Bola tarbiyasida oila, o’quv yurti, mahalla va jamoatchilik hamkorligi - Педагогиka - Рефераты

Bola tarbiyasida oila, o’quv yurti, mahalla va jamoatchilik hamkorligi

Загружено в:

13.11.2023

Скачано:

0

Размер:

38.076171875 KB

Bola tarbiyasida oila, o’quv yurti, mahalla va jamoatchilik hamkorligi Reja: 1. Oila tarbiyasining mohiyati. 2. Oilaviy tarbiyada milliy qadriyatlardan foydalani sh. 3. Oilaviy tarbiya to’g’risida sharq mutafakkirlarining fikrlari. 4. Oila a’zolarining tarbiya jarayonida tutgan o’rni . 5. Oilaviy tarbiyada hamkorlik .

Jamiyatda oilaning o’rni. Oila saodat sarchashmasi . «Dunyoda jamiki narsa juft yaratilgan: Osmon va Yer, Quyosh va Oy, kecha va kunduz, ona qorni va qabr, hayot va o’lim, beshik va tobut...» Hayot insonga bir marta beriladi. Inson o’zining umrini yashab o’tar ekan, uchta narsada xato qilmasligi kerak. Shulardan bittasi – oila qurishda. Qarangki, shu darajadagi mas’uliyatli narsa – oila. Oila ikki kishining faqat qovushishigina emas, balki xursandlik va qayg’uda ham, boylik va kambag’allikda ham, yoshlik va qarilikda ham hamnafas va hamfikr bo’lishidir. Insonning kelajagi, oilaga va oilaviy munosabatga bog’liqligi . Oilani ta’riflamagan faylasuf, yozuvchi, shoir qolmagan bo’lsa kerak. Faylasuflar oilani jamiyat yacheykasi deyishsa, yozuvchi va shoirlar goh kemaga, goh Vatan ostonasiga qiyos qilishadi. Ularning bari – ha q dir. Oila qaysi qit’a, qaysi mamlakatga mansub bo’lmasin avvalambor buyuk va ulug’vor vazifani – nom qoldirishni, inson zotini davom ettirishni amalga oshiradi. Oila qurayotgan har bir inson eng ezgu, eng sof niyatlar bilan uni quradi. Faqat bu niyatlarni amalga oshirish yo’lida uchraydigan qiyinchiliklarga ko’pchilik bardosh bera olmaydi. Natijada oila atalmish muqaddas go’sha vayron bo’ladi. Vayron bo’lgan oiladan esa «qalbi nogiron» farzandlar voyaga etadi. Bu albatta nafaqat buzilgan oila a’zolari uchun, balkim butun boshli davlat uchun katta musibat hisoblanadi.

Oila tarbiyasining mazmuni va mohiyati. «Oila yangi avlodning vujudga kelishini taqozo etadi. Shu sababli nikoh ota-onalar bilan farzandlar o’rtasidagi munosabatlarni uyg’unlashtirib, turadi. Ijtimoiy hodisa bo’lgan oila yashagan davri xususiyatlarini hamisha o’zida aks ettiradi». Bugungi iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar bo’sag’asida oila vazifasi, mas’uliyati yanada oshdi. Prezidentimiz I. A. Karimov aytganidek: «Respublikada sobitqadam bilan xalqchil adolatli jamiyatni bunyod etish – bosh vazifadir. Mehnatsevar va badavlat ma’naviy yetuk va madaniyatli oila – shu jamiyatning asosini tashkil etadi». Oila tarbiyasiga pedagogik rahbarlik. Pedagoglarning ota-onalar bilan hamkorligi. Hozirgi kunda maktablarda oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi fani o’tilmoqda. Bu fanda albatta oila va nikoh, yoshlar ma’naviy dunyosining go’zalligi, farzand, oilaviy munosabatlar to’g’risida ko’p ibratli ta’lim berilgan. Pedagoglar dars jarayonida, darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarda ham muntazam ravishda o’quvchilarni oilaviy hayotga tayyorlashga e’tiborlarini qaratishadi, biroq bu harakat bir tomonlama bo’lib yetarli natija bermaydi. Chunki doim ham o’qituvchilarning dunyoqarashi o’quvchi ota-onasining dunyoqarashi bilan to’g’ri kelmaydi. Natijada bir xil mavzu bo’yicha paydo bo’lgan qarama- qarshi fikrlar talabada ishonchsizlik tuyg’usini paydo qiladi. Shuning uchun ham oilaviy tarbiyaga ikki tomonlama yondashmoq zarur. Xalq pedagogikasi tajribasiga asoslangan holda pedagoglar va ota-onalar hamkorlikda o’quvchilarga quyidagi yo’nalishlarda tushuncha berishlari lozim: 1. Oila so’zining asl mohiyati, vazifalari, jamiyatdagi o’rni;

