul qiladilar. Bunday rahbarlar ijrochilar bilan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri, ularning bevosita rahbarlarini chetlab, faoliyat yuritadilar. Boshqaruvning avtokrat uslubi da, agar rahbar о‘z xodimlariga ishonmasa, yaxshi natijaga erishib bо‘lmaydi. U qattiq nazorat о‘rnatadi va ular mufassal tekshiradi, bu bilan xodimlar tashabbusini bо‘g‘adi. Byurokratik uslub boshqarishga rasmiy yondashishga asoslanadi va “meyor doirasi”da amalga oshiriladi. Bu usul faqat ijrochilarning emas, balki rahbarlarning ham tashabbusini turli yо‘riqnomalar, kо‘rsatma va h.k. lar yordamida bо‘g‘ib qо‘yadi. Demokratik uslub rahbarning boshqaruv faoliyati va jamoa о‘z-о‘zini boshqaruvining eng samarali tarzdagi nisbatiga asoslanadi. Harakat rejasini muhokama qilish, qabul qilish va amalga oshirishda ijrochilarning faol va ongli ishtiroki uning asosiy jihati hisoblanadi. Yuqori samaraga rahbarning kо‘tarinki ruhi va bо‘ysunuvchilarga ishonchi tufayli erishiladi. Umumiy jipslik, umummavaffaqiyatdan g‘ururlanish, bir-birini qо‘llab- quvvatlash va hamfikrlik-samarali ishlash garovi.

Odamlarga “buni biz о‘zimiz qildik” deyishga imkon beradigan yо‘lboshchi eng yaxshi yо‘lboshchidir. Lao Sze. Yuqorida ta’kidlangandek (1.1.1-ga qarang) boshqaruvning biror uslubini mutlaqlashtirish maqsadga muvofiq emas. Muhimi-muayyan vaziyatlarga muvofiq boshqaruv faoliyatida ularni qо‘shib olib bora bilish. Masalan, boshqaruvning demokratik uslubi о‘quv-tarbiya jarayonini amalga oshirishda yaxshi natija beradi, avtokrat uslubi yuqori tashkilotlar farmoyishlarini amalga oshirishda, byurokratik usul esa-xisob-kitob va hisobotda. a) Rahbar va hokimiyat Hokimiyat - boshqalar xulq-atvoriga ta’sir etish imkoni. Hokimiyat rahbarga xizmat vakolatiga qо‘shimcha tarzda kerak, u о‘z guruhi doirasidagi va undan tashqaridagi odamlar bilan bog‘liqdir. Buni mashhur tadqiqotchi Jon P.Kotter rahbar hokimiyatni kuchaytirish kerak “...chunki, u hamisha о‘ziga bо‘ysunmaydiganlarga bog‘liqdir, ikkinchidan, shuning uchunki, hozirgi tashkilotlarda, amalda, deyarli xech kim uning uzluksiz buyruqlari oqimiga tо‘la itoat etmaydi, faqat u boshliq bо‘lgani uchun ham”, deb ta’kidlaydi. Hokimiyat, ta’sir о‘tkazish vositasi, French va Reyven (boshqaruv va yetakchilik soxasi tadqiqotchilari) tasnifi bо‘yicha beshta asosiy shaklga ega: 1. Majburlashga asoslangan hokimiyat- qо‘rqituv orqali ta’sir etish: ishdan ajrab qolishdan qо‘rqish, xizmat lavozimi pasayishidan qо‘rqish, mukofotdan maxrum bо‘lishdan qо‘rqish va x.k. Kо‘pchilik rahbarlar qо‘rqitish orqali ta’sir о‘tkazib ijobiy natijaga erishadi, lekin ma’lum chegarada. Shu bilan birga, odatda salbiy natijaga ham ega bо‘ladi: tortinchoqlik, qо‘rquv, о‘ch, nafrat, bо‘ysunuvchilarning yovlashuvi, bular Fred Lugans ta’kidlashicha, “...mehnat unumdorligi pasayishiga, о‘z ishidan norozilikka, aldashga va bо‘ysunuvchi tomondan ayyorlik qilishga olib keladi”. Natijada tarozining pallasidagi salbiy tomon bosib ketadi. Oliy ta’lim muassasalarida, ularning kо‘pchiligida kо‘pincha qо‘rqitish orqali ta’sir etishga xarakat qilinadi, о‘z maqsadi-yuksak axloq,

