Бошлангич таълим фидойилари - Педагогиka - Рефераты

Бошлангич таълим фидойилари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

231 KB

Бошланғич таълим фидойилари Режа: 1. Оқилхон Шарафиддинов – бошланғич таълим жонкуяри 2. Ғафур Ғулом 3. Ғайратий 4. Имомхон Хусанхўжаев 5. Карима Қосимова 6. Рахима Мавлонова

Оқилхон Шарафиддинов 1898 йилда Тошкентда ўртаҳол деҳқон оиласида туғилди. Унинг отаси ўз даври, шароитига кўра ҳар томонлама билимдон бўлиш кераклигини тушунган идрокли киши эди. Шунинг учун ўғли Оқилхонни маҳалладани мактабдор домла ҳузурига етаклаб борди ва: “Тақсир, Оқилхон бугундан бош-лаб сизнинг фарзандингиз, эти сизники, суяги бизники”, - дея унга топширди. ¡ш Оқилхон ўша эски мактабда бошқа болалар қатори бир неча йил ўқиб кўп қийинчиликлар билан зўрға ўқиш ва ёзишни ўрганиб олди. Шундан сўнг ўз билимини ошириш ниятида Хўжа Аҳрор мадрасасига бориб ўқиди. Отахон мураббий Оқилхон ака кўп йиллар мобайнида билимга чанқоқ болалар билан ишлади. Аниқроғи, бир неча ўн йил давоми-да ёш қалб эгаларига “Алифбе” ўқитиб, хат-савод ўргатиб, илм-маърифатдан кенгроқ баҳраманд бўлиш, ҳаётни тўғри ва чуқур англашга қимматли йўлланма берди. Уларга инсоннинг фазилати, ҳаётнинг гўзаллиги, илм, маданият, меҳнат, фан ва техниканинг қудрати, меҳнат кишиларининг қаҳрамонлиги ва ҳоказолар ҳақида сўзлаб, чуқур маънавий таъсир кўрсатди. Синфдаги қувноқ, озода кийинган, одобли, интизомли, ўз мураббийларига кўз тикиб ўтирган ўғил-қизлар, уларнинг зўр умид ва ишонч тўла кўзлари Оқилхон ака кексайиб қолганида ҳам унга янгидан-янги куч- қувват, ғайрат, навқиронлик бахш этган. Синф-даги бундай жўшқин ҳаёт ғ, ўқитувчининг соф виждони, ўткир педагогик ва психологик диди, ўқувчиларнинг ички дунёсини, руҳини яхши билиши ва чуқур инсонпарварлик билан суғорилган муомиласи, талабчанлиги, меҳрибонлиги ҳар қандай шогирдни ўзига мафтун этмай қолмайди. Ўқитувчи-тарбиячига зўр ҳурмат ҳам ана шундай синфда вужудга келади. Бунга Оқилхон аканинг фаолияти яққол мисолдир. Унинг ўқувчилари ҳар куни меҳрибон мураббий ўргатган қимматли сўз, тушунча таассуротлари нашъаси билан уйларига қайтардилар. Оқилхон Шарафиддинов узоқ йиллар асосан биринчи синф-ларни ўқитди, чунки у ўқув ёшига етиб мактабга келган болаларга илк бор таълим- тарбия беришни севар эди. “Мактабга янги келиб, биринчи синф партасида ўтирган қувноқ болалар билан шуғулла-ниш мени чексиз қувонтиради. Уларнинг авжи ниҳоллик пайти, қайси томонга йўлласанг, шу томонга эгиладиган вақти. Улар қалам тутиш, хат ёзиш, китоб ўқишни дастлаб биринчи синфда ўрганади-лар, одоб-ахлоқ тўғрисида тушунча оладилар, илк

меҳнат малакаси ҳосил қиладилар, жамият учун фойдали кишилар бўлиб етишиш йўлларини ўрганадилар”, деган эди. Дарсларни ҳар томонлмам тўғри ташкил қилиш, унинг юқори савияда, ўқувчилар учун тушунарли, таъсирчан, фойдали, мақсадга мувофиқ бўлиши, аввало ўқитувчининг пухта тайёрланишига боғ-лиқдир. Шунинг учун Оқилхон ака кўп йиллик, жуда бой тажриба-га эга бўлишига қарамай, кундалик дарсларга атрофлича тайёрла-нарди. Унинг дарслари ўқувчиларда меҳнатсеварликни тарбиялаш, уларда ижтимоий фойдали меҳнатга иштиёқ ва ҳавасни кучайтириш билан мустаҳкам боғланарди. Чунки у тажрибали ўқитувчи сифати-да ёшларни меҳнатсеварлик руҳида тарбиялашнинг аҳамиятини жуда яхши тушунарди. Барча моддий ва маънавий бойликлар ман-баи меҳнат эканини, меҳнат кишиларни ақлий, ахлоқий ва жисмоний томондан тарбиялашнинг кучли воситаси, кишиларнинг қадр-қиммати, ор- номуси, юксак маънавий гўзаллигининг белгиси эканини, ёшларда меҳнатсеварликни тарбиялашга доимо эътибор бериш – уларга чинакам мураббий бўлишнинг энг муҳим шарти эканини яхши билар эди. “Ўқитувчининг биринчи синфда меҳнат тарбиясига эътибор бериши, - деган эди Оқилхон ака, - мактабга келган боланинг оиладаги илк меҳнат кўникмасини такомиллаштиради, унда наза-рий билимларни турмушга татбиқ қила олишни, меҳнатга онгли муносабатнинг асосларини таркиб топтиради, меҳнат аҳлига ҳурмат, ижтимоий фойдали ишларда иштирок этишга ҳавас уйғота-ди, уни ақлий, зеҳний, жисмоний жиҳатдан ўстиради. Шу билан бирга, меҳнат тарбияси болаларни ўқиш-ўрганиш, билим ва ҳунар- ни ҳавас билан эгаллашга қизиқтиради. Уларда дарсларни тўлиқ ўзлаштириш иштиёқини оширади, ҳаётда жамоатчилик, ҳамкорлик, дўстлик, ўз масъулиятини чуқур англашни кучайтиради. Ўқиш ўқувчиларнинг асосий вазифасидир. Бу ишда ўқувчилар эришадиган барча муваффақиятлари уларнинг шу муҳим вазифани бажаришга қандай муносабатда бўлишларига боғлиқдир. Менимча, бу муносабат ижобий бўлиши учун ўқувчилар ўртасида мустаҳкам интизом, ўқишда онглилик ва фаолликни кучайтириш керак. Албатта, ўқувчиларда бундай хислатлар ўз-ўзидан вужудга келмай-ди. Чинакам ахлоқнинг муҳим жиҳатларидан бўлмиш маънавий сифатлар мактаб ҳаётида ўқитувчининг тарбияси, ғамхўрлигида шаклланади”. Ўқувчичилардаги онгли интизом, фаоллик ва мусатқиллик уларни ўқитувчи берган билим, тушунчаларни яхши идрок қилиш-га, ўз савияларига

яраша хулосалар чиқаришга йўллайди, шу билан бирга уларнинг ўқитувчи олдида фақат тингловчигина бўлиб қолмай, масалани ҳал этишда фаол қатнашувида, мустақил фикр юритишида ва тегишли хулосалар чиқаришида ҳам катта ёрдам беради. Натижада ўқувчилар билимнинг, ўқиш-ўрганишнинг киши ҳаёти, жамияти учун ниҳоятда зарур ва жуда фойдали эканини чуқур ҳис қиладиган бўладилар ва шундай онг билан билим олади-лар. Интизом, фаоллик ва мустақиллик ўқувчиларнинг ўқишга онгли муносабатда бўлишларини ҳамда тезроқ билимдон, иродали, аниқ мақсадни кўзловчи, ҳар томонлама қобилиятли, ташаббускор бўлиб улғайишларини таъминлайди. Шунинг учун Оқилхон Шарафиддинов дидактиканинг энг муҳим ва аосий жиҳатларидан бири ўқишга онгли муносабатда бўлишга асосланиб, ўз ўқувчилари-да интизом ва фаоллик сифатларини тарбиялашга ҳаракат қилди. Меҳнатсевар Оқилхон ака узоқ йиллик педагоглик фаолияти-нинг натижалари сифатида бошланғич мактаблар учун қимматли дарслик ва методик қўлланмалар яратди. Унинг 1-синфлар учун “Меҳнат болалари” (1930), “Билим ва меҳнат (1929), “Алифбе” (1938), “Чиройли ёзув” (1941), “Ўқиш китоби” (1944), “Катталар алифбеси” (1939) ана шулар жумласидандир. Мактабда таълим-тарбия ишларини ғоят самарали олиб боришдан ташқари, Оқилхон ака кенг ўқитувчилар жамоатчилигига жуда катта ёрдам берди. Умуман, Оқилхон Шарафиддинов Респуб-ликамизда бошланғич таълимни ривожлантиришда саломқли ҳисса қўшди. КИЙИМХОНА Мактаб каридоридан кираверишда кийимхона бор. Биз палüто ва калишларимизни ечиб, кийимхонага топширамиз. Сўнгра иссиқ синфларга кирамиз. Синфда ҳаммамиз бош яланг ҳолда енгли ва ихчам бўлиб ўтирамиз. Дарс тамом бўлгандан кейин қаторлашиб кийимхона олдига борамиз. Ширин-кетин кийимларимизни оламиз. Тартиб билан кийиниб, уйимизга кетамиз. * * * Очилибди ҳар хил гул, -Ўртоқжон, тер, ўйна, кул! Босмангиз гулларни, деб Дарахтда сайрар булбул. Сенда қанча қувонч бор, Салом сенга, гул баҳор!

* * * 8 Март – Хотин-қизлар куни. Карима 8 март куни эрта турди. Озода кийимларини кийиб мактабга борди. Ўртоқлари ҳам яхши кийиниб келишган эди. Қизлар бир-бирларини 8 март куни билан табриклашди. - Карима, бугун ойингни нима билан табриклайсан? – деб сўради Нодира. - Мен ойижонимни олган “5” баҳоларим билан табриклайман, - деди Карим. ОТА СОВҒАСИ Бугун Саодат одатдагидан эртароқ уйғонди. У юз-қўлини ювиб, боққа кирди. У ерда Муҳиддин ота дарахтларни парвариш қилмоқда эди. - Ота, - деди Саодат уялинқираб, - менга бир туп оқ ва бир туп пушти атир гул кўчати беринг. - Нима қиласан, қизим? - Мактабимизда кўчат ўтқазиш бошланди. Ўртоқларим қаторида мен ҳам гул экиб, мактабимизнинг ҳовлисини чиройли қилмоқчиман. Муҳиддин ота хурсанд бўлди, қизига турли хил гул кўчатлари-дан берди. Саодат эса уларни олиб, севина-севина мактабига кетди. * * * МОМАҚАЛДИРОҚ Баҳор яқинлашиши билан, ёмғир кўпроқ ёға бошлайди. ¡мғир олдидан момақалдироқ бўлди. Ана осмонда аввал секин, сўнгра қаттиқ гулдураган оволар эшитила бошлади. Оовз борган сари кучайди. Осмон гумбурлаб кетди. Сўнг осмондан катта-катта ёмғир томчилари туша бошлади. Бир оздан кейин момақалдироқнинг гулдураши эшитилмай қолди. Шундан сўнг ёмғир ҳам тўхтади, ҳаво очилиб кетди... ҒАФУР ҒУЛОМ / 1903-1966 / Ғафур Ғулом маданиятимизнинг ривожланишига ва гуллаб-яшнашига муносиб ҳисса қўшган улкан шоирдир.

Ғафур Ғулом 1903 йил 10 майда Тошкент шаҳридаги Қўрғон-теги маҳалласида туғилди. Мирза Ғулом ва Тошбиби ая ўз боласининг саводхон бўлиши учун астойдил қайғурдилар ва ёш Ғафурни маҳалладаги эски мактабга ўқишга бердилар. Ғафур тиришқоқлиги, қобилиятли-ги, билимга чанқоқлиги туфайли тезда саводини чиқарди. Албатта, унинг саводли бўлишида отаси, айниқса бувиси (отасининг онаси) Хайринисо отиннинг роли катта бўлди. Ғафурнинг бахтига Қўрғонтегидаги Етти мачит мактабининг ўқитувчиси Хасанбой домла анча саводхон, тараққийпарвар, бола-лар шахсини ҳурмат қилувчи, уларга виждонан савод ўргатувчи киши эди. У болаларга саводни “Хафтияк”дан ташқари, ўша давр-нинг илғор педагогларидан бир қанчаси ўз мактабларида қўллаб келган савод ўргатиш китоби “Устоди аввал”дан дарс бера бошлади . Ғафур ўз устози А.Сойиббоевнинг маслаҳати билан саккиз ойлик ўқитувчилар тайёрлов курсига кирди. Жуда оғир шароитлар-га қарамай, 1919 йилда бу курслардан биринчи ўқитувчи кадрлар етишиб чиқди. Ўспирин Ғафур 1919 йилнинг март ойида Тошкент шаҳрининг Ўрдадаги бошланғич мактабида ўқитувчилик қила бошлади ва ёш наслларни чуқур билими, онгли, интизомли, меҳ-натсевар, жасур, ватанга, халққа садоқатли қилиб тарбиялашдек олижаноб ишга бел боғлади. Ғафур Ғулом 1920 йил 3 мартда Шодак маҳалласидаги мактабга ўқитувчи қилиб тайинланди. Шу мактабда ишлаб туриши билан бирга 1923 йили Дегрез маҳалласида - ҳозирги Хамза номли театр биносининг орқасидаги мадрасани ёпиб, унинг биносида Зиё Саид билан бирга саводсизлар учун ҳам кечки курс ташкил қилди. 1926 йилда Ғафур Ғулом 3-болалар уйига мудир қилиб тайин-ланди, бир пайтнинг ўзида у “Урфон” мактабининг мудирлиги вазифасини ҳам бажарди. Шундай қилиб, у ёшлик йилларидаёў халқ маарифининг энг қийин, мураккаü ва масъулиятли соҳаларида ўзининг бутун қобилиятини, имкониятини, билимини ишга солиб, ёш авлодни тарбиялаш соҳасида тинмай ишлади. Ўзбекистонда болалар уйини очиш ва уларга боқимсиз бола-ларни тортиш ишига биринчи навбатда илғор ўқитувчилар жалб қилинди. Ана шу ўқитувчилар орасида Ғафур Ғулом ҳам бор эди.

Ғафур Ғулом 1924-25 йилларда Тошкент шаҳар маориф ходимлари қўмитасига котиб қилиб сайланди. У бу масъул вазифа-ни бажариш билан бирга, икки мактаб ва бир интернатда мудир ва тарбиячи ҳам эди. Фаолияти ўқитувчиликдан, тарбиячиликдан бошланган учун ҳам Ғфур Ғулом болаларни жуда севар эди. Кейинчалик у гарчи ўқитувчилик фаолиятини журналистлик билан алмаштирган бўлса-да, мактабни, болаларни, уларнинг порлоқ келажагини бир дақиқа ҳам унутмади. У ўзининг шеърлари, қиссалари ва ҳикоялари билан ёшларимизни ахлоқ-одоб руҳида тарбиялаш ишига жуда улкан ҳисса қўшди. Унинг болаларга бағишланган кўплаб асарлари ватан-парварлик руҳи билан суғорилган эди. БИЛИБ ҚЎЙКИ, СЕНИ ВАТАН КУТАДИ (Парча) Сен бу кун шод юрак билан Синов навбатини кутиб турасан. Аъло мамлакатнинг аъло фарзанди Билиб қўйки, сени Ватан кутади! Глобусда бўлган ҳар кичик нуқта миллионлаб қондошга Ватан албатта. Бахтиёр халқимиз яшар абадий, Билиб қўйки, сени Ватан кутади! Жабрла масала қўш муаммодир, Худди шунда бир улуғ қурилиш жодир. Сен катта инженер, эртами, индин Билиб қўйки, сени Ватан кутади! Шеърлар, лирика, балки оддий тил – Халқларнинг тиллари бир хил эмас, бил! Дипломат бўларсан, шу бу кун, энди, Билиб қўйки, сени Ватан кутади! Фанлар кўп, фанлар бор, ўрганишга куч: Ерда юр, сувда суз, осмон узра уч. Хаммасидан аъло, барчадан олдин, Билиб қўйки, сени Ватан кутади! Аъло мамлакатнинг аъло фарзанди Билиб қўйки, сени Ватан кутади!

СЕН ЕТИМ ЭМАССАН Сен етим эмассан, Тинчлан жигарим, Қуёшдаш меҳрибон, Ватанинг – онанг. Заминдай вазмину, Меҳнаткаш, мушфиқ, Истаган нарсангни тайёрлагувчи Халқ бор – отанг бор Чўчима жигарим, Ўз уйингдасан, Бу ерда на ғурбат, на офат, на ғам, Бунда бор: ҳарорат, муҳаббат, шафқат. Ва меҳнат нонини кўрамиз баҳам. АВВАЛ ЎҚИ Кеча ўнинчини аъло тугатдинг, Қўлингда етуклик гувоҳномаси. Ипак галстукка энди ижозат, Йигитга муносиб, йигит жомаси. Овозинг дўриллар, демак, бу уйда Иккита эркакнинг шарпаси ҳоким... Онанг бўйгинангга тасаддуқ бўлиб, Отанг мақтанади: таянчим, кўрким. Дипломсиз умрни умр ҳам дема, Озгина билганни, билмадим деб бил... Олим ўғил билан отинча келин, Бир минг тўққиз юз эллигинчи йил. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ўғиллар толеини тилаб ҳамма, Отанинг билгани яхши дуодир, Сиз қанча донороқ ғолиб бўлсангиз, Айни муддаомиз – шу муддаодир.

ҒАЙРАТИЙ /1905-1976/ Ғайратий (Абдураҳим Абдуллаев) 1905 йилда Тошкентнинг Дегрез маҳалласида ҳунарманд оиласида туғилди. Абдураҳимнинг отаси Абдулла ака ўқимишли киши бўлмаса ҳам, санъат ва адабиёт-ни севар, олим, санъаткор, шоир кишилар билан яқиндан алоқада бўлар эди. Шу билан бирга, у ўз ўғлининг ҳам ўшалар сингари саводхон, ўқимишли, фозил киши бўлишини истар эди. 1912 йилда ўғли Абдураҳимни “Ғиштмачит” маҳалласидаги бошланғич янги усул мактабига ўқишга беради. ¡ш Абдураҳим бу мактабда уч йил ўқиб уни муваффақиятли тугаллайди. Абдураҳим биринчилардан бўлиб, Ғафур Ғулом билан бирга-ликда ўқитувчилар курсига ёзилди. Жуда оғир шароитларга қара-май, 1919 йилда бу курсни тамомлагача, Кўкча даҳаси маҳалласида-ги 16-халқ мактабида ўқитувчилик қилишга киришди. Ғайратий ёш наслларни билимли, онгли, меҳнатсевар, жасур, тиришқоқ кишилар қилиб тарбиялашдек шарафли ишни бажаришда астойдил маҳнат қилди. У мактабда ишлаш билан бирга “Дегрез” маҳалласидаги мадраса ўрнида кечки ишчи ёшлар курси ташкил этишда фаол қатнашди ва у ерда ҳам таълим-тарбия ишларини олиб борди. Ғайратий 1928 йилда Самарқандга бориб, ўқитувчилик қилиш билан бир қаторда, ёзувчи сифатида ҳам танила бошлади. Бу йил-ларда унинг болалар тарбиясига оид қатор шеър, ҳикоя ва повест-лари майдонга келади. Касби тарбиячи бўлганидан у узоқ йиллар давомида Островс-кий номидаги пионерлар саройи ва маданият уйи қошидаги адабий тўгаракка раҳбарлик қилди. Ғайратий ўзининг жўшқин шеърлари, сермазмун ҳикоя ва повестлари орқали болаларни инсонпарварлик руҳида тарбиялашга муносиб ҳисса қўшди. Ғайратий домла болаларнинг меҳрибон тарбиячиси, устози бўлибгина қолмай, ҳақиқий дўсти ҳам эди. Унинг болаларга атаб ёзган тарбиявий мавзудаги ҳикоялари: “Пайванд”, “Қизил байроқча”, “Мактаб саҳнаси”, “Хамзанинг болалиги” ва бошқалардир. ЎҚИТУВЧИМГА Ўқитувчи меҳрибон устоз, Хеч туганмас Сизга Хурматим. Маърифатнинг нур қучоғидан

Мангу топдим бахт-саодатим. Болалагим ил баҳорида Сиз бердингиз қўлимга қалам. Бир қаламки, мазмуни тийрак, Унда ҳаёт, эркин меҳнат ҳам. Камолотнинг поғонасига Бошладингиз кўрсатиб оқ йўл, Миннатдорман, устоз умрбод, Хурматлайди, Сизни ёш кўнгил. МЕХРИБОН ... Қоронғу тунда қишлоқнинг ўнқир-чўнқир йўлларидан отни елдириб боряпмиз. Парпи ака чурқ этмас, бутун фикри хаёли дадамда эди. Вақт ярим кечадан ўтганда узоқдан қўшчи иттифоқ-нинг оппоқ биноси кўринди. Эшик олдида жунжиб ўтирган қоровул бизни кўриб ўрнидан турди. Нима учун келганимизни сўраб, Йўлдош аканинг уйига бошламоқчи бўлди. - Ўзим кўрганман, овора бўлманг, амаки, - дедим. - Ундай бўлса, бораверинглар, яқиндагина мажлисни тугатиб, уйга кетган эдилар, - деди қоровул. ... Биздан бўлиб ўтган воқеани эшитиб, тезлик билан уйдан отни олиб чиқди-да, Парпи ака билан йўлга тушишди. Мен бўлсам олис тунни тиканга ағанаган кишидай аранг ўтказдим. Эрталаб ҳам улардан дарак бўлмади. Ноилож қишлоққа қараб чопдим. Қандай қилиб уйга етиб келганимни билмайман. Узоқдан қарасам, эшиги-миз олдида уч-тўрт киши маъюс турибди. Юрагим уриб кетди. Эшикдан киришим билан ойим қучоқлаб: - Етим бўлиб қолдинг, Маҳмуджон болам, - деб фарёд кўтарди. Мол-мулкидан айрилган аламзада душманлар ўша куни дадам бечорани бўғизлаб, тегирмон бошидаги зовурга ташлаб кетган экан. ... 1926 йилнинг жазирама ёзи эди. Ўртоқларим билан мактаб боғидаги экин-тикин ишларига қарашиб юрган эдим. Қаюм ака келиб, мени чақирди. - Лаббай? – дедим ўқитувчимга қараб. - Тез бўл, бет-қўлингни ювиб, мен билан бирга юр. - Қаёққа? – дедим таажжубланиб. - Сени бир катта одам чақираяпти.

- Ким экан у? - Президентимиз Йўлдош Охунбобоев, - деди ўқитувчи... отага салом бериб, гулни узатдим. Ота ҳам меҳр билан бошимни силади. Ўқишим, аҳволимни сўрагач: - Маҳмуджон Зокиржоновга олий мактабни тугатгунча ҳукумат моддий ёрдам бериб турадиган бўлди, - деди. Бу меҳрибон киши-нинг самимий илтифотига, ҳукуматимиз кўрсатган ғамхўрлигига юракдан ташаккур билдирдим. ИМОМХОН ХУСАНХЎЖАЕВ / 1905-1971/ Педагогика илмининг забардаст олими, педгогика фанлари номзоди, доöент, бошланғич мактаб асосчиларидан бири Имомхон Хусанхўжаевдир. У Тошкент шаҳридаги қадимий усулия, сўнгра рус-тузем макабларди таълим олди. 1921 йили ўлка эрлар олийгоҳи-га ўқишга кириб, 1925 йили тугатади. Имомхон ака 1925 йилдан бошлаб “Урфон” номли бошланғич мактабда ўқитувчи бўлиб ишлайди. Бошланғич синфларда ишлаган даврида Имомхон ака шундай ҳикоя қилган эди: “Мен жуда ёш эдим. Ўқитувчи қилиб тайинландим. Юпунгина кийимда бўлганим учун кийимларимни эҳтиёт қилар эрдим. Битта-гина калишим борлиги туфайли мактаб эшигигача уни қўлтиғимга солиб, оёқ яланг борар эрдим. Мактаб эшигига яқинлашгач калиш кийиб, синф хонасига кириб, болаларга сабоқ берар эдим”. Анчагина машаққат тортган Имомхон ака ўқитувчилик фаолиятини шундай бошлаган эди. Имомхон ака Туркистонда саводсизликни тугатиш учун курашган дарғалардан бири эди. У дастлабки Туркистон мактаблари учун дарслик ва қўлланмалар яратган эди. Унинг ёзган асарлари ичида “Ўсмир” (Ўсмирлар мактабининг биринчи ўқув йили учун) “Соиöиализм йўлидан” (чаласаводлилар мактаби учун), “Ўқиш китоби” дарслиги (чаласавод катталарнинг бошланғич мактаби учун), “Ўқиш китоби” (бошланғич мактабнинг биринчи синфи учун0, “Ўқиш китоби” (2-синф учун), “Алишер Навоий таълим-тарбия ҳақида” (монография), “Педагогика” дарслиги айниқса диққатга сазовордир.

Имомхон аканинг фаолият йўли кўп қирралидир. У ўқитувчи-лик билан бирга илмий тадқиқотлар ҳам олиб борди. Унинг раҳбарлигида 5 та номзодлик диссертаöияси ҳимоя қилинди. Устоз умрининг охиригача Низомий номидаги Тошкент олий билимгоҳида бошланғич таълим кафедрасига бошчилик қилди. Олимнинг ижодий-педагогик фаолияти, ёш авлодни тарбиялаб вояга етказганлиги ҳисобга олиниб, унга “Жумҳуриятда хизмат кўрсатган ўқитувчи”, “Халқ маорифи аълочиси” унвонлари, бир қатор медалла, фахрий ёрлиқлар берилган. Қуйида унинг китобларидан а йрим парчалар эълон қилинди. ЎҚИШ КИТОБИ (Бошланғич макатбларнинг 1-синфи учун (1958 йил) МЕХРИБОН БОЛА Дам олиш куни эди. Боалар дам олиш учун далага чиқмоқчи эдилар. Хаммалари йиғилдилар. Аммо Турсун келмаган эди. Ўртоқлари Турсунни кўп кутдилар, дараги бўлмади. Унинг уйига Тўхтани юбордилар. Тўхта Турсуннинг уйига келди. - Турсун, юр, ўйнаб келамиз, - деди. - Йўқ, ўртоқжон, бугун мен ўйнамайман, онам уйда касал ётибди. Мендан бошқа киши йўқ. Мен кетсам онамга ким қарайди? - деди. ЧОЛ ВА БОЛАЛАР Бир қари киши қўлида икки челак сув кўтариб келар эди. Йўлда чарчади. Бутун гавдаси титради. Йўл устига йиқилиб, қўлидан челаклари тушиб сувлари тўкилди. Кўчанинг нариги томонидан келаётган бир тўда болалар чолни кўтариб, ачиндилар, тезгина ёрдам қилдилар. Туйғун билан одил чолни кўлтиқлаб, уйигача олиб борди. Карим челакларга сув тўлдирди ва чолнинг уйига элтиб берди. Чол дам олиб, кўзларини очди ва болаларга ҳам уларнинг ота-оналариги ҳам раҳмат айтди. БИР ВА ИККИ - Нима учун бизнинг оғзимиз биттаю, қулоғимиз иккита?

- Кўп тинглаш ва кам гапириш учун. - Нима учун оғзимиз битта, кўзимиз иккита? - Икки кўз билан кўриб, икки ўйлаб, бир гапириш учун. - Нима учун бизнинг оғзимиз биттаю, қўлимиз иккита? - Икки қўл ишлаш учун, бир оғиз ейиш учундир. Болалар, бошқа аъзоларнинг ҳам вазифасини айтиб беринг. ЎҚИШ КИТОБИ (2-синф) ОДОБЛИ БЎЛИНГ Ўзингиздан катталарга йўл беринг. Уларга трамвай, автобус ва бошқа жойларда ўрин беринг. ¡нингиздаги кишининг бирор нарсаси ерга тушиб кетса, уни дарҳол олиб беринг. Одамлар олдида уйда талтайиб ётманг, стул, диванда ясланиб ўтирманг, қўлни орқага қилиб ёки чўнтакка тиқиб кеккайиб турманг. Хушмуомала бўлинг. Бақириб, жеркиб, қўлни пахса қилиб ёки бировни қўл билан кўрсатиб сўзлашманг, қўрслик қилманг. Хар кун эрталаб ота-онангизга, ака, опаларингизга саолм бе-ринг. Ўзингиздан катталарни кўрганингизда албатта салом беринг. Катталарнинг гапига аралашманг, катталар қўл узатсагина улар билан қўл бериб кўришинг. “Марҳамат”, “раҳмат”, “рухсат этинг”, “илтимос қиламан”, “кечирасиз”, “узр” каби сўзларнинг қачон айтилишини билиб олинг. Катталар чақирганда “лаббай” деб жавоб беринг. ¡мон, уят гапларни айтманг. Оқсоқ, ғилай, соқов ва бошқа шу каби камчилиги бўлган кишиларни масхара қилманг, бошқаларга лақаб қўйманг. ЎЗИНГИЗНИ ЎЗИНГИЗ ЭПЛАНГ Уйда ўзингизга керакли ишларни ўзингиз қилинг. Уйқудан турганингиздан кейин ўрнингизни ўзингиз йиғинг. Ботинка ва калишингизни ўзингиз тозаланг. Тугмангиз узилса, қадаб олинг. Дастрўмол ва пайпоқларингизни ўзингиз ювинг. Кечқурун устки кийимларингизни чўткалаб, тегишли жойга илиб ёки тахлаб қўйишга одатланинг. Керакли нарсаларингиз ҳар ерда сочилиб ётмасин - ўз жойида турсин. Уй ишларида: уйни ва ундаги жиҳозларнинг чангини артишда, ҳовлини супуриш-сидиришда, укаларингизга қарашда ота-онангизга ёрдам беринг.

Дарс тайёрлаб бўлгандан кейин ўқув қуролларингизни йиғиштириб қўйинг. АЛИШЕР НАВОИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ХАҚИДА (Парча) ... Ўзбек адабиёти, маданияти тарихида катта ўрин олган, ўзбек халқининг донишманд шоири ва олими Алишер Навоийнинг таълим-тарбия ҳақида ажойиб фикр ва мулоҳазалари бор, уларни илмий асосда синчиклаб ўрганиш Ўзбекистон педагогика тарихига қимматбаҳо хазина қўшади. Навоий шоиргина эмас, балки ҳар томонлама билимли донишманд олим ҳам эди. У ўз замонасида илм-фаннинг оташин жарчиси эди. У ёшларнинг ғамхўри, меҳрибон ва самимий мураббийси эди. Ана шунинг учун ҳам бу донишманд олим, мутафаккиррнинг деярли барча асарларида таълим ва тарбияга доир ажойиб фикрлар бор. Унинг таълим ва тарбия ҳақидаги мероси, адабиёт соҳасидаги мероси каби, ғоят катта аҳамиятга эга. Шоирнинг асарлари бин қанча юз йиллардан бери деярли юар бир оиланинг токчасида ўзига фахрий ўрин эгаллаб келди, халқнинг қўлидан тушмади, мактабларда дарслик хизматини ўтади, ғазаллари ашула қилиб куйланди. Ана шуларнинг ўзи Навоий асарларининг тарбиявий кучи қанчалик катта эканли-гини кўрсатади. Алишер Навоий ўзининг таълим-тарбия ҳақидаги фикрларини ифодалшда илғор позиöияда, инсонпарварлик ва халқпарварлик позиöиясида турди. Алишер Навоийнинг таълим-тарбия ва маърифатга оид фикр-ларини ўрганиш натижасида биз унинг асарларида тарбия идеали ғоят изчил баён этилганлигини кўрамиз. Шунинг учун ҳам унинг энг яхши инсоний фазилатлар ҳақидаги фикрлари, таълим ва тарбия методлари ҳақидаги фикрлари ўз даврига кўра илғор фикр-лардир. Аммо Навоийнинг фалсафий, илмий-адабий ва таълим-тарбиявий қарашларини ўрганганда унинг ўз замонаси фарзанди эканлигини, назарияларнинг синфий чекланганлигини, у даврда меҳнаткаш ва халқ оммасининг аёвсиз эксплуатаöия қилиниши-нинг, зулматга маҳкум этилганлигининг илдизи феодализм тузуми-да эканлиги Навоийнинг хаёлига ҳам келмаганлигини, унинг ҳамма адолатсизликларни ноинсоф кишиларнинг ўзбошимчалик қилиш оқибати деб тушунганлигини, беистисно ҳаммани – феодалларни ҳам, хонларни ҳам, руҳонийларни ҳам, камбағалларни ҳам тотувликка, яхшиликка, адолатга даъват қилганлигини унутмаслик керак. Алишер Навоий мактабдор ёки мударрис бўлиб дарс берган бўлмаса ҳам, лекин таълим-тарбия ишида жуда катта хизматлар қилди. Ужаду кўп кишиларни тарбиялаб етказди... Навоий олимларга бошчилик қилар, уларнинг илмий ишлар олиб боришига ёрдам берар ва доимий равишда илм аҳллари билан илмий ўтиришлар қилиб турар эди.

Алишер Навоий “Хайратул аброр” достони, “Ўн биринчи мақолати”нинг сарлавҳасида илмнинг аҳамиятига ғоят юқори баҳо бериб, илм сўзини мана бундай шарҳлайди: “Илм спиҳрининг баланд ахтарлиғидаким, жоҳил тунин ёритмоқ учун” (айн)и қуёшдан, (лом) и ойдин ва (мим) кундуздин нишона айтур”. Арабчадан (айн)нинг бир маъноси - қуёш, лом ( J ) нинг бир маъноси – ой демакдир, лом ( J ) нинг шакли ойга ўхшайди ва абжад ҳисоби билан “ўттиз”ни билдиради, яъни “бир ой” демакдур. Мимнинг маъноси – кундуз демакдир. Равшанки, Навоий илмни қуёш, ой ва кундузга ўхшатади. Навоий ақли, илм – инсоннинг энг гўзал ва зарурий фазилат-ларидан биридир, шунинг учун ҳар бир инсоннинг энг муҳим бурчи – илм олишдир деб ҳисоблайди. Навоий фикрича, илм-фанни эгаллаш учун ёшликдан бошлаб ўқиш- ўрганиш керак. ¡шлигидан бошлаб ўқишга майл қўйган ва ҳаракат қилган одамгина илмни тўла-тўкис эгаллай олади. Чунки болалар кичик ёшдан бошлаб ўқимоқ ва ўрганмоққа мойил бўладилар ва тез фурсатда кўп нарсани ўрганадилар. Шунинг учун ҳар бир ота ва она ўз фарзандини ёшликдан бошлаб мактабга бериб ўқитиши, унга таълим бериши зарур. Унингча, фарзанд “меҳри анвар” (ёруғ қуёш)дир. Уйни ёруғлантирган ва обод қилган болани Навоий “Чу фарзанд эрур жонга пайванд эрур” дейди. Шунинг учун фарзанд кўрган ҳар бир киши – уни севиши керак. ...Навоий фарзандни ҳар бир нарсадан аъло қўяди ва севади. ...Кишининг боласи қанчалик ёқимсиз бўлса ҳам, ўзига азиз кўринади, бойқушнинг боласи қанчалик хунук ва манҳус бўлишига қарамай, ўз наздида, товус сингари жилвалидир. ...Хар бир оила фарзанд кўрмоғи ва уни тарбиялаб вояга еказмоғи керак. Фарзанд ота-онанинг ўринбосари. Фарзанд кўрмак, уни тарбиялаб ўстирмак - ҳар бир ота ва ҳар бир онанинг бурчидир. Инсон учун келажак авлодни яратишдан, уни тарбиялаб, унга ёзган хатларида маърифат масалаларига оид талабларни амалга ошириш зарурлигини ҳамма вақт уқтирар эди. У ўзининг ана шундай хатларидан бирида бундай деб ёзади: “Хар масжиднинг имомига тайин қилсаларким, ул маҳалла аҳлининг ўғил ушоғига мактаб тутиб нима ўқитсалар”... Навоий “Ихлосия” мадрасаси ёнида мактаб очиб, болаларни ўқитиш ва тарбиялаш учун бир қадар шароит яратади ва мактаб-нинг харажатлари ҳамда ўқитувчилар таъминоти учун ўз вақфидан маблағ ажратади. Болалар мактабга қабул этилгач, ўқитувчи уларга савод ўргатиш мақсадида, даставвал, араб алифбеси ёзилган тахтани берар эди. Тахта Навоий давригача, унинг даврида, ундан кейинги даврда ва ҳатто, эски мактаблар тугатилган давргача савод ўргатиш учун ўқув қуроли бўлиб келган.

Навоий “лавҳу забаржад” ёки “лавҳу музаҳҳаб” ёки “абжад тоши” деб атаган тахтачага ҳар бир мактабдор томонидан қамиш қалам билан йирик қилиб араб ҳарфлари тартиб билан ёзиларди. Навоий ибораси билан айтганимизда, “лавҳ ухра сабоқ нигор” қилинарди – тахтага ҳарфлар ёзиб борилар эди. Навоий айтишича, унинг даврида мактабларда Қуръондан ташқари яна Эрон шоири Шайх Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” асарлари ҳам ўқитилган... “Кўнглимга хуш бўлган бу вақтларда азиз фарзандим Зиёвуд-дин Юсуф – араб тили муқаддимаси ва адабиёти фани қоидалари-ни ўзлаштириш билан машғул бўлди ва сир эмасдирки, таъбларига ошно бўлмаган ва қулоғларига нотаниш истилоҳларни ўрганишда ўсмир болалар ва тажрибасиз гўдакларнинг қалби ваҳшат ва хотиралари даҳшат ғубори билан қопланади, бу ҳолда унинг қалибини юмшатиш ва хотирасини ўткирлаштириш учун атоқли мутабаррук Шайх ва буюк устоз Муслихиддин Саъдий Шерозий-нинг “Гулистон” китобидан бир неча сатр ўқир эди. Шу асосда табаррук ва шарафли сўзларидан баҳра олиб ҳамда латиф шеърларига эргашиб, шу турда бир неча саҳифа ва шу услубда бир неча боб битиш хотирамга келди”... ... Навоий болаларга тарбия ва таълим берадиган киши – маълумотли ва ўқитиш йўлларини билган бўлиши лозим деяр эди. “Ўз билимлари билан дунёмизда айрим бир дунё бўлган бир билимдон ҳакимни келтирдилар. Унинг фикри олдида фалак жумбоқлари ечилатурғон табиий, риёзий илмлар унинг олдида бошдан оёқ алиф, бе, те дай аён эди. У бу ҳикматларни Юнонда ўрганган бўлиб, Арасту унинг кичик бир шогирдича эди”. Алишер Навоий Қайс ва Лайлининг домласини бундай таърифлайди: “У устознинг дарс беришида шуҳрати жуда кетган эди. У ажойиб киши қабилада иззат-ҳурматли бўлиб, ҳар ишда қабила аҳлига ёрдамлашувчи ҳам эди. Зўр шаъни-шавкатга эга мартабасининг юксаклиги кўкка тенг бир шахс эди”. Демак, булардан кўринадики, болаларга таълим-тарбия бера-диган ўқитувчилар болаларга илм, одоб ўргатиш маҳоратига эга бўлсинлар. КАРИМА ҚОСИМОВА Ўзбекистон халқ маорифи аълочиси, Респбуликада хизмат кўрсатган ўқитувчи, профессор Карима Қосимова 1928 йили деҳқон оиласида туғилди. У тўрт ёшида отадан етим қолди, ўрта мактабни тугатиб 16 ёшиданоқ ишлай бошлади.

Халқ маорифи хизматида вояга етган, бутун умрини ёш авлод-ни билимдон қилиш учун сарфлашга аҳд қилган Карима опа бутун Ўзбекистонда бошланғич таълим методикаси бўйича биринчи профессордир. Карима опа меҳнат фаолияти кўп қирралидир. У аввало Тошкент мактабларида тил-адабиёт ўқитувчиси, илмий мудири, директор бўлиб ишлаб, халқ маорифини чуқур ўрганди ва уни янада ривожлантиришга катта ҳисса қўшди. Карима опа кундузи иùлаш билан бирга, ўз билимини оши-риш устида тинмай меҳнат қилди ҳамда Низомий номли педагогика билимгоҳининг физика-математика куллиётларини муваффақиятли тугатди. Олима меҳнат фаолиятининг олмос қирраси – унинг методист олимлигидир. У 1967 йилда “Бошланғич синф она тили дарсларида луғат ишлари” мавзусида илмий ишини муваффақиятли ҳимоя қилиб, фан номзоди бўлди. Ўз соҳасининг заҳматкаши бўлган олима 100 яқин илмий ва методик ишлар яратди. Булар орасида “Бошланғич синфда она тили ўқитиш методикаси”, “Ўзбек тили”, “Бошланғич синфларда имлоси қийин сўзлар устида ишлаш”, “Бешинчи синф она тили дарсларида луғат ишлари”, “Биринчи синф ота тили дарслиги”, “Тўртинчи синф она тили дарслари” китоблари, бир қатор жадвал ва уларга доир методик қўлланмалар, дастурлар ҳамда рус мактаблари учун ўзбек тилидан бир қанча дарликлар, шулар жумласидандир. Карима опа 1968 йилда бошланғич таълим методикаси кафед-раси мудири, 1974-76 йилларда педгогика ва психология куллиёти декани лавозиларида ишлади. Жумҳуриятимиз мактаблари таълимнинг янги тизимига ўтаёт-ган даврда она тилидан янги дастур ва дарсликлар ёзиб, тажрибадан ўтказди. Карима опа олий билимгоҳ талабалари ўртасида она тили ва уни ўқитиш методикасидан ўтказаётган маърузалари ўзининг сермазмунлиги ва баркамоллиги билан ажралиб туради. Олиманинг фаолиятига хос ёрқин қирралардан бири унинг жумҳуриятимиз методист олимларига бошчилик қилаётганлигидир. БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ИМЛОСИ ҚИЙИН СЎЗЛАР УСТИДА ИШЛАШ (Парча)

Она тили дарсларида луғат устида ишлаш ўқувчиларнинг орфографик саводхонлигини оширади, уларнинг нутқини ўстириш-га ёрдам беради. Бунинг учун мактабда луғат устида ишлаш биринчи синфдаёқ бошланади ва бу иш юқори синфларнинг ҳаммасида давом эттирилади... Бошланғич мактаб она тили дастурида имлоси қийин сўзлар устида ишлаш ҳақида берилган кўрсатмада шундай дейилади: “Тил ўқитиш фақат грамматик қоидаларни ўрганишдан иборат бўлмаслиги, балки луғатга доир аниқ сўзларнинг имлосини амалий ўзлаштиришга, улардан тўла фойдаланишга қаратилиши лозим”. Она тили дастурида имлоси қийин сўзлар қуйидаги талабларга кўра берилган: 1. Тўғри ёзилишини орфографик қоидалар билан изоҳлаш мумкин бўлмаган, фақат имло луғатидан фойдаланиб ўрганилади-ган сўзлар: а) айтилиши билан ёзилишида фарқ қиладиган сўзлар: давлат, баҳс, баҳор, ҳаво... б) шеваларда ҳар хил айтиладиган сўзлар: аҳвол, сочиқ, ёмғир... 2. Шу синфларда ўрганилиши жуда зарур бўлган, аммо имло-сини изоҳлаш қийин бўлган сўзлар: Тошкент, хурсанд, дарахт... Бошланғич синф ўқувчилари бундай сўзларнинг имлосини тушунтириб бера олмайдилар, лекин ўзларининг нутқларида кўп ишлатадилар. Шунинг учун бундай сўзларнинг имлосини бошланғич мактаблардаёқ амалий ўзлаштириш талаб қилинади. Ўқитувчи ўқув йили бошланиши олдидан ўзи ўқитадиган синф дастурини, шу синфнинг барча дарсликларини, чунончи, “Ўзбек тили дарслиги”, “Ўқиш китоби”ни синчиклаб ўрганиб чиқади. Шунда ўқитувчи дастур материалини ўрганиш билан бирга, шу синфда йил давомида ўзлаштириб олинадиган имлоси қийин сўз-ларни ҳисобга олиб, айрим дафтарга қайд қилиб боради. Шунда ҳар ҳафтада иккита ёки учта сўзни ўргатиш назарда тутилади. Имлоси қийин сўзларни ўқувчилар қандай ўзлаштирганлик-ларини текширганда, олдинги ҳафтада ўрганилган сўзлар билан бир қаторда илгари ўрганилган сўзларни ҳам ҳисобга олиш ўқувчиларни луғат дафтарига ўздирилган ҳамма сўзларни доимий такрорлаб туришга мажбур этади, такрорлаш эса шу сўзларнинг ёзилишини пухта ўзлаштиришга ёрдам беради. Биринчи синфда қанча сўз ўрганилса, шунча карточкалар бўлади. 1-серия ¹ 1 ¹ 3 Апрелü Апрелда ҳаво исийди. Апрелü – тўртинчи ой. Ап-рел-да Ап-релü ¹ 2 ¹ 4 Апрелü Апрелда қушлар учиб келади.

Апрелü – баҳор ойи Ап-рел-да Ап-релü 2-серия ¹ 1 ¹ 3 Баҳо Биз “4” ва “5” баҳолар Раъно “5” баҳо олди . билан ўқиймиз. Ба-ҳо Ба-ҳо ¹ 2 ¹ 4 Баҳо Синфимизда “2” баҳолилар “5” баҳо, энг юқори баҳо йўқ. Ба-ҳо Ба-ҳо-ли-лар. БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ОНА ТИЛИ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ Бошланғич синфларда она тили ўқитиш методикаси амалий фан сифатида уч вазифани бажаради: 1. “Нимани ўқитиш керак?” саволига жавоб тайёрлайди. Демак, таълим мазмунини, яъни бошланғич синфлар ана тили курсининг дастурини белгилаб бераи, ўқувчилар учун дарсликлар ва турли ўқув қўлланмалари яратиб беради, уларни доимий тако-миллаштириб, мувофиқлиги ва самарадорлигини текшириб боради. 2. Қандай ўқитиш керак? Таълим беришнинг методлари, методик усуллари, машқлар системаси, у ёки бу қўлланмани татбиқ этиш тавсияномаларини, ўқувчилар амалий ишларининг изчиллик системасини, дарс ва унинг турларини ишлаб беради. 3. Нега худда мана шундай ўқитиш керак? Шундай илмий нуқтаи назардан энг фойдали методларни ўрганиш, танланган методларни асослаш, тавсияларни экспериментал текшириш... Бошланғич синфларда она тили ўқитиш методикасининг асосий бўлимлари қуйидагилардир. Савод ўргатиш методикаси, яъни элементлар ёзиш ва ўқишга ўргатиш... Ўқиш методикаси. Бошланғич синфларда ўқиш пред-метининг вазифаси биринчи навбатда болаларни тез (меъёрида), тўғри, онгли ва ифодали ўқиш малакалари билан қуроллантириш ҳисобланади. Грамматика ва имло методикаси. Бу бўли элементар тўғри ёзувга ва ҳуснихатга ўргатишни, грамматик тушунчаларни, бошланғич имло малакаларини ўз ичига олади. Ўқувчилар нутқини ўстириш методикаси. Бу бўлим бошланғич синфларда алоҳида ўрин тутади. Болалар биринчи марта тилни, нутқни ўқув предмети сифатида англайдилар, улар хоҳлаган ва қизиқарли нарсаларнигина

эмас, балки зарурий нарса ва ҳодисалар ҳақида ўйлаб, режалаштириб нутқ тузиш зарурлигини ҳам тушуна бошлайдилар, улар ўзининг график шакли билангина эмас, балки лексикаси, синтактик ва морфологик шакли билан ҳам оғзаки нутқдан фарқ қиладиган ёзма нутқни эгаллайдилар. Она тили ўқитиш методикаси умумий педагогика билан ўзаро боғланади. Педагогика фани болаларни ҳар тарафлама ривожланти-риш ва уларни тарбиялаш масалаларини илмий томондан ишлаб чиқади. Она тили ўқитиш методикаси педагогика фани янгилик-ларига, унинг юқорида қайд этилган масалаларни илмий томондан ишлаб берган маълумотларига асосланади. Билимларни ўзлаштиришда дидактик талаблардан бири, билимларни ўқувчилар қандай ўзлаштирганини мунтазам текшириб ва баҳолаб бориш ҳисобланади. Текшириш - ўқувчиларнинг билим сифатларини, шакллантирилган малакалардан қанчалик фойдала-нишни аниқлашни таъминлайди. Бошланғич синфларда она тилидан билим, кўникма ва мала-калар оғзаки ва ёзма равишда текширилса-да, бу умумий баҳо қўйилади. Бунда ўқувчиларнинг грамматик аниқлик, имло қоидала-рини билишлари, сўзни ва гапни таҳлил қила олишлари, билимни ёзма нутққа (диктант, баён, иншога) татбиқ эта олишлари ҳисобга олинади. Ўқувчилар ёзма ишларни қандай бажарганликлари мунтазам текширилиб борилади. Она тилидан ёзма текшириш учун асосан диктант, баён, иншога, шунингдек, грамматик сўз ясашга оид, лексик ва имлога доир топшириқларни бажариш, контрол иш ёзишдан фойдаланила-ди. Якунловчи текшириш учун чоракда бир марта контрол иш ўтказилади: I синфда ўқув йил давомида уч марта топшириқли контрол диктан; II ва III синфларга тўрт марта топшириқли контрол диктант, тўрт марта баён ўтказилади. Текшириш ишлари-нинг ҳажми қуйидагича бўлади (сўз ҳисобид): 1 синф 2 синф 3 синф Диктант Ўқув йилининг I -ярмида Баён II- ярмида 20-25 30-40 30-40 45-50 55-60 45-60 50-65 70-80 70-80

РАХИМА МАВЛОНОВА Педагогика фанлари доктори, профессор Раҳима Абдураззо-қовни Мавлонова 1931 йили туғилган. Оилавий муҳин унга илмга ва олган илмини ёш қалбларга етказишга чорлади. У дастлабки фаолиятини 1957 йилдан мактабда бошлаб, бошланғич синф ўқитувчиси бўлиб ишлади. Ўз устида тинимсиз ишлади, тажрибали педагоглар фаолиятини ўрганди; ноҳия, шаҳар, вилоят, республика ўқитувчилар йиғилишларида, педагогик ўқишларда, конференöияларда маърузалар қилди. Натижада, ёш тадқиқотчи, методист-ўқитувчи сифатида республи-канинг кўпгина муаллимлари у билан касб сирларини ўртоқлашиб, тажриба алмаша бошладилар. Чунки, у мактаб ҳаётини, айниқса бошланғич таълим муаммоларини ўрганиш борасида бир қадар малака ҳосил қилиб улгурган эди. ¡ш муаллима изланишда давом этди. Бу йўл уни илмий иш сари етаклади. Дарвоқе, Раҳима Абдураззоқовнанинг олима сифатида эълон қилган илмий ишлари ҳам замонавий, ҳам салмоқлидир. “Бошлан-ғич синф ўқувчиларини меҳнатсеварлик руҳида тарбиялашда мактаб ва оиланинг ўзаро алоқаси” мавзуида номзодлик диссертаöиясини ёқлаган изланувчан олима кейинчалик “Бошланғич синф ўқувчила-рининг меҳнат тарбияси”, “Болаларнинг меҳнат тарбиясида мактаб ва оиланинг ўзаро ҳамкорлиги” каби йирик ҳажмли монографик ишлар яратди. Методист олиманинг “Ўзбекистонда бошланғич таълим тараққиёти”, “Меҳнат таълими методикаси”, “1,2,3- синфда меҳнат дарслари”, “Меҳнат” каби қўлланмалари кенг ўқитувчилар оммаси орасида машҳур бўлиб кетди. Раҳима опа моҳир ташкилотчи, жонкуяр раҳбардир. Унинг фаол ташкилотчилиги, айниқса, бошланғич таълимни янги 3 йил-ликка ўтказиш йилларида (1967-1973) атрофлича намоён бўлди. Раҳима опа республикада авж олган педагогик ҳаракат–6 ёшли болаларни мактабга тайёрлаш жараёнига раҳбарлик қилди. Унинг бевосита иштироки ва бошчилигида 6 ёшлаларни мактабга тайёр-лашнинг экспериментал ўқув режаси ва дастурлари тузилди, умум-таълим мактаблари қошида тайёрлов синфлари очилди. Раҳима Абдураззоқовна 1977 йилдан бошлаб Тошкент Давлат педагогика олий билимгоҳи бошланғич таълим методикаси ва дефектология куллиёти декани бўлиб ишлар экан, бутун педагогик билими, тажрибасини

республикага кўплаб малакали бошланғич таълим ўқитувчиларини тарбиялаб етиштиришга сафарбар этди. Педагог олиманинг фаолиятига назар ташласак, у ҳар доим бошланғич таълимнинг энг долзарб масалаларини англай биладиган, ўқув-тарбия жараёнининг самарали йўл ва усулларини излашга алоҳида диққат-этибор билан ёндошадиган зукко инсон сифатида намоён бўлади. Унинг раҳбарлигида бошланғич таълим муаммоларига бағишлаб 15 дан ортиқ номзодлик диссертаöиялари ҳимоя қилинди. Р.Мавлонованинг сермаҳсул фаолияти давлат ва жамоатчилик томонидан муносиб тақдирланган. У бир қанча медаллар ва фахрий ёрлиқлар билан мукофотланган. Ўзбекистон халқ маорифи аълочиси, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ўқитувчи” фахрий унвони соҳибасидир. МЕХНАТ ТАЪЛИМИ МЕТОДИКАСИ (Парча) Меҳнатга амалий тайёрлаш. Меҳнат кўникмаси ва малакалари билан қуроллантириш. Меҳнатга амалий тайёрлаш меҳнат таълимининг муҳим бўғин-ларидан бири ҳисобланади. У ўзаро боғланган бир неча таркибий қисмлардан: оддий асбоб ва мосламалардан фойдалана билиш, яъни у ёки бу материалга маълум изчилликда ишлов бериш, йўл қўйилган хатони ўз вақтида аниқлаш, тўғрилай олиш кабилардан таркиб топади. Меҳнтга амалий тайёрлаш фақат керакли билимлар асосидагина амалга ошиши мумкин. У бошланғич мактабда бошланғич политехник билимларга асосланади. Меҳнат таълими-нинг мазмунига мувофиқ ўқувчилар мазкур ёш учун қулай бўлган материалларга ишлов беришда қўлланиладиган оддий асбоб ва мос-ламаларни ишлатишнинг амалий малака ва кўникмаларини эгаллайдилар. Амалий малака ва кўникмалар билан қуроллантириш асосий ишлаб чиқариш операöияларини ўрганиш ҳам демакдир. Бошлан-ғич синф ўқувчилари танишадиган буюм технологияси хилма-хилдир, бироқ бу масалани батафсил ўрганмасданоқ иш операöия-ларининг типиклигини сезиб олиш қийин эмас, улар: материални ўлчаш ва белгилаш, эгиш, қирқиш, ишлов бериш, қисмларни елим-лаш, тикиш, ўриш ва боғлаш кабилардир. Якунловчи иш деталлар-ни йиғиш ва буюмларни монтаж қилишни ўз ичига олади. Ўқувчиларда меҳнатнинг маълум турига бўлган майл ва қизиқишни ўз вақтида аниқлаш ва уларга меҳнат малакаларини севган машғулотларида

такомиллаштиришларига ёрдам бериш жуда муҳимдир. Меҳнатга бўлган қизиқишдан қўшимча мақсадларда ҳам фойдаланиш мумкин. ...Болалар ақлий фаолиятининг ўсишида меҳнат таълимининг ўрни кўп қирралидир. Меҳнат ўқувчиларнинг билим олишга интилишларини рўёбга чиқарувчи воситагина эмас, балки унинг манбаи ҳамдир. Меҳнат таълими жараёнида ўқувчиларни ақлий жиҳатдан ўстиришда жисмоний ва ақлий меҳнатни алмаштириб туриш муҳим аҳмиятга эгадир. Бироқ ҳар қандай меҳнат ҳам ақлий жиҳатдан ўсишга ёрдам бермаслигини унутмаслик керак. Меҳнат таълимига ижоддий ташаббуссиз ёндашиш меҳнатни ақлий ривожланиш омилига айлантирмайди... Меҳнат энг муҳим ирода ва ахлоқий сифатларнинг ривожла-нишига ёрдам беради. Меҳнат таълимида меҳнатга психологик тайёрлик, меҳнат фаолиятининг тўғри сабаблари тарбияланади, шахснинг ҳар бир онгли меҳнат учун зарур сифатлар шаклланади. Бошланғич синфлар ўқитувчиси меҳнат таълими бўйича иш-ларни амалга ошираётганда, ўқувчилар у ёки бу ишни бажариш натижасида қандай кўникма, билим ва малакаларни эгаллашларини аниқ билиши керак. Ана шундай ҳолда ўқитувчи синф учун шу вақтда зарур бўлган нарса (буюм)ларни бемалол танлаш имкония-тига эга бўлади. Бу ўринда муҳими - ўқувчилар мазкур буюм (нарса)ларни тайёрлаш жараёнида дастурда назарда тутилган кўникма, билим ва малакаларни эгаллаб олишларидан иборат. Шарча синфларда иш турлари қуйидагиларга бўлинади: 1. Қоғоз ва картон билан ишлаш. 2. Газлама билан ишлаш. 3. Турли материаллар билан ишлаш. 4. Техник моделлаш. 5. Қишлоқ хўжалиги меҳнати: а) ўқув-тажриба участкасида ишлаш; б) синфий ишлаш. Биринчидан, ўқувчилар маълум назарий билимларга эга бўла-дилар, асосий ва қўшимча материалларнинг ҳар хил турлари, улар-нинг физик, механик ва технологик хусусиятлари, ҳаётда қўллани-ши билан танишадилар. Иккинчидан, нарсалар тайёрлаш жараёнида турли материал-лар (қоғоз, газмол ва шу кабилар)га ишлов беришнинг энг оддий усулларини амалда ўрганадилар. ...Меҳнат таълими дарсларидан турли маҳаллий табиий мате- риаллардан фойдаланиш бошлағич синфлар ўқувчиларининг меҳнат топшириқларини бажараши жараёнида уларнинг эҳтиёжларини қондириш имкониятини беради. Шу бўлимнинг яна бир хусусияти шундаки, ҳар бир вилоят, ўлка, туман, мактабда ўқитувчи мактаб атрофида кўпроқ тарқалган материалдан фойдаланиши мумкинли-гидир. Илк ёшдан бошлаб болаларда она табиатга қизиқиш ва муҳаб-батни, ундаги гўзалликларни кўра билишни тарбиялаш керак. Табиий материаллар

билан ишлаш уларни табиатни кузатишга ундайди. Кузатишлар эса бадиий, ижодий қобилиятни ўстиради... Ғоявий мазмунни излашда ғоя, фикр ёки ўзининг формаси, ташқи кўриниши билан бўлажак ишнинг ғоясини, сюжетини, шаклини, ташқи ифдасини айтиб турувчи материални топиш биринчи ўринда туради. Бошқача бўлиши ҳам мумкин. Ғоя бор, аммо уни амалга ошириш учун материални топиш қийин. Бунинг акси, болалар бир стакан уруғни тўкиб юборадилар, кутилмаган ҳолда улар ажойиб жонивор, қуш одамчаларга айланиб қолади, уларга нимадур, бурун ёки дум қўшиш кифоядир. Айрим фигура ва бутун композиöияларни яратишда ғоялар қаердан олинади? Болалар ғояларни қаердан олишин яхши билиш-лари керак. Ғоялар атроф-муҳитдаги образ ва сюжетладан, болалар-га таниш эртак ва ҳикоялардан, қачонлардир кўрилган расм, шакллардан ва шу кабилардан олинади. Турли табиий материаллар билан ишлаш, турлича ишлов берилишини, турли асбоблардан фойдаланишни талаб қилади ва уларни ишлатиш билим, кўникма, малакаларини беради. Табиий материални тўплаш ўқитувчи қўйган мақсадга боғлиқ бўлади. Болалар кўриб чиқилган ва батафсил таҳлил қилинган ёки ўзлари ўйлаб топган сюжет учун материал тўплайдилар. Ва аксинча, аввал қандайдир материални (барглар, гуллар, уруғларни) тўплаб, кейин қандай ишни бажаришни аниқлашлари мумкин. Табиий материални ўқувчилар дастлаб ўқитувчи раҳбарлигида сайр вақтида тўплайдилар. Табиий материални тўплаш жараёнида ўқувчилар атрофдаги ўсимлик дунёси, ҳашаротлар билан танишади-лар, дарахтлар, гуллар навларини, номларини, шаклларини, табиий материални қачон ва қандай тўплаш ва қандай сақлаш лозимлиги-ни билиб оладилар. Табиатни қўриқлаш, унга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш, уни асраш масалаларига алоҳида эътибор бериш ҳар бир меҳнат ўқитувчисининг бурчидир... УЧИНЧИ СИНФДА МЕХНАТ ДАРСЛАРИ (Парча) Меҳнат машғулотларининг муваффақиятли ўтиши, меҳнат таълими ва тарбиясида кўзланган натижаларга эришиш кўп жиҳатдан ишин тўғри ташкил этишга боғлиқ. Болалар III синфдаги меҳнат дарсларида хилма-хил амалий ишларни бажариш, ўзларига керакли ва ижтимоий аҳамиятга молик буюмларни тайёрлаш орқали меҳнатга доир билим, кўникма ва малакаларни эгаллаб борадилар. Дастурда болаларга меҳнат ҳақида билим беришдан ташқари, уларни хулқ маданияти қоидаларига, хусусан, батартибликка, озодликка ўргатиш ҳам назарда тутилади.

Шунинг учун ўқитишнинг биринчи кунлариданоқ кийим-бош ва пойабзалга қараш, ўзаро ижобий муомала ва муносабат қоидала-рини ўрганиш машғулотларини режалаштириш, кейинчалик – йил давомида ота- оналар билан келишган ҳолда болалардан мактабда қўйилган талабларни бажаришни қатъий талаб қилиш керак. Меҳнат дарсларини режалаштиришда маҳаллий ва об-ҳаво шароитларини, хусусан, ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланиш муддатларини эътиборга олиб, қишлоқ хўжалик меҳнати бўйича баҳорда, ёзда ва кузда ўтказиладиган машғулотлар вақтини белгилаш керак. ...Болаларнинг дарсдаги меҳнати билан синфдан ташқари ишларни боғлаш назарда тутилиши зарур. Дарс темаси: “Тухум пўчоғидан ўйинчоқлар ясаш”. Дарснинг мақсади: айрим деталлардан буюм (ўйинчоқ) ясаш малакасини ўстириш. Ўқувчиларни совға тайёрлашга ўргатиш. Керакли материаллар: ўқувчилар меҳнат дарсидан бир кун олдин тайёрлаб қўйган тухум пўчоқлари, рангли қоғоз, пахат, қайчи, рангли қаламлар, пластилин. Дарснинг бориши. Ўқитувчи ўқувчиларнинг дарсга тайёргарли-гини текшириб, уларнинг диққатини расмларга қаратади, расмдаги ҳайвонлар ҳақида гапириб бериш ва шеър айтишни таклиф этади. Хамма ўқувчилар кўрсатган буюмларни тайёрлаши шарт эмас. Хар бир ўқувчи нима ясашни танлаб олиши ва уни расмга қараб тайёрлаши мумкин. Қуриш-ясашга доир ҳамма дарслардаги каби бу дарсда ҳам ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини ривожлантиришга кўпроқ эътибор бериш керак.

Похожие

Бошлангич математика курси укув предмети

Бошлангич синфларда математика укитиш методикаси предмети

Бошлангич синфларда математикадан синфдан ташкари ишлар

Узлуксиз таълим. Таълим мазмунини шакллантириш

Бошлангич синфларда математика укитишни ташкил килиш формаси