2. O’zbek xalq oilalari an’analari, udumlari, urf-odatlari; 3. Xalq pedagogikasi tajribalari; 5. Oilada ota va ona o’rni; 6. Oilada farzandlar o’rni; 7. Qarindosh-urug’chilik iplari; 8. Qo’ni - qo’shni munosabatlari; 9. Yaxshilik, yaxshilik va yana yaxshilik, haqida; 10. Vatanga sadoqat. Oila–tarbiya o’chog’i dedik. Bu o’choqda barkamol farzandlar pishib etilishi uchun buyuk davlatimiz, havas qilsa arzigulik Prezidentimiz, jonkuyar xalqimiz barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Bunga javoban biz ham oz bo’lsada o’z hissa mizni qo’shishimiz shart deb o’ylaym iz . P rezidentimiz I. A. Karimov so’zlari bilan aytganda: «Mendan eng katta boylik nima deb so’rasa, bilimli, aqlli, odobli, ertangi kunni o’ylaydigan farzand ota - onaning eng katta boyligi deb aytgan bo’lur edim. Bunday boylikga ega bo’lganlarni jamoa boy - badavlat ota - ona, boy - badavlat oila deb tan oladi. Bunday oila hech qachon xor bo’lmaydi» .

Oilaviy tarbiyada milliy qadriyatlar. Sharq mutafakkirlari ta’limoti. Inqilobdan oldin, uning dastlabki kunlaridayoq sharqona tarbiyaga yuksak baho berilgan edi. «Bolaga muhabbat, bolaga diqqat – e’tiborni rusiyaliklar Sharq xalqlaridan o’rganishlari kerakligi» e’tirof etilgan edi. Bir qancha rus etnograflarining Turkiston xalqlari turmush tarzi, oilaviy munosabatlari, an’analari bilan qiziqishlari tarixdan ma’lum. Lekin vaqt o’tishi bilan nimagadir milliy qadriyatlarga bid’at va xurofot deb nom berildi. Bizda e’tiborga olinmagan Kaykovusning «Kobusnomasi», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq»i jahonda tan olindi. Navoiy bobomiz, Munis Xorazmiy, Abdulla Avloniy, Hoji Abdullo Orif, Sa’di Sheroziy, Mirzo Bedil, Hamzalar o’z asarlarida o’zbek xalqining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishgan. O’zbeklardagi ota–onaga bo’lgan izzat–hurmat, birodarlarga bo’lgan mehr–shafqat, insoniylik, ma’rifatga chanqoqlik, onani (ayolni) ulug’lash, farzandga nisbatan fidoyi bo’lish kabi fazilatlar albatta ular qalami orqali dunyoga tanilgani shubhasizdir. O’zbek xalqining tarixi haqida gapirilganda inqilobdan oldin bironta oliy o’quv yurtining bo’lmaganligi haqida ko’p gapiriladi. (Bu faktlar xatoligini tarix ko’rsatmoqda). O’zbeklarda ta’lim – tarbiya masalalariga e’tibor hamma vaqt asosiy bo’lgan. Xalq pedagogikasi ularning vazifasini a’lo darajada o’tab kelgan. Bular xalq og’zaki ijodi durdonalari bo’lmish ertaklar, rivoyatlar, maqollar, topishmoqlar, ona allalaridir. Bolalik kunlarimda , Uy q usiz tunlarimda . Ko’p ertak eshitgandim ,

So’zlab berardi buvim. H. Olimjon Zamondoshimiz Hamid Olimjonning bu satrlarini o’qigan har bir kimsa, aminmizki, ko’z o’ngiga o’zining yoshligini keltiradi. Chunki, har birimiz yoshligimizda bunday ertaklardan bahramand bo’lganmiz. Ular orqali keksa avlod vakillari yosh avlodga ota– bobolar tarixi, udumlari, an’analarini singdirish bilan bir qatorda tarbiyaviy maqsadni ham ko’zda tutganlar. Ertak, afsona, rivoyatlar o’zining jozibadorligi bilan faqat bolalarnigina emas, balki kattalarning ongiga ham ijobiy ta’sir qilgan. Ular insonlarni yaxshilik qilishga, mehnatni sevishga, Vatanga nisbatan fidoyi bo’lishga asrlar davomida undagan. Shiroq, To’maris, Go’ro’g’li, Rustami–doston, Alpomishlarni hozir ham bolalarimiz hayrat bilan tinglashadi. Bola qiziqdimi demak, u haqiqiy narsa, chunki sal bo’lsa-da soxtalikni bolaning beg’ubor ko’ngli darhol sezadi. «Yoshi bir erga borib, vaqt esa umr binosini emirib tamom qilayotganini sezgan keksa shoh bir kun ikki ko’zining oqi qorasi bo’lmish yagona o’g’lini huzuriga chaqirib, unga davlatini topshirmoqchi ekanligini aytibdi. O’g’li hali yoshligi, davlatni boshqarishni uddalay omasligini vaj qilib otasining gapini odob ila rad qilibdi. Ota o’g’lining odobidan xursand bo’lib unga mehri yana ham tovlanibdi va unga yuzlanib so’z qotibdi: - Men taxtga o’tirganimda sendan ham yosh edim. Yaxshidan o’rgandim , yomondan hazar etdim, el ko’nglini ovladim, osoyishtalik uchun kurashdim. Aslo zarar va zavol ko’rmadim. Ahli ne’matlari ila umrimni baxtli hayot shukrlariga chosh etdim. - Baribir, siz bilan tenglashmoq-sahroda turib, dengizda suzishni orzu qilish bilan barobardir. Siz-boshqasiz, xon hazrat! – dedi qobil o’g’il tabassum ila. – Qolaversa, ko’pchilikka bosh