madaniyat, ma’naviyatga ega bо‘lgan raqobatbardosh mutaxassis tayyorlashga erishishda bunday xolda erishish mumkinligiga aql bovar qilmaydi. 2. Mukofotga asoslangan hokimiyat - bо‘ysunuvchilar ehtiyojini qondirish bilan ta’sir etish, rag‘bat va mohiyatning birgalikdagi harakati. Hokimiyatning bu shakli bо‘ysunuvchilar faolligi va aytganni qilishliklariga erishishda yordam beradi. Bundan menejerlar, kо‘pincha, kasbiy sportda foydalanadilar. Bunday hokimiyat oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashda samara beradi. Muammo shundaki, bajarilgan ish uchun aynan mos keladigan rag‘bat va mohiyatni qanday (rahbar fikricha emas, balki bajaruvchi fikricha) topish kerak? Bunda shuni xam e’tiborga olish kerakki OTM rahbariyati moddiy rahbatlantirish uchun cheklangan resurslarga egadirlar. Agar siz odamlarni yaxshi ishlashga qiziqtirmoqchi bо‘lsangiz, unda ularga yaxshi ish bering. Fredrik Gersberg. 3. Ekspert hokimiyat - bо‘ysunuvchilarning rahbarga ongli ravishdagi itoati. Bu rahbar xodimlar fikricha yuqori malaka va vakolatga, bilim va muvaffaqiyatga ega bо‘lsa mumkindir. Ijrochilar yuqoridagi sifatlarga ega rahbarga ishonadilar, chunki u muammo yoki masalani xal etishning yagona tо‘g‘ri yо‘lini tanlay oladi (mutaxassis hokimiyati). Davolovchi vrach va bemor munosabati shunday hokimiyatning yorqin misoli bila oladi. Ekspert xokimiyati о‘quv-tarbiya jarayonini amalga oshirishdagi о‘qituvchi va talabalar munosabatiga xam taalluqlidir. Talabalar о‘z о‘qituvchilari yuqori malaka va vakolat egasiligi, katta bilim va tajribasi borligiga ishonsalar uning tavsiyalari, maslaxati, kо‘rsatmalari va h.k.ga biror muammoni о‘rganishda unga ongli ravishda yondashadilar. Mazkur xokimiyatning “chо‘girlari” ham bor. Birinchidan, rahbar (о‘qituvchi, vrach va b.) о‘z malakasi vakolati, bilimi va tajribasiga tayanar ekan muntazam ravishda “ imtixon qilinuvchi ” vaziyatida turadi. Har bir, garchi arzimas bо‘lsa-da, yо‘l qо‘ygan xatosi yoki kamchiligi о‘ziga- malakali mutaxassisga bо‘lgan ishonch yо‘qolishga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, raxbar-ekspert xislatiga kо‘nikib qolgan bо‘ysunuvchilar guruh bо‘lib qaror qabul qilishda faollik kо‘rsatmay qо‘yadilar.

4. Etalon hokimiyat (namuna hokimiyat) - rahbar shaxsiy xususiyatlari, uning yetakchilik qobiliyati asosiga qurilgan ta’sir etish. Bunday ta’sir etish asosida ijrochilarning rahbarga bо‘lgan qiziqishi, xurmat, ishonchi va kuchli yoqtirishi, shuningdek, uningdek bо‘lish va unga о‘xshashlik ishtiyoqi yotadi. Amerikalik tadqiqotchi T.L. Xadson shunday ta’kidlaydi: “Odamlar kо‘pincha о‘zlarini о‘z xususiyati bilan dong qoldiruvchilar ta’sirini xis etadilar va kimni о‘z idealidagi deb bilsalar, о‘shanga о‘xshagan bо‘lishni orzu qiladilar”. Shunday hokimiyatda rahbarning g‘ayriodatiy qarorini ham ijrochilar zо‘r qoniqish bilan qabul qiladilar. Biroq har qanday rahbar ham tabiatan shunday yetakchi bо‘lavermaydi. Ular nima qilsin? quyidagi maslaxatga amal qilsinlar: - doimo yodda tuting, butun jamoaning diqqat-e’tibori Sizga qaratilgan; - о‘zingizda yetakchilik salohiyatini rivojlantiring; - zararli odatlardan qutilishga harakat qiling; - о‘z nutqingizni nazorat qiling; - о‘z tashqi qiyofangizga parvosiz bо‘lmang; - bо‘ysunuvchilarni о‘zingizga moyil qilishga xarakat qiling. Bu maslahatlar aqliy faoliyat muassasalarining rahbarlari uchun ayniqsa muhimdir, oliy ta’lim muassasalari shunday muassasa hisoblanadi. 5. Qonuniy (yoki an’anaviy) hokimiyat boshliqqa bо‘ysunish an’anasiga asoslangan, chunki, shunday qabul qilingan va bu munosabatlarning tarixan shakllangan kqrinishidir. Hokimiyatning mazkur shakliga muvofiq ijrochi inson (ekspert va etalon hokimiyat) ga emas, balki lavozimga e’tibor qaratadi. Bu rahbarning bо‘ysunuvchilarga ta’sir о‘tkazishning qulay shaklidir (agar ular ushbu an’anaga ongli ravishda amal qilsalar), chunki bu undan kо‘p kuch-g‘ayrat sarf etishni talab qilmaydi: hammasi lavozim darajasi (subordinatsiya- past lavozimdagilarning yuqori lavozimdagilarga itoat etishi ) ga asoslangan. Biroq ana shunday “toptalgan sо‘qmoq” dan о‘zgarishlar va yangiliklar tomon burilish qiyin. Keltirilgan hokimiyat shakllari-nazariy asos, oliy ta’lim muassasasiga rahbarlik amalda shularga asoslanadi. Hokimiyatning shaklini tanlash asosiy

mezoni, kо‘pincha ular majmui, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga rahbarlik samaradorligi hisoblanadi. b) Rahbar va vaqt Raxbar vaqt ustidan xukmron emas, lekin undan samarali foydalanishi mumkin. Har qanday darajadagi rahbarning oldida turgan savol quyidagicha: qanday qilib ishni samarali tashkil etish va eng yaxshi natijaga erishish mumkin? Avvalo о‘ z ish vaqtini oqilona taqsimlash zarur. О‘z ish vaqtini rektor, prorektor, OTM bо‘linmalarining rahbarlari, dekanlari, kafedra mudirlari, о‘qituvchilar va talabalar taqsimlashi lozim. Talaba quyidagilar bilan bog‘liq о‘z xatti-harakatining rahbari hisoblanadi. - mustaqil ta’lim - о‘qituvchi rahbarligi ostida bilim, uquv va malakani mustaqil egallash. - mustaqil ishlash - olingan bilim, uquv, malakani mustaqil qо‘llash va mustahkamlash. Rahbarning ish vaqtini shartli ravishda ikki qismga bо‘lish mumkin: - direktiv vaqt -yuqori rahbar (yoki rahbarlar) tomonidan rejalashtirilgan turli boshqaruv bilan bog‘liq xatti-harakatlarga sarf bо‘ladigan vaqt; yig‘ilish, kengash, planerka, ilmiy kengash majlisi, kafedra yig‘ilishi va h.k.; - subdirektiv vaqt о‘zining boshqaruv xatti-harakatini ishlab chiqish va amalga oshirishga sarflanadigan vaqt. Agar rahbarning direktiv vaqtini uning boshlig‘i rejalashtirsa, subdirektiv vaqt rahbarning о‘zi tomonidan rejalashtirilishi va foydalanishi mumkin. Bu muhim va shu bilan birga murakkab masala. Uni oqilona xal etish uchun quyidagi amaliy tavsiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Vaqtdan foydalanish rejasini turli vaqt birliklari-yil, uchoylik, oy, xaftada erishish belgilangan aniq maqsad va tadbirlar har birini alohida e’tiborga olib tuzish zarur;

2. Yil, uchoylik, oy, xafta, kun bо‘yicha ish tartibini о‘zi uchun belgilash va vaqtdan foydalanish rejasini amalga oshirishda undan ongli tarzda foydalanish; 3. Vaqtdan foydalanish aniq rejasini juda bо‘lmaganda uchoylik qilib tuzish lozim. Biroq, jamoa vaqtining 60%ini rejalashtirish kerak, chunki kо‘zda tutilmagan tadbirlar chiqib qolsa, ular uchun ham muxlat qolishi lozim; 4. Vaqtning bir xaftasidan foydalanish rejasida uning yakuniy natijasini aniqlash va zarur ishlarni quyidagicha ularning ahamiyatliligi tartibida belgilash lozim; -yakuniy natijaga erishish nuqtai nazaridan zarur ishlar; -agar vaqt yetsa, bajarish kerak bо‘lgan ishlar; -albatta qilish kerak bо‘lgan ishlar; 5. О‘zingizning vaqt byudjetingizni muntazam о‘rganing va nazorat qiling. О‘z ishingiz mazmuni, boshlanishi va tugashini muayyan shaklda qayd etib boring. О‘z ishingizni aks ettiruvchi jadval, tarx, vaqt xaritasi, grafik va h.k lar о‘ylab toping va ulardan foydalaning; ularni kо‘rinadigan joyga osib qо‘ying yoki kompyuter xotirasiga kiriting. 6. Kengash, majlis, planerka va h.k. larni kamroq о‘tkazing, ammo har bir tadbirni puxta tayyorlang. Vaqtni tо‘xtatib bо‘lmaydi. Mana shuning uchun xam raо‘barlar ish vaqtini “о‘g‘irlovchi”larning xisob-kitobini muntazam ravishda qilib turishi lozim. Vaqtni oqilona rejalashtirish va foydalanish uchun faqat yuqoridagi tavsiyalardan foydalanibgina qolmay, balki ajdodlarning vaqtga bо‘lgan munosabat xususidagi umumiy tajribalaridan ham xabardor bо‘lish lozim. Bu tajriba “Rahbar va vaqt” eslatmasida keltirildi. 2. Boshqarish vositalari a) Ishontirish boshqarishning asosi sifatida Boshqaruv-aniq maqsadga yо‘naltirilgan ishonchsiz tasavvur ham etib bо‘lmaydigan odamlar bilan ishlash.

Zamonaviy rahbar, ayniqsa, oliy ta’lim sohasidagi (rektor, prorektor, dekan, kafedra mudiri, о‘qituvchi * va b.) oldiga qо‘ygan vazifalarga erishish maqsadida bо‘ysinuvchilarga о‘z ta’sirini о‘tkazish uchun ishontirish vositasi dan foydalana olishi lozim. Ishontirish vositasi bajaruvchi ongiga, shunday qilsa, ya’ni rahbar xoxlagandek, u о‘z shaxsiy manfaatini ham qanoatlantirgan bо‘lishini yetkazdi, bugun bajaruvchi manfaatdor shaxsga aylanadi. Bu xaqda obrazli qilib M. Mekson shunday degan edi: «Bajaruvchiga nima qilish kerakligini aytmaydigan, ishontirish yо‘li bilan ta’sir etadigan rahbar unga nima qilish zarurligini «sotadi». Shunda bajaruvchi nimanidir g‘oyasi о‘ziga ham tegishliligini xis etadi. Ishontirish amali ta’sir etish tо‘rt turini о‘z ichiga oladi: ma’lum qilish, tushuntirish, isbotlash va rad etish. Ma’lum qilish- bajaruvchi nima uchun xarakat qilishi lozim bо‘lsa, shuni unga bildirish. Bunday xabardor qilish bajaruvchi, avvalo, ishga kirishishdan oldin nima qilish lozim-u, u shuni uddalaydimi, ishonch hosil qilish uchun zarur. Agar xarakat qilish arziydi yoki arzimaydi yoki mumkin emas deb hisoblasa, hech kim harakatni boshlamaydi. Ishontirish jarayonida ma’lum yoilish kо‘pincha xikoya tarzida amalga oshiriladi, u ikki xil tuziladi: -induktiv, bunda ayrim omillardan umumlashgan tomon boriladi; -deduktiv, umumiy qoidalardan ayrim omillar tomon boriladi. Induktiv bayon etishda xikoya boshida, qoidaga kо‘ra, savol qо‘yiladi, xikoyaning butun keyingi qismi bunga javob bо‘ladi. Bunday xolda asosiy ma’lumot ancha faol qabul qilinadi. Deduktiv yо‘lida barchasi aksincha-savol asosiy fikr bayon etib bо‘lingandan sо‘ng qо‘yiladi. Shuni ta’kidlash joizki, xolerikka ma’lumot berishda (unga ruhiy faoliyatning tezkor sur’ati xos) bayon qilishning deduktiv usulidan foydalanish maqsadga muvofiq, flegmatikka esa (ruhiy faoliyatning sust sur’ati xos) – induktiv usul qо‘l keladi. *

Hamma toifadagi rahbar uchun tushuntirish ma’lum qilish kabi muhim ahamiyatga ega. Tushuntirish yо‘riqlantiruvchi, bayoniy va muloxazaviy bо‘lishi mumkin. Yо‘riqlov tushuntirish - qandaydir yо‘riqni о‘zlashtirishga undovchi bajaruvchi faoliyatini «ipidan ninasigacha» birma-bir uqdirish. Bunday xolda tinglovchining xotirasi ishga tushadi. Tushuntirishning bunday turi ijodiy fikrlovchi va badiiyatiga moyil shaxslarga juda ham yoqavermaydi. Bayoniy tushuntirish - jonli tarzda omillarni mantiqiy ketma-ketlikda (xuddi xikoyadagidek) izxor etish, bu muayyan xulosaga olib keladi. Bunday tushuntirishda rahbar ovoz, imo-ishora, yuz ifodasidan mohirona foydalanishi lozim. Muloxazaviy tushuntirish - rahbar bajaruvchilar oldiga bir vaqtning о‘zida «tarfdorlar», «qarshilar» degan savolni kо‘ndalang qilib qо‘yadi, bu bajaruvchilarni fikrlashga (majbur etmagan xolda) undaydi. Mazkur vaziyatda bajaruvchilar u yoki bu masalani xal etishda о‘zlarining о‘rni borligi va bunda ishtirokchilarini xis etadilar. Tushuntirishning bunday usulidan ijodchi toifadagilar bilan ishlashda foydalangan ma’qul. Isbotlash - mantiq qonuniyatlari-ayniyat, ziddiyat, uchinchisini istisno qilish, yetarlicha asoslash-asosiga quriladigan ishontirishda ta’sir о‘tkazish turi. Bunday ta’sir etishda, odatda, biror tezis (fikr yoki qoida) ilgari suriladi, uning xaqiqatligi isbotlanishi kerak, shuning uchun isbot, dalil va (yoki) tezisni isbotlash uchun asos izlashga tо‘g‘ri keladi. Bu ta’sir odatda namoyish etish deyiladi. Rad etish - bu ham isbotlashga о‘xshagan mantiqiy tarzdagi ta’sir etish turi. Biroq ruhiy jihatdan olganda bular о‘rtasida katta farq bor. Rad etish, isbotlashdan farqli о‘laroq, odamlar xulq-atvoridagi qotib qolgan qarash va odatlarni tanqid qilish, eskilarni yо‘qotish va yangilarini shakllantirish bilan bog‘liq. Bu tarafkashlarda kuchli qarshilik uyg‘otadi. Shuning uchun eski ning tarafdorlarini ishontirish va yangi ni qabul qilidirish uchun kuchli dalil, isbot va (yoki) da’vo kerak bо‘ladi. Burchakka tiqib qо‘yilgan tarafkash kurashdan voz kechishi mumkin.

Bajaruvchilarni ishontirishga asoslangan yuqorida kо‘rib о‘tilgan tо‘rt ta’sir etish turish amalda tegishli yо‘sinlar bilan tо‘ldiriladi. Keyingilar vaziyat va bajaruvchilar shaxsiga bog‘liq xolda belgilanadi. Bajaruvchilarga ta’sir etish yо‘li bilan samarali ta’sir etish uchun quyidagi tavsiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Bajaruvchi extiyojini aniq belgilashga xarakat qilish va unga hamdam qilish. 2. Suhbatni shunday fikr bilan boshlanki, u bajaruvchining kо‘ngliga mos tushsin. 3. Katta ishonch va xotirjamlik tuyg‘usini uyg‘otadigan obraz yaratishga xarakat qiling. D о‘ stona munosabat k о‘ rsating. 4. Xodim о‘ z fikrini aytib olishiga y о‘ l bering. 5. Dialogingizni shunday tuzingki, xodim boshdano q «xa» deb javob berishga majbur b о ‘lsin. 6. Shunday q ilinki, xodim g‘ oya о‘ ziga taallu q liligini xis q ilsin. 7. О‘ z manfaatingizni k о‘ zlab emas, balki xodimlar manfaati nu q tai nazarini faxmlab gapiring. 8. Agar bir necha xil fikr aytilsa, eng keyin gapirishga h arakat q iling; sizning dalillaringiz tinglovchilarga ta’siri b о‘ yicha k о‘ pro q imkoniyatga ega b о‘ ladi. 9. О‘ z g‘ oyangizga k о‘ rgazmalilik bashx eting, uni namoyish q iling. Tavsiyalarga yana qо‘ shimcha q ilish mumkin; bajaruvchi (ta’sirlanuvchi): -ta’sirga q andaydir exti yoj ni q oni q ishlik yok i q oni q maslik manbai sifatida q arashi kerak; -bajarish exti yoj ni q ondirish yok i q ondirmaslikka olib kelish extimoli yuqori darajada deb h isoblashi; -kuch- g‘ ayratining ra h bar kutganini o q lash imkoni yuqori darajada deb h isoblashi. b) Bо‘ysunuvchilar bilan о‘zaro munosabat Har bir bajaruvchining shaxsiy qadr-qimmati-rahbar uchun daxlsizdir.

О‘zaro munosabatlarda bо‘ysunuvchilar shaxsiyatiga biron-bir ehtiyojsizlikka yо‘l qо‘yish, uning fuqarolik huquqini cheklash mumkin emas. Qadr -о‘z insonlik sha’nini tan olish. Rahbar va bо‘ysunuvchilar о‘rtasidagi rasmiy va norasmiy munosabatlarning mustahkamligi jamoa a’zolarining birgalikdagi mehnat faoliyatidan qanchalik ma’naviy qoniqish hosil qilishlariga bog‘liq. Agar ular о‘ziga nisbatan adolatli va tо‘g‘ri munosabat mavjudligiga ishonqiramasalar, unda bu ularning о‘zaro munosabatlariga salbiy ta’sir etadi. Natijada rahbar о‘z faoliyatida muvaffaqiyatga erisha olmaydi va nizolar, kelishmovchiliklardan chetlab о‘ta olmaydi. Bо‘ysunuvchilar bilan о‘zaro munosabat ijobiy bо‘lishi uchun har qanday rahbar, shu jumladan, ta’lim sohasidagi, boshqaruvning jahon tajribasi asosidagi tavsiyalarga amal qilishi maqsadga muvofiqdir. 1.Har bir ishda adolatli bо‘ling. Sizni mukofot xaddan ziyod yaxshi bо‘lganligi yoki jazodan qо‘rqqanlik uchun emas, balki har ikkisi ham adolatli taqsimlangani uchun xurmat qiladilar. 2.Xodimlarga e’tiborli bо‘ling. Ular bilan samimiy qiziqing. Ular haqida iloji boricha kо‘proq bilishga xarakat qiling: oilasi, qiziqishi, muammolari va h.k. qiyin daqiqalarda ularga yordam qо‘lini chо‘zing, qо‘llab-quvvatlang. 3.Bо‘ysunuvchilar bilan muloqotda voizlik qilishdan saqlaning. Sabrli tinglovchi bо‘ling. Boshqalarni о‘zi haqida sо‘zlashga rag‘batlantiring. Sodda tuting, inson uchun о‘z nomining yangrashi inson nutqi tovushlari ichida eng yoqimli va muhim sadodir. 4.Sertabassum bо‘ling. Sizning jiddiyligingiz atrofdagilarni xavotirga soladi va nari itaradi. 5.Tanqidda juda xushyor bо‘ling. Bо‘ysinuvchining dilini og‘ritmang. Tanqid qilishdan oldin unga о‘z kamchiligingizni aytishdan tortinmang. Odamlar e’tiborini о‘z xatolariga jalb etishda pardali qilib, muloyimlik bilan munosabatda bо‘ling.

6.Insonni har safar, garchi ozgina yutuqqa erishgan bо‘lsa-da, tez-tez maqtab turing. Bо‘ysinuvchining xatosi va adashishiligini ta’kidlashga tо‘g‘ri kelgan xollarda, siz uning yutuqlarini kо‘rsatishdan va afzalliklarini samimiy tan olishdan boshlang. 7.Hech kimga buyruq oxangi yoqmaydi, buni doimo esda tuting. Buyruq berish о‘rniga savol berish usulidan foydalaning. Masalan, «Shunday qiling» о‘rniga «Siz nima deb о‘ylaysiz, shunday qilsa yaxshi bо‘lsa kerak?» 8.Kо‘pincha о‘zingizni bо‘ysinuvchining о‘rniga qо‘yib kо‘ring. Muammo va topshiriqqa uning nuqtai nazari bilan qarashga harakat qiling, xodimlar nuqtai nazari va fikr-mulohazasiga xurmat bilan munosabatda bо‘ling. Shunday qilingki, bо‘ysinuvchi uchun siz aytganingizni bajarish malol kelmasin. 9.О‘zingizga bо‘ysinuvchilarga nisbatan murabbiy vazifasini о‘tang. Ular qobiliyatini rivojlantiring va murakkab masalalarni birgalikda muhokama qiling. 10.Vakolat, ma’suliyat doirasini, ishlab chiqarishdan kutilayotgan natijalarni aniq tavsiflang. Ikki tomonlama aloqa va о‘z xodimlaringiz ma’lumotlaridan foydalaning. v) Motivlash Faoliyatning samaradorligi motivlash darajasiga bog‘liq. Yerks-Dodson qonuni. Motivlash - muayyan maqsadga erishishga yо‘naltirilgan biror shaxs (ayrim shaxs yoki shaxslar guruhi)ning faoliyatiga rag‘batlantirish jarayoni. Asarda ta’kidlanishicha, rag‘batlantirish kishilarda mehnatga iqtisodiy, idroklash va axloqiy qiziqish uyg‘otishga qaratilgandir, bu ularni moddiy ta’minlash omili va о‘zlarini hamda о‘z munosabatlarini ishchanlikni ta’minlovchi ijtimoiy aql borasida «gumanitarlashni» ta’minlash sifatida namoyon bо‘ladi. 4.01- rasmda motivlash tarzi keltirildi. Motivlar ichki, tashqi va jamoani emotsionallashtiruvchi bо‘lishi mumkin. О‘z-о‘zini namoyon etish, intizomlik va о‘zini о‘zi boshqarishlik ichki motiv lar hisoblanadi. Tashqi motivlar - bular:

- moddiy rag‘batlantirish (toifasini oshirish, shaxsiy qо‘shimcha qilish, mukofot va sh. k.); - xizmat lavozimi bо‘yicha yuqorilash; -ma’naviy rag‘batlantirish (minnatdorchilik e’lon qilish, taqdirlash va h. k.); - majburiy choralar (muntazam nazorat, mexnat qonunchiligiga muvofiq jazolash). Jamoani emotsionallashtirish quyidagilarni belgilaydi: -oshkoralik va xabardorlik -majburiyatlarni aniq va asoslangan xolda taqsimlash; -jamoaning barcha a’zosi maqsadni aniq tushunishi; -barchaning rejalashtirishda ishtirok etishi; -yaxshi mehnat hamisha rag‘batlantirilishini tushunish; -rahbarlar tomonidan aniq tashkil etish va boqarish va h.k. 1-rasm. Motivlash tarzi Motivlash juda murakkab jarayon, chunki u turli tuman ruhiy, axloqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va b. omillarga bog‘liq. Bundan tashqari har bir inson о‘ziga xos motivatsiya tuzilishiga ega. Shuning uchun insonni faol ishlashga rag‘batlantirishning yagona vositasi yо‘q. Мотивлаш асослари Таш қ и мотивлар Ички мотивлар Жамоани эмоционаллаштириш

Biroq, kishilar xulq-atvorini belgilovchi ba’zi umumiy qonuniyatlar tajriba yordamida aniqlangan. Har bir rahbar mazkur qonuniyatlarni yaxshi bilishi va о‘z boshqaruv faoliyatlarida ulardan oqilona foydalanishi lozim. Boshqaruv faoliyati amaliyotni rejalashtirishdan va ularni bajarish uchun shart-sharoit yaratishdan boshlanadi. Shu ma’noda motivlash bilan bog‘liq quyidagi tavsiyalar rahbar uchun foydadan xoli emas. 1. Tashkilotning maqsad va imkoniyatlari munosib bо‘lishi kerak. 2. Yakuniy natijaga faqat aniq maqsadgina olib keladi. 3. Faoliyat chuqur о‘ylangan bо‘lishi lozim. 4. Jamoa о‘rtasida majburiyatlar va burchlar aniq belgilanishi, mehnat meyorlarinishi va chegaralanishi zarur. 5. Jamoada xar bir kishi о‘zini kо‘rsata bilishi va imkoniyatlarini yuzaga chiqarishi uchun aqliy muhit, sharoit bunyod etilishi kerak, yaxshi mehnat sharoiti, ishdan qoniqishlik darkor. 6. Intilib va sifatli ishlayotgan xodimga uni rag‘batlantirmay turib, boshqalar bajarmagan ishni qо‘shimcha qilib topshirmaslik kerak. Bu uni tez va sifatli ishlashga bо‘lgan ishtiyoqini sо‘ndiradi, boshqasida esa boqimandachilik kayfiyatini uyg‘otadi. 7. “Bildim dedim tutildim…” tamoyiliga amal qilmagan ma’qul. Bajaruvuchilarning ishini tashkil qilar ekan, rahbar bularning ahamiyatini ta’kidlashi lozim, xususan: -bajaruvchi о‘zi kerakligini, g‘oyasi va takliflari e’tiborga olinishini xis etmog‘i kerak; -mehnat natijasi egasiz qolmasligi lozim, chunki kо‘pchilik о‘zining qadr- qimmatini isbotlashni xoxlaydi va о‘z mehnatining oqibati uchun javob berishga tayyor turadi. О‘ziga bо‘ysinuvchilar yuqori mehnat samarasiga erishishlari uchun rahbar motivlash bо‘yicha quyidagi tavsiyalarga amal qilishi lozim:

- bajaruvchilar malakasini muntazam oshirish uchun sharoit yaratish, mamlakatdagi va xalqaro tajribani о‘rganish, konferensiya va seminarlarda ishtirok etish; -ish jarayonida bajaruvchilar yangi bilimlarni egallashlarini ta’minlash. Nihoyat, rahbar mehnatni tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri rag‘batlantirishdan unumli foydalanishi kerak-bu quyidagilardan iborat: -moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish tarzida bajaruvchilar xizmatini tan olish; -tashabbusni rag‘batlantirish. Agar biror xodimning taklifi joiz bо‘lmasada, uni ma’qullab qо‘ying. Aks xolda u umuman xech qanday taklifni о‘rtaga tashlamaydigan bо‘lib qoladi. Motivlash majburiy choralarni ham о‘z ichiga oladi, ular orasida muntazam nazorat yuqori natijali hisoblanadi. g) Nazorat Nazorat- boshqaruvning muhim vositasi, u yuzaga chiqadigan muammolarni ular xali jiddiylashib ulgurmasidanoq aniqlash va xal etishi uchun zarurdir. Muntazam nazorat - «rahbar-jamoa» tizimidagi о‘ziga xos «qaytar aloqa». U avtomatik boshqaruv sistemalaridagi qayta aloqa singari umuman jamoa yoki uning ayrim a’zosining muayyan vazifani xal etishdan oyoganligini о‘z vaqtida aniqlanishi kerak. Shundan keyin rahbar faoliyatning amaldagi axvolini rejalashtirilgani («taqqoslash qurilmasi») bilan qiyoslaydi va boshqarish uchun qanday harakat qilishni belgilaydi. Bu nazorat funksiyasini «mexanik» tasavvur etishdir. Amalda esa nazorat tufayli faqat faoliyatdagi chetga chiqishlikgina emas, balki bunday chetga chiqishlikni sababi, ularni bartaraf etish yо‘llari belgilanadi. Nazorat yuqorida qayd etilgan funksiyalarni amalga oshira olishi uchun, u quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1. Strategik yо‘nalish – tashkilot yoki uning bо‘linmalari ustivorligi va maqsadlarini aks ettiradi, ularni qо‘llab-quvvatlashni bildiradi. Mayda-chuyda narsalar ustidan nazoratni о‘rnatish maqsadga muvofiq emas.

2. Natijalarni mо‘ljallash -tashkilot oldidagi aniq maqsad va vazifalarni xal etish. 3. Nazoratning о‘z mohiyatiga muvofiqligi- tashkilot ishi muhim kо‘rsatkichlarini obyektiv о‘lchash va xaqqoniy baholash. 4. О‘z vaqtidagi nazorat - tashkilot faoliyatini tekshirishning vaqt oralig‘i natijaviyligi nuqtai nazaridan samaradorligini belgilash. 5. Nazoratning moslashuvchanligi- tashkilot faoliyatidagi sodir bulayotgan muhim о‘zgarishlarga moslasha olishlik. 6. Nazoratning soddaligi- nazoratni tekshiruvchilar va tekshiruvchilar tomonidan tushunilishi. OTMdagi muntazam nazorat uning professor-о‘qituvchilar tarkibining о‘quv-tarbiyaviy jarayon, ilmiy-metodik va ilmiy tadqiqot ishlari kabi faoliyat turlarini о‘z ichiga olishi lozim. О‘quv-tarbiyaviy jarayon nazoratining о‘ziga xos tomoni bо‘lib, uni rejalashtirish va о‘quv-metodik ta’minlash hisoblanadi. Bu masala mufassal tarzda 5.2.4.-§da kо‘rib chiqiladi. Rivojlangan mamlakatlarda OTMni boshqarishda о‘z-о‘zini (yoki baholash) muhim о‘rin tutadi, bu о‘z-о‘zini attestatsiyadan о‘tkazish doirasida amalga oshiriladi (3.3.2.- § ga qarang). Bu OTM faoliyati turli sohalari bо‘yicha ixtiyoriy «qayta aloqa» dir. U kо‘p yо‘nalishli bо‘lib о‘z ichiga ham ishlab chiqaruvchilar (ilmiy-pedagogik va pedagogik kadrlar)ni, ham iste’molchilar (talabalar, ularning ota-onalari, kadrlar buyurtmachilari)ni oladi. Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, ishontirish, motivlash va nazorat boshqaruvning ta’sirchan vositasi hisoblanadi. Ishontirish vositasi rahbarga bajaruvchini u yoki bu masalani xal etishdan manfaatdor qilishda kо‘maklashadi. Xodim faoliyatining samaradorligi ichki va tashqi motivlar, jamoani emotsionallashtirish bilan belgilanadigan motivlashtirish kuchiga bo g‘ li q dir. Nazorat ra h barga bajaruvchi ( yok i jamoa) faoliyatidagi chetga chi q ishlarni о‘ z va q tida ani q lashga va boshqaruvda tegishli q aror q abul q ilishga imkon beradi.

Ra h barning xodimlar bilan о‘ zaro munosabatining tavsifi boshqaruv vositasini «silli q lashtiruvchi» h isoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Peregudov L.V.Saidov. “Oliy ta’lim menejmenti va iqtisodiyoti”. T., 2005. 2. Sharifxо‘jayev M.,Abdullayev YO. “Menejment”.Darslik. T., “О‘qituvchi”. 2001 . 3. G‘ulomov S.”Menejment asoslari”. T., 2002 y. 4. Dixtl K.”Prakticheskiy marketing”.M., 1996. http://www.budgetrf.ru/ http://www.press-service.uz http :// www . gov . uz /

Похожие

Ta'lim-tarbiya jarayonida о'z-о'zini nazorat qilish boshqaruv mexanizmi sifatida

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati

Ta’lim tamoyillari

Ijtimoiy pedagogika mezonlari va tamoyillari