Boshqaruv psixologiya asoslari - Педагогиka - Рефераты

Boshqaruv psixologiya asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Boshqaruv psixologiya asoslari Reja: 1. Shaxsning individual-psixologik sifati. 2. Shaxsning ijtimoiy-psixologik sifati. 3. Mehnatni rag‘batlantirishning psixologik asoslari.

1. Shaxsning individual-psixologik sifati . Inson shaxsi va uning shakllanishi muammolari bilan pedagogika bilan bir qatorda falsafa, psixologiya, sotsiologiya, genetika, tibbiyot kabi fanlar shug‘ullanadi. Pedagogik va psixologik adabiyotlarda “Shaxs” tushunchasi “Inson” tushunchasidan farqlidir, birinchisi insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Ma’lumki, odam shaxs sifatida dunyoga kelmaydi, balki uning shakllanishi avvalo hayot sharoitlariga bog‘liqdir. Inson hayot davomida murakkab rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi, natijada shaxsga aylanadi. Shu sababli shaxsni ma’lum ijtimoiy tuzumning mahsuli deb tushunishimiz lozim. Rivojlanish deganda, biz shaxsning ham jismoniy, ham aqliy va ma’naviy kamol topish jarayonini tushunamiz. Har bir jamiyatda shaxsning shakllanishi, kamol topishi muhim muammolardan hisoblanadi. Shu sababli shaxsning shakllanishi masalalariga tо‘g‘ri yondashish uchun shaxsning tabiatini, tuzilishini, uning xulq-atvorini va unga ta’sir qiluvchi sabab va vositalarini bilish zarur. Shaxsning rivojlanishi jarayoni bir qancha omillar ta’sirida sodir bо‘ladi. Bular irsiyat, ya’ni biologik omil, muhit, ta’lim va tarbiya, shaxs faolligi – shaxsni shakllantirishning asosiy omillari deb tushuniladi. Inson ijtimoiy tizimda asosiy bо‘g‘im, boshqaruv obyekti va subyektidir. Insonni doimo kimdir boshqaradi. О‘zini muvaffaqiyatli boshqarish uchun о‘z qiziqishlarining tavsifini, о‘z imkoniyatlari va turli vaziyatlarda nuqtai nazarini yaxshi bilishi lozim. Avvalo о‘z imkoniyatlarini, keyin esa ulardan foydalanish yо‘llarini anglab olgan bо‘lishi kerak. Ong insonning voqelikni tо‘g‘ri aks ettirish qobiliyati sifatida, insonning ijtimoiy-ruhiy vositalari yig‘indisi sifat faoliyati dasturini tuzish, yaqin va maqsadlar qо‘yish, ularga erishishga yordam berishga imkoniyat yaratadi. Chunki, kishilarning bilimi rahbar kasbiy vakolatining kо‘rsatkichidir. Kо‘pincha rahbarlar nutqida "inson", "shaxs", "individuallik" kabi sо‘zlar tez-tez uchrab turadi.

Inson ijtimoiy munosabatlar tizimiga qо‘shilganda va mustaqil faoliyat uchun arzigulik ijtimoiy sifatga ega bо‘lganda shaxs bо‘lib qaror topadi. Inson о‘z ehtiyojini qondirishga intilib shaxs turli mehnat va ijtimoiy faoliyat sohasiga kirib boradi. Bunda shaxsning ehtiyoji rang-barangdir. Ularni quyidagicha tasniflash mumkin: - biologik ehtiyoj: oziq-ovqat, havo, kiyim-kechak, harakat va h. k.larga bо‘lgan talab; - ijtimoiy ehtiyoj: ijtimoiy faollik, shaxsning jamiyatda о‘z о‘rnini izlashi va h.k; - ma’naviy ehtiyoj: tashqi dunyoni idrok etish, axborotlar (ilmiy, axloqiy, mafkuraviy va b.) olish. Maslou bо‘yicha ehtiyojlar darajasi quyidagicha: fiziologik, xavfsizlik va muhofaza, tegishlilik va sevgi, о‘z-о‘zini qadrlash, о‘z-о‘zini faollashtirish (о‘z- о‘zini anglash). Individuallik - bu - hulq-atvorning о‘ziga xosligini va muayyan faoliyat turiga muvofiqlikni belgilovchi shaxsning xususiyati. Bu shaxsning bioijtimoiy о‘ziga xosligi, uning takrorlanmasligi. Ayni shu turli individual xususiyat (jо‘shqinlik)ga ega shaxslar bilan rahbarning ishlashiga tо‘g‘ri keladi. Jо‘shqinlik turini bilish unga muayyan shaxsga u yoki bu faoliyat talabi bilan tо‘g‘ri yondashishga, muomalaning ayni bо‘lgan shakl va usullarini tanlash, jamoani uyushtirishga imkon beradi. Jо‘shqinlikni quyidagi turlari bir-biridan farq qiladi: sangvinik, flegmatik, xolerik, melanxolik. Sangvinik: odamlar bilan tezda chiqishib ketadi va ular bilan faol aloqaga kirishadi; bir taxliddagi ishlarni yoqtirmaydi va bir tur faoliyatni boshqa tur faoliyatga oson almashtiradi; serzavq, о‘z hissiyotlarini oson boshqaradi va yangi sharoitga tezda moslashadi. Baland ovozda, tez va dona-dona qilib gapiradi, nutqiga ifodaviy xatti-harakat va imo-ishoralarni qо‘shib yuboradi. О‘z aqliy qobiliyatiga nisbatan mulozamatlarga farqsiz emas.

Flegmatik: xatti-harakati bir tekis va unga salmoqlab kо‘rilmagan, shoshma-shosharlik bilan qarorlar qabul qilish begona, bir faoliyatdan boshqasiga kо‘chishi sust, yangi sharoitlarga uzoq vaqt mobaynida moslashadi va kam xafsala. Uni biror nima qilishga qо‘zg‘atish uchun tashqi kuchli turtki kerak. Chidamlilik va о‘zini tuta bilishlilik о‘ziga xosdir. Hotirjam sо‘zlaydi, hissiyotlarini keskin namoyish qilmaydi. Xolerik: nihoyatda ishchanligi bilan ajralib turadi, juda faol va kuchini qayerga qо‘yishni bilmaydigan bо‘ladi; "bosh kо‘tarmay" ishlashi mumkin va qiyinchiliklarni kо‘tarinki ruxda yengadi. Kо‘pincha faolligi kuchaygandan sо‘ng tushkunlik davri boshlanadi va toliqish yuz beradi, ayniqsa, bu hol faol qilingan harakat muvaffaqiyat keltirmasa, shunday vaziyat yuz beradi. Xolerikning kayfiyati barqaror emas (mayda-chuyda narsalar ham unga ta’sir etishi mumkin), u qiziqqon, о‘ziga bino qо‘ygan va bir tomonlama fikrlaydi. Tutilinqirab tez sо‘zlaydi. Melanxolik: haddan tashqari ta’sirchan, tezda kirishib ketadigan va arzimagan narsalarni ham kо‘ngilga oladigan; tang vaziyatlarda kо‘pincha sarosima holatga tushib qoladi, ezilish va zerikishlik kayfiyati unga xos; muvaffaqiyatsizlikdan qattiq qayg‘uradi. Turmushdagi о‘zgarishlarni sekinlik bilan о‘zlashtiradi va unga kо‘nikishi juda sust; uyatchan, chо‘chinqirab turadi va qat’iyatsiz hazil va uchuriqlarga odatda xavotirona munosabat kо‘rsatadi. Shaxsning mehnat va ijtimoiy sohadagi faoliyatining muhiti va natijasini belgilovchi individual xususiyat bо‘lib, his-hayajon va sezgi, uquv va aqliy faoliyat, tabiat va iroda hisoblanadi. Xis-hayajon - bu shaxsning atrof muhitga, odamlarga va о‘z-о‘ziga bevosita tashvish shaklida munosabatda bо‘lish usuli. Hayotdagi kо‘pgina vaziyatlar turli xis-hayajonlar yuzaga kelishi bilan bog‘likdir: ijobiy va salbiy, chuqur va yuzaki va h. k. Sezgi - shaxsning biror narsa yoki hodisaga munosabatini ifoda etuvchi barqaror munosabatiga oid xis-hayajon. Sezgi quyidagicha bо‘lishi mumkin:

- ma’naviy - shaxsning о‘z va boshqa kishilarning xatti-harakatlari xususidagi ma’naviy kechinmalari jarayonlarida yuzaga chiqadi (ijtimoiy burch, vijdon, g‘urur, sevgi va b.); - intellektual - shaxsning ijodiy idroklash ehtiyoji va manfaatlarini qondirish bilan bog‘liq (eksperiment natijalaridan olimning xursand bо‘lishi yoki kо‘ngli tо‘lmasligi, konstruktorning yaratgan texnikaviy obyektidan mamnun bо‘lishi yoki kо‘ngli tо‘lmasligi va h. k.); - estetik - shaxsning о‘zini qurshab turgan olamdagi va san’atdagi gо‘zalliklardan ta’sirlanishi belgilaydi. Uquv - bu shaxsning tabiiy qobiliyatining rivojlangan holati. Uquv quyidagicha bо‘lishi mumkin: - umumiy - diqqat, kuzatuvchanlik, eslab qolish, ijodiy tasavvur, mulohazalilik va b.; - maxsus - tasavvuriy (chiziqlar, mutanosibliklar va boshqalarni sezish), matematik (abstrakt fikrlash, tahlil va sintezga moyillik), tashkilotchilik va boshqa xislatlar. Bunday uquvlar insonni о‘qitish va tarbiyalash jarayonida belgilanadi, shuningdek uning faol mehnat va ijtimoiy faoliyati mobaynida shakllanadi. Aqliy faoliyat: pragmatik ma’noda - bu hayotning mazmunini anglash, maqsad va vazifalarni belgilash, ularni hal etishning samarador usullarini izlash. Bu noaniqlikni kamaytirishga yо‘naltiriladi. Amerikalik shaxsshunos D. Kelli ta’kidlashicha insonlar asosan kelajakni kо‘zlaydilar: "о‘tmish emas ayni shu kelajak insonlarni xavotirga soladi. U hamisha "hozir" deb atalmish darcha orqali kelajakka intiladi". Tabiat (xarakter) - bu individual ruxiy xususiyatlar majmui. Insonda odatdagi sharoitlarda namoyon bо‘ladi va shunday sharoitlarda unga xos xatti- harakat usullarida ifodalanadi. Tabiatning umumiy kо‘rinishi shaxsning fuqarolik mas’uliyati, burchi, odamlarga va о‘z-о‘ziga munosabatida aks etadi. Inson tabiatining bu jihatlari (ijobiy va salbiy) 2.01- jadvalda keltirildi.

2- jadval Inson tabiatining umumiy jihatlari № Shaxsning munosabat turi Inson tabiatining jihatlari Ijobiy Salbiy 1 Fuqarolik mas’uliyati va burchga munosabat Mehnatsevarlik, sof vijdonlik, qat’iyatlilik, tejamkorlik va h.k. Palapartishlik, loqaydlik, isrofgarchilik va h.k. 2 Odamlarga bо‘lgan munosabat Odamxurlik, muloyimlik, hayrihohlik va h.k. Biqiqlik, farosatsizlik, ichiqoralik va h.k. 3 О‘z-о‘ziga bо‘lgan munosabat Kamtarlik, subitlilik, tartiblilik. Kalandimoqlik, maqtanchoqlik, о‘zini yuqori tutishlik. 2. Shaxsning ijtimoiy-psixologik sifati Inson - ijtimoiy, jamoaviy mavjudot. Avloddan avlodga genetik yо‘l bilan о‘tadigan (suyak surachigan) va har bir shaxsda turlicha boshlang‘ich imkoniyat asosida rivojlanuvchi individual- psixologik sifatdan farqli о‘laroq, ijtimoiy-psixologik sifat ijtimoiy orttirilgan (yuzaga chiqqan) hisoblanadi. Bular jamiyatning turmush tarzi, shaxs atrofidagi odamlar va о‘zini rivojlantirish uchun olib borgan faoliyat ta’sirida shakllanadi. Quyidagilar shaxsning ijtimoiy-psixologik sifatlari hisoblanadi: ijtimoiy- sezgi, kо‘zlangan qadriyatlar, ijtimoiy mezon, ishtiyoq-umidvorlik, qiliqlar, shaxs "ma’naviy jamg‘arma"si. Ijtimoiy sezgi - kishilarning moddiy va ma’naviy extiyoji, ularning ijtimoiy muloqotga bо‘lgan ehtiyojini qoniqishligi, shuningdek, ma’lum toifa odamlar guruhiga taalluqliligi oqibati о‘laroq yuzaga keladigan xissiyotlik, diniy xissiyotlarni, shuningdek, vatanparvarlikdek ijtimoiy sezgini keltirish mumkin.

Ijtimoiy sezgi odamlarni birlashtirishi yoki qarama-qarshi, bitta jamoaga uyushtirishi yoki tarafma-taraf qilib qо‘yishi mumkin. Kо‘zlangan qadriyatlar - shaxsning moddiy va ma’naviy boshliklarni tanlab munosabatda bо‘lishi. Bular uning uchun uning maqsadi yoki о‘z ehtiyojini qondirish vositasi xisoblanadi. Ularning shakllanishida boshlang‘ich guruh, ijtimoiy muhit, demografik qatlam va b.lar muhim ahamiyat kasb etadi Ijtimoiy mezon - ruhiy holat, bunda inson obyekt yoki subyektga о‘z turmush tajribasi asosida iliq yoki sovuq munosabatda bо‘ladi. Ijtimoiy mezon shaxsning informatsiyani qabul qilish, shuningdek unga kо‘rsatadigan munosabat omili sifatida namoyon bо‘ladi. Ishtiyoq-umidvorlik shaxsning jismoniy va qalb ishtiyoqi rang-barangligi va nozikligini aks ettiradi. Masalan, maxsus ma’lumot olish, qandaydir turmush muammosini hal etish, rahbariyat tomonidan qandaydir e’tiborga molik bо‘lish va h. k. Ishtiyoq-umidvorlik rahbarning xodimlar bilan yakka tartibda ishlashida katta ahamiyat kasb etadi. Qiliqlar - shaxs ongida barqaror saqlanib qolgan timsollar va tasavvurlar. Bular emotsional-ekspressiv bо‘yoqli odatlar yoki muhim baho hisoblanadi. Shaxs ongida chuqur о‘rnashib qolgan u yoki bu qiliq ijodiy idrok etishga rag‘batlantirishi yoki tо‘sqinlik qilishi, boshqacha fikrlovchilarga ijobiy yoki salbiy munosabatni belgilashi mumkin. Qiliqlar kо‘pincha rahbarga yangi g‘oyalarni qabul qilishga halaqit qiladi, tashkilot faoliyatini tizimli idrok etishga tо‘siq bо‘ladi. Shaxs «ma’naviy jamgarmasi» - tub axloqiy qadriyatlarga tayanuvchi ilmiy dunyoqarash. Bular shaxs ongining «ma’naviy о‘zagi» hisoblanadi. О‘zligini namoyon etish qay darajadaligi, dunyoqarashning ruhiy qadriyati shaxsiy e’tiqodning yetukligi va barqarorligiga kо‘ra belgilanadi. Chin e’tiqod shaxsning ijtimoiy hulqini eng yaxshi tartibga soluvchisi, mehnat va ijtimoiy faoliyatda asosiy tо‘g‘ri mо‘ljaldir. Shaxs individual-ruhiy va ijtimoiy-ruhiy sifatini bilish rahbarning kadrlar muammosini hal etishida, xodimlar kasbiy muvofiqligini belgilashida qо‘l keladi.

3. Mehnatni rag‘batlantirishning psixologik asoslari Mehnatni rag‘batlantirish, avvalo, psixologik muammodir. Boshqaruv faoliyatining muvaffaqiyati kо‘p jihatdan rahbar xodimlarni mehnatga manfaatdorona munosabatini - xodimda о‘z kasbiy faoliyati natijasidan faxrlanishni uyg‘otadigan bо‘lishi lozim. Faqat ixtiyoriy faoliyatgina insonni yaxshi natijalarga yetkazadi. Mehnatni rag‘batlantirish tartibi - bu mujassama ijtimoiy-iqtisodiy, etik, pedagogik-psixologik shartlar kishilar ongida mehnatga halol munosabatda bо‘lish, yuqori natijalarga erishishga intilishni shakllantirish maqsadida uyg‘otishga yо‘naltirilgan shakl va usullar. Demak, birinchi о‘rinda kishilar ongiga ta’sir, ya’ni mehnatga qiziqgirishning psixologik usullari turadi. Quyidagilar shunday usullar hisoblanadi: - asosiy ehtiyoj va manfaatlarni qondirish usuli; - rag‘bat va asoslar birgalikda ta’sir etishi usuli. Ehtiyojlar va manfaatlar kishilarni harakatga undaydi, xatti-harakatini asoslaydi va muayyan yо‘nalish bag‘ishlaydi. Lekin faoliyatga tayyorgarlik aniq kо‘rinishga ega bо‘lishi uchun rag‘bat va asoslar birgalikda harakatlanish usuli amalga oshishi kerak. Inson faoliyatsiz qolishi, manfaatga erishishda irodasizlik qilishi mumkin. Quyidagilar mehnat faoliyatida eng barqaror asoslar bо‘lishi mumkin: pul topish ishtiyoqi, shaxsning о‘zini kо‘rsatishi (о‘z qadrini baland tutishi), Vatanni yuksakka kо‘tarish (al’truizm), huquqiy yoki axloqiy jihatdan qoralanishdan qо‘rqish. Insonning mehnatga ongli munosabatda bо‘lishining psixologik asosi - shaxsiy manfaatdorlik bо‘lib, ehtiyoj va manfaatlarga taalluqli maqsadlarni amalga oshirishdir. Shaxsiy manfaatdorlikni uch burchak tarzida tasavvur qilish mumkin (2.01- rasm), uning bir tomoni - iqgisodiy manfaat (mehnatga haq tо‘lash), ikkinchisi - ijtimoiy manfaat (dorilomon muomala), uchinchisi - ma’naviy

manfaatlar. har bir tomon qanchalik uzun bо‘lsa uch burchak egallagan maydon shuncha katta, demak, inson shaxsiy manfaatdorligi ham: - moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish birligini ta’minlash lozim; - rag‘batlantirish va jazolash kishilarni moddiy va ma’naviy mohiyatlashning aniq chorasi bо‘lishi lozim. Ijtimoiy manfaat (dorilomon muomala) Ma’naviy manfaatlar Moddiy manfaat (mehnatga haq tо‘lash 2- rasm. Insonning ishxsiy manfaatdorligini belgilovchi asosiy omillar Mazkur holda quyidagi tamoyillarga amal qilish maqsadga muvofiqdir: о‘z vaqtidalik (rag‘batlantirish yoki jazolashning о‘z mavrudidaligi); oshkoralik (keng xabardorlik va rag‘batlantirish chorasi hamda mehnat natijalarining taqqoslanarligi); kо‘rgazmalilik (rag‘batlantirish chorasining yaqqol kо‘rinarli bо‘lishi). Yuqorida aytilgan fikr, mulohazalarni inobatga olgan holda xulosa qilib, aytish mumkinki, rahbarnipg kasbiy vakolatliligining kо‘rsatgichi bо‘lib, odamlarni bilish: ular individual va ijtimoiy-psixologik sifatlari hisoblapadi. Emotsiya va his etish, uquv va aqliy faoliyat, xususiyat va iroda individual- psixologik sifatlar sanaladi, Bu hislatlar avloddan-avlodga qon orqali о‘tadi. Инсоннинг шахсий манфаатдорл иги

Bulardan farqli о‘laroq ijtimoiy-psixologik sifatlar ijtimoiy orttirshgan hisoblanadi. Quyidagilar shularga kiradi: ijtimoiy hissiyot, kо‘zlangan qadriyatlar, ijtimoiy mezon, ishtiyoq-umidvorlik, qiliqlar, shaxsning «manaviy jamlanmasi». Boshqaruv faoliyatidagi muvaffaqiyat kо‘p jihatdan rahbarning xodimlarni mehnatga qiziqib munosabatda bо‘lishdan qanchalik manfaatdor qila bilishiga bog‘liq. Mehnatni rag‘batlantirish usuli ijtimoiy-iqtisodiy, etik va psixologik- pedagogik sharoitlar majmui, kishilarda mehnatga ongli munosabatda bо‘lish, yuqori natijalarga erishishga intilishni shakllantirish maqsadida kishilar ongiga ta’sir etishga yо‘naltirilgan shakl va usullardan iboratdir.

Adabiyotlar: 1. Peregudov L.V.Saidov. “Oliy ta’lim menejmenti va iqtisodiyoti”. T., 2005. 2. Sharifxо‘jayev M.,Abdullayev YO. “Menejment”.Darslik. T., “О‘qituvchi”. 2001 . 3. G‘ulomov S.”Menejment asoslari”. T., 2002 y. 4. Dixtl K.”Prakticheskiy marketing”.M., 1996. http://www.budgetrf.ru/ http://www.press-service.uz http :// www . gov . uz /

Похожие

Pedagogik psixologiya fani predmeti

Boshqaruv tamoyillari va mexanizmi

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati

Boshqaruv etikasida ta’lim omilining ustuvorligi

Pedagogik psixologiya fanining paydo bo’lishi va vazifalari