bo’lgan odam ularni nimaga da’vat etayotganini o’zi yaxshi tushunishi, uzoqni mo’ljallagan aniq bir dasturi bo’lmog’i kerak- ustozlar shunday ta’lim beradilar. Lekin , men bu haqda o’ylab ko’rmaganman. O’g’lining samimiy gaplaridan otasining ko’ngli tog’day bo’lib uni safarga jo’natmoqchi bo’ldi. Safar oldidan: - O’g’ilginam shartimiz shunday, diling og’rimasin: navkarlar ko’zingni bog’lab, ma’lum bir manzilgacha senga hamroh bo’lib boradilar. So’ng ular seni aro yo’lda qoldirib qaytishadi. Otlarning dupuri olislab ketgandan keyingina ko’zingdagi bog’ichni echasan. Endi gapning buyog’iga quloq ber! Senga beshta shart aytaman. Har qanday sharoitda ham bu shartlarni bajarishing farzdir. Ko’zingni ochganda birinchi bor ko’rgan narsangni eb-yutib yuborasan, ikkinchi uchragan narsani yashirasan, uchinchi narsaga sadoqat ko’rsatasan, to’rtinchi bo’lib uchragan narsani noumid qilmaysan, beshinchi uchragan narsadan qochasan. U q dingmi? - Uqdim, padari buzruk! – debdi shahzoda ta’zim ila. - Bu vazifalarni bajargach, yana ortingga qaytasan. Oq yo’l o’g’lim! Safaring bexatar bo’lsin. Ota bola quchoqlashib xayrlashibdilar. Shaxzoda navkarlar bilan yo’lga chiqibdi, uzoq yo’l yurishibdi. Manzilga etganlarida kuzatuvchilar sarboni endi ortga qaytajaklarini sha h zodaga aytibdi. Otlar tuyog’i tinib, har yonni sukunat qoplagandan keyin shahzoda ko’zlarini zim – ziyo qilib turgan bog’ichni ko’zidan olibdi. Ko’zi ravshanlashgach, biydek dashtda yolg’iz turganligini ko’ribdi-yu, yuragi uvishibdi «Yo alhazar! » -deb yuboribdi. Axir u birinchi ko’rgan narsasini eb–yutib yuborishi kerak edi–ku! Bir oz turdi–da, irodasiga sabr tiladi, o’zini qo’lga olib, keyin xuddi g’am tog’ini eb– yutib yuborguday shaxt va shijoat bilan tog’ tomonga yura boshladi. Yurib toqqa yaqinlashgan sari shaxzodaning

taaj j ubi osha bordi. Chunki , g’aroyib bir mo’’jiza ro’y berayotganday edi: U toqqa yaqinlashgani sayin haybatli qora tog’ tobora kichrayib borar va nihoyat shahzoda tog’ etagiga etib kelganida undan nom - nishon qolmagan edi. Fa q at tog’da bosh barmoqday keladigan qop – qora bir toshchagina qolgandi, xolos. G’am tog’ini elkasidan qulatgan mo’’jizadan ko’ngli behad shod bo’lgan shahzoda tog’dan namuna sifatida qolgan kichkina qora toshni og’ziga solibdi –yu, yutib yuboribdi. Shu payt hayratdan yana dong qotibdi. Chunki u shu paytgacha totib ko’rgan shirinliklari ichida bunaqangi mazali va totli narsa aslo tomog’idan o’tmagan edi. Mo’’jizadan hayajonlangan shahzoda yana yo’lda davom etibdi. Bir vaqt qarasa yo’li uzra yal t –yal t tovlanib bir lagan oltin turgan emish. Shahzoda otasi aytgan shartlarni eslab: «Ikkinchi uchratgan narsani yashirishim kerak», - d eya xayolidan o’tkazibdi. U darhol bir chuqur kavlab, oltinli laganni ko’mib tashlabdi. Sha h zoda o’z ishidan xursand bo’lib yana yo’lga tushibdi. Biroq 5– 6 odim yurib beixtiyor ortiga qarasa, oltinlar lagani bilan yana er betida turgan emish. U hayratdan yoqasini ushlabdi. «Tavba! » - debdi shahzoda va erni yanada chuqurroq kavlab oltinli laganni qayta ko’mibdi. Sal fursat o’tmay, avvalgi mo’’jiza takrorlanibdi. Shahzoda oltinlarni uchinchi marta ham mahkamlab ko’mib tashlabdi. So’ng biroz yuribdi–yu, xotirjam bo’lmabdi – ortiga qarasa oltinlar yana er betiga chiqib olganmish. Shahzoda: «endi, bularni berkitishning iloji yo’qqa o’xshaydi. Shart talabning farzini ado etib, uch marta bajardim! » - debdi -yu, yo’lda davom etibdi. Ancha yo’l bosibdi. Bir vaqt qarasa, bir oppoq chinni kabutar boshi uzra aylanayotgan emish. Kabutar odam kabi gapirib, shaxzodaga yolvoribdi:

- «Ey, sahovatli odamzot! Mening ortimdan lochin quvlab kelyapti, hayotimni saqlab qolishga suv ber, qo’yningga kirib yashirinay! ». Shahzodaning kabutarga rahmi kelibdi, o’ylasa, otasi tayinlagan shartga ko’ra, uchinchi uchragan narsaga sadoqat ko’rsatishi ham zarur edi-ku! Shuni o’ylab shaxzoda kabutarni darhol qo’yniga yashiribdi, lekin lahza o’tmay shahzoda boshi ustida charx urib paydo bo’lgan lochin tilga kiribdi: - «Ey, sohibqiron shahzoda! Mening rizqimni qo’yningga yashirib turish senga yarashadimi? Tog’ qoyasidagi uyamda uch poloponim ochlikdan chirqillab yotibdi, ber ular nasibasini! » - deb nola qilibdi. Shahzoda nima qilishini bilmay q olibdi. Kabutarni lochinga berib yuborsa, uchinchi vazifa sharti buziladi, bermasa... Zero, shahzodaga lochin to’rtinchi bo’lib uchradi – uni noumid qilmasligi shart. Shunda shahzoda keskin qat’iy qarorga kelib o’z sonidan bir parcha go’sht kesib olibdi–da: - «Mana poloponingga olib bor!» - deb, lochinga o’z go’shtini tutib yuboribdi. Joni og’rigan bo’lsa ham lochinni noumid qilmay, kabutarga sadoqat ko’rsatganidan shahzodaning dimog’i nihoyatda chog’ bo’libdi. Muhtaram va mo’’tabar otasi oldida yuzi yorug’ bo’lganidan dili nurga to’libdi. Yo’lida davom etgan shahzodaning ko’ziga uzoqdan qanaqadir bir shahar ko’rina boshlabdi. Shaharga yaqinlashib qolay deganda, qandaydir badbo’y hiddan shahzodaning ko’ngli behuzur bo’libdi. Diqqat bilan qarasa dalada bir o’limtik eshak bijg’ib-sasib yotgan emish. Shahzoda o’zini yo’ldan chetga olishga majbur bo’libdi. Shaharga ancha naridan aylanib o’tib kirib boribdi. Keyin o’ylab qarasa, eshak o’limtigi shahzoda yo’lida uchragan beshinchi topshirig’i shartini ham bajarganini anglab,

xursand bo’libdi. Shahzoda damini olib shaharni aylanar ekan, ko’z o’ngida bo’lib o’tgan mo’’jizalar yechimini topishga urinar va uni echolmay garang ekan. Bu qisqa safar shahzodada shunday katta taasurot qoldiribdiki, u o’zini go’yo o’n yillarga ulg’ayganday his etibdi. O’zi shohid bo’lgan mo’’jizalarni padariga so’zlab berish uchun poytaxtga yo’l olibdi. Keksa shoh ham mukarramida shahzodani xushvaqtlik bilan kutib olibdi. -Qalay, safaring xayrli bo’ldimi, shartlarimni bajardingmu? – debdi shoh tabassum bilan. -Oliy hazrat! Bu mo’’jizaviy safar mening butun fikru zakovatimni qamrab olmish. Bunda ne sir – sinoatlar darig’ ekanligini bilolmay giryonman, - debdi shahzoda va safarida ko’rgan kechirganlarini ipidan – ignasigacha otasiga so’zlab beribdi. Shoh jon-qulog’i bilan o’g’lining hikoyasini tinglagach anchagacha sukut saqlabdi, so’ng so’zlay boshlabdi: -Birinchi bor ko’zingga ko’ringan qop-qora tog’, vaqtiyki, inson boshiga tushishi mumkin bo’lgan g’am-kulfatdir. Bunday paytda insonga beqiyos sabr-bardosh kerak bo’ladikim, uning asnosida g’am tog’i emirilib, pirovardida kishilar ezgu ro’shnoliklarga ega bo’ladilar. Ikkinchi ko’ringan narsa – oltinli lagan. Bu kishilarning bir – birlariga qiladigan yaxshiliklaridir. Yaxshilikni hech qanday kuch berkita olmaydi, yo’q ham qila olmaydi. Zero, hayotda yaxshilikni yo’q qiluvchi qudratli kuch yo’qdir. U yo’q bo’lganda ham, vaqt o’tib, baribir bir kunda o’sha lagandagi oltinday namoyon bo’laveradi. Va’da–eng muqaddas tuyg’udir. O’z so’zlarining ustidan chiquvchi sadoqatli kishilar ko’p bo’lgan mamlakatda halollik, mardlik hukmron, el–ulus to’q va badavlat, davlat esa mustahkam bo’ladi. Hamma ham baxtiyorlik og’ushida

bo’ladi. Kabutarga ko’rsatgan sadoqating ana shu ezguliklar namunasidir. Boshiga tushgan mushkulini oson etmoq niyatida bir kishi yuz o’y va istihola bilan ikkinchi kishi huzuriga qadam ranjida qiladi. Aftodahol kimsani hech qachon noumid qilmaslik zarur. Sening o’zingga ayon, ozgina azob tortding, lekin lochinni noumid qilmading. Mehr–oqibatli va mehribon odamlar miskin va gadolarga najot qo’lini uzatadilar. Mehribonlik qarshisida har qanday balo–qazo ham niyatini o’zgartiradi. Oxirgisi agarda odam o’z umrini fisqu–fujur, g’iybat va xusumat, tuhmat va ig’vo, dilozorlik va xunrezlik bilan o’tkazsa, bunday kishilarning qadr- qiymati va etgan martabasi o’sha sen ko’rgan o’limtik eshak misolida bo’ladi. Unday kishilardan odam bolasi qochadi, ko’rganda hazar qiladi... Toju–davlatimiz taqdiri xususida chaqirtirganimda, sen dastur haqida so’zlagan erding! Mana shu besh narsa yodingda bo’lsin! Agar xalqimizni shu oliy fazilatlarga da’vat eta olsang, yurt to’q va badavlat, el osoyishta, davlat mustahkam, kishilar xulqida esa poklik, halollik xislat fazilatlari barqaror bo’ladi. Zero, iymon deganlari ham xuddi mana shul fazilatlarga ega bo’lishdir. Shahzoda donishmand otasining aql–zakovatiga tahsinlar o’qidi, o’rnidan turib padari buzrukvoriga boshi yerga tekkancha ta’zim bajo keltirib uning xoki poyini o’pibdi. Keyincha ana shu dastur asosida yurtga hukmronlik qilib umrini farog’at va ro’shnolikda o’tkazibdi». Bu qadimiy hikoyatdan pedagogika tili bilan aytganda ijtimoiy axloqni shakllantirishda foydalanish mumkin. «Odam o’z eliga yaxshilik qilish bilan ularning ulug’iga aylanadi», «Ilm egallash yo’lida mahkam turishdan ko’ra yaxshiroq ish yo’q», chunki ilm kishini izzat va sharafga

yetkazadigan vositadir», «Sharm va hayo fazilatlarning ulug’i», «Rostgo’yning hamisha yuzi yorug’, dili shod bo’ladi». Bu kichik misralarda ham olam–olam ma’no bor. Dono fikrni ikki misraga singdira olish insondan juda chuqur bilim va o’tkir zehnni talab qiladi. Xalqimizda bunday insonlar donishmandlar yoki donolar deb atalgan. Ular qoldirgan adabiy meros esa «Donolar bisotidan», «Donolar xazinasidan» , deb aytib kelinib, yoshlar tarbiyasida keng qo’llangan. Ulardan ba’zilarini misol tariqasida keltirmoqchimiz: Bir dono so’zi: -Dunyo azobi to’rt narsadir. Birinchisi–qarilik, tanholik va kimsasizlik. I kkinchisi – bemorlik va bemadorlik, musofirlik. Uchinchisi–kambag’allik onlarida qarzdorlik. To’rtinchisi–yo’lning uzoqligi va piyodalik. Har bir kishi uyda va jamoat orasida quyidagi odatlarga amal qilmog’i kerak. Yurishda: ko’zingga qarab yur, zarurat bo’lmasa shoshma, bilmagan yo’lga tavakkal qilib yurma, yurib ketayotib narsa ema! Dam olishda: boshni osiltirib o’tirma, o’zingni iztirobli ko’rsatma, majlis ahlining ko’zu yuziga ko’p qarama, yonboshlab o’tirma, badan a’zolari, soqol, ustivosh bilan qo’lingni o’ynatma, o’tirishda uxlama, o’zgalar uxlayotganda sen uyg’oq o’tirma, erta turishni odat qil! Odamlarning ravnaq topishi uch narsaga – o’zgalar haqidan qo’rqishga, poraxo’r bo’lmaslikka va rost so’zlikka bog’liqdir. Ilm va yaxshilik bir birovisiz hech narsadir. Kaykovus nasihati: «Xushfe’l odam doimo rohatda bo’ladi, uyqusida ham qo’rqmaydi. Chunki , inson bedorlikda nimani odat qilgan b o’lsa, uyqusida ham o’shani ko’radi».

Parviz nasihati: «Ta’magir bo’lmaslik zarurki, balolarning xilma – xili ana shu ta’magirlik sababli yuz beradi. Odam arzimas narsalarga ham jahli chiqavermasligi kerakki, kishiga jahldan kuchliroq dushman yo’q. Chunki jahli chiqqan odam o’zini bilmaydi». O’zbek xalqi tarbiyasining o’ziga xos xususiyatlari asosan shulardir. Albatta bu tarbiya vositalari zamirida shaxsiy o’rnak muhim o’rin egallagan. Bu haqda xalqda: «Qush uyasida ko’rganini qiladi», - degan ibora keng tarqalgan. Oila boshliqlari – ota va ona tarbiyani o’zlaridan boshlaganlar. Hech qachon ota bolalar oldida onani haqoratlash u yoqda tursin, tanbeh ham bermagan. Onalar ham otani bolalar ko’z o’ngida salkam dahoga aylantirib qo’yishgan. Oilalarda baland ovozda gapirish, qah – qah otib kulish uyat sanalgan.

«Oila» yilining O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan e’lon qilinishi va uning tarbiyaviy ahamiyati. Davlatning barqarorligida oila o’rnini hisobga olgan holda hukumatimiz uni o’z himoyasiga olgan. O’zbekiston Respublikasining oila to’g’risidagi qarorlari, ko’p bolali, kam maosh oladigan oilalar, nogironlar, urush qatnashchilari oilalariga qo’shimcha nafaqa to’lash, bolalar sog’li g i to’g’risida qayg’urish, qolaversa 1998 yilning O ila yili deb e’lon qilinganligi fikrimiz dalilidir. Bunga javoban oila ham davlatga yetuk farzandlar etishtirib berishi mantiqan to’g’ridir. Jamiyat ishiga va ravnaqiga sadoqatli, axloqan pok insonlarni – murosali, totuv, halol, hurma t- izzatli oilalar yetkazib beradi. Bizning o’zbek oilalarimiz bu xususiyatlardan xoli emasdir. Boshqa xalqlardagi kabi o’zbeklarda ham nikoh - oilaning negizi hisoblanadi. U asosan muhabbatga asoslangan bo’lib, erkak va ayolning bir umrli ittifoqidan iborat bo’ladi. Hozirgi kunda O’zbekistonda qishloq joylarida har yili 150 mingdan ortiq yangi oila vujudga kelmoqda, mustaqillik yillarida esa qishloqlarimizda 2 million 600 mingdan ziyod yosh oila paydo bo’ldi va ular o’z uyiga ega bo’lishga ehtiyoj sezmoqda. Shu munosabat bilan hozirgi kunda qishloq joylarida yakka tartibda uy-joylar qurilmoqda. Oila tarbiyasida ota-onaning namunasi. Oilada pedagogik ta’sir ko’rsatish vositalari va metodlari. Oilaning moddiy tomonidan tortib , to bolalar tarbiyasigacha ota bosh - qosh bo’lgan. Qarang - ki, bu borada ham o’zbek oilalari jahon oilalaridan qolishmas ekan. Chunki bolalarni tarbiyalashda

otalarning burchi haqidagi mashhur kishilarimizning fikrlari nafaqat o’zbeklarda, balki boshqa xalqlarda ham oilada otaning mas’uliyati juda katta ekanligini yaqqol ko’rsatadi: «Ota bo’lish juda oson. Aksincha otalik qilish juda qiyin» (V. Bush), «Ota donoligi bolalar uchun saboqdir» (Demokrit). Haqiqatdan ham ota oila farovonligi, bolalarning barkamol tarbiyasi uchun eng javobgar shaxsdir. Chunki bolalar uchun ota hamma narsaga qodir, ideal shaxs hisoblanadi. Albatta bolalar o’z ideallarining shirin suhbatiga, mehriga, diqqat–e’tiboriga doim mushtoq bo’ladilar. Afsuski ba’zi bir otalar bu narsani tushunmaydilar, tushunsalar-da, ish ko’pligini vaj qiladilar. Vaholanki, yarim soat televizor bahridan o’tish , yarim soat kam ro’znoma va oynoma o’qish, yarim soat kamroq dam olish yoki hech bo’lmaganda shu mashg’ulotlarni bolalar bilan birgalikda bahs uyushtirib bajarish ham ancha ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bolalarning o’qishi, do’stlari, hayoti bilan qiziqish ularda oilada qadr–qimmatlari borligini his qildiradi. Bu esa o’z navbatida bolalar ko’z o’ngida ota obro’sini oshiradi. Ota o’zining qiziqishi bilan bolalarda mehribonlikni, bosiqligi bilan matonatni , talabchanligi bilan intizomni, ayoliga mehribonligi bilan onalarni e’zozlashni o’rgatish bilan bir qatorda ularga oilada «erkak», «ota», «yer» o’rnini amalda ko’rsatadi. Oilada ko’proq o’g’il bola otaga ergashadi. Xalq qo’shiqlarida o’g’il bolaning «otaning dumi» deb bekorga aytishmagan. Shunday ekan , ota o’g’il tarbiyasiga alohida e’tibor berishi kerak. Avvalambor o’zi o’rnak bo’lib (chunki o’g’il bola doim otasiga taqlid qiladi. Xalqimizda «Qovun – q ovundan rang oladi» degan naql bor) birinchi navbatda ularda ayolga, qiz bolaga nisbatan hurmat-ehtiromni shakllantirishi kerak. Tarixdan ayollarimiz uyda erkak bo’lmagan paytda suv tugab qolgan kezlarda chelaklarni

darvoza oldiga chiqarib qo’yishi, uni ko’rgan yo’lovchi erkak yoki yigit chelakni to’ldirib darvoza oldiga keltirib qo’yib, darvozani taqqilatib, o’zi kimligini ham bildirmasdan ketib qolishi hammamizga ma’lum. Bu ayolni e’zozlash emasmi? Ikkinchi navbatda otalar o’g’illariga biror bir hunar o’rgatishlari zarur. Chunki bu narsa V.A. Suxomlinskiy ta’riflagan o’g’il bolalardagi uchta xislatni, ya’ni erkaklik burchi, erkaklik mas’uliyati, erkaklik g’ururi va a hamiyatini shakllantiradi. Abu Lays a z Samarqandiy o’zining «Bo’ston ul Orifin» asarida otaga shunday o’gitlarni beradi: «Nuridiydam, oilangda farzand tug’ildi. Agar o’g’il bo’lsa, shamchirog’ing sira o’chmagay, holva bo’lsa, o’kinma, xonadoningga aning shirin yig’isi bilan birga mehr va saodat kirgusidir. Farzandni aslo toifaga ajratma! Qizmi, o’g’ilmi ul sening zurriyoding, alarni tarbiyalab, oyoqqa turg’izish vazifang. .. O’g’ilga ortiqcha mehr ko’rsatsang, qizing ranjir, qizga ko’p e’tibor qilsang, o’g’ling o’ksinur... Sen oilaning hokimisan... Xeshlariga adolat tarozisi ila munosabatda bo’lmagan hukmdorning holi ne kechishi senga ayondir... Parvardigor senga iqtidor, kuch–quvvat, muruvvat berdi. Bu ne’matlarning qadriga et! Illo, o’g’ling sening izingdan boradur! Bir kishi shayx ul - islomning qoshlariga kelib: -Hazrat, illo yaratgandan nolishga sira asosim yo’q. Ammo bir mushkulotga yechim bering, - deydi. -Ayt, -debdi -O’g’lim tarbiyasiga bir oz e’tiborim bor. Ini singillarini haqorat qilar, koyirdi. Endi esa onasiga qo’pol muomala qilayotganining guvohi bo’ldim...

-Bir savolimga javob bering, balki bu javob sizni qiynayotgan mushkulotga ham chora bo’lar. -Qulog’im sizda! -Yigitlik chog’ingizda farzandlaringizga ortiqcha po’pisa qilib: so’karmidingiz? Bolalar ishtirokida ayolingizga qo’pol gaplar aytib, tanbeh berganmisiz? Kishi indamabdi... Oilada ona o’rnini hech bir zot bosa olmaydi. Dono xalqimiz onani «oila ustuni» deb bejiz aytishmagan. Payg’ambarimiz Muhammad Sallollohi Alayhissalo m ning o’z hadisu shariflarida «Avvalo onangga yaxshilik qil», yoki Hazrat Navoiy bobomiz: «Onangga kaftingda tuxum qovurib bersang ham undan qarzdorsan» deb, onaizorimizning mehr-saxovatda tengi yo’q, kechiruvchan ekanliklarini nazarda tutib aytgan bo’lsalar kerak. Rivoyat qilishlaricha, payg’ambar alayhissalomning asri bir yigit bor edi. Mast bo’lib, onasiga bir shapaloq urdi. Onasi yig’lab, payg’ambar alayhissalomning huzurlariga bordi va dedi: -Yo rasulolloh, o’g’lim menga shunday azob qildi! O’g’il mast bo’lib, uxlab qolgan edi. Biror soatdan keyin uyg’onib, o’ziga keldi, unga: «Mastlikda onangga bunday azob berding! » dedilar. Yigit bu so’zni eshitib, pichoq bilan o’z qo’lini kesdi va bandidan judo qildi. Bir qo’liga pichoq olib, payg’ambar alayhissalomning oldilariga bordi. Onaning nazari o’g’liga tushib, kesilgan qo’lini ko’rgach, o’z og’rig’ini unutib, o’g’lining oyog’iga yiqildi va dedi: - E y jigarimning porasi, voy ko’zimning ravshani, qo’lingni kim kesdi? O’g’li onasining oyog’iga bosh qo’yib: -Ey ona, mening qo’lim senga beodoblik qilgani uchun kesdim, uning jazosi shudir! – dedi.

Onasi bu so’zni eshitib, unga rahmi va mehri kelib, quchog’iga oldi va yuzini yuziga qo’yib, yig’lay boshladi. P ayg’ambar alayhissalom buni ko’rib, xayolga cho’mdilar. Shu payt Jabroil Alayhissalom shunday vahiy olib keldi: -Yo Muhammad, shafqat vaqtidir, sen bular uchun duo qil, men ularning gunohidan o’tdim. Payg’ambar alayhissalom yigitga: -Qo’lingni bandini - bandiga qo’y! – dedilar. Yigit qo’lining bandini – bandiga qo’ygan edi, P ayg’ambar alayhissalom duo qildilar. Shu onda uning qo’li asli holiga keldi. Ey odam, agar mo’’min bo’lsang, ota - onangni rozi qil, to do’zax olovidan xalos bo’lgaysan. Oila ustuni bo’lmish ona o’zining barcha vazifalari bilan bir qatorda ayniqsa ko’proq qiz bolalar tarbiyasiga bosh – qosh bo’lgan. Xalqimiz o’zining asriy turmush tajribalariga tayanib, qiz bolaning tarbiyasini ko’proq ona zimmasiga yuklagan. Chunki qizlar ko’proq onasi bilan birga bo’lib, unga taqlid qilishadi. Xalqimizdagi «Ona qiziga taxt emas, baxt yasaydi» degan naql ham bejiz aytilmagan. Shuning uchun ona qiz bolaning tarbiyasiga alohida e’tibor berib, unga hayotning maqsadi va ma’nosini, turmush ikir – chikirlarini, har bir yumushning to’g’ri bajarish qoidalarini sabot bilan o’rgatmog’i darkordir. Ma h alla oiladan, Vatan ma h alladan boshlanadi. Mahallaga bo’lgan, Vatanga bo’lgan muhabbat oiladan boshlanadi. Fikrimizning dalili sifatida ma’lum citatalar keltirmoqchimiz: «Vatan onalar ko’zidagi poklikdan, ko’ylaklaridagi sut hididan boshlanadi» (Z. Mo’minova), «Biz bolalarimizda Vatanni beg’araz sevmoq hissini tarbiyalashimiz kerak «Vatan bol a larimiz beshiklari hijobi ortidan olamga

tashnajon termilgan osmon toqi. Bu beshik Vatan ostonasidir. Kimki bir marta ana shu beshikka belansa, Vatanning bir parchasi uning joniga aylanadi. Bu «jonning joni» deb yuritiladi. U hatto jonning o’zi bilan-da chiqib ketmaydi. Demak, Vatan oiladan boshlanadi. «Bir bolaga yetti mahalla ota-ona» degan naql xalqimizning bola tarbiyasiga doim asosiy e’tiborni qaratib, mahalla mavqei hamda majburiyatini ta’kidlaydi. Mahalla o’z- o’zini boshqarishning milliy modeli bo’lib, ulkan tarbiyaviy vazifani bajaradi. Unda keksalarning pan d –nasihati, kattalarning shaxsiy ibrati, jamoaning hamjihatliligi misolida kishilar ongiga ezgulik g’oyalari singdirib boriladi. Ayniqsa , milliy q adriyatlar mehr-oqibat Vatan sha’ni uchun kurash kabi fazilatlarni kamol toptirishda mahallaning o’rni beqiyos. O’quvchilar tarbiyasida «Oila , mahalla, maktab» yuriqnomasining ahamiyati, tamoyillari, bosqichlari. Tarbiya o’z tabiatiga ko’ra bir maqsadga qaratilgan yagona, uzluksiz jarayondir. U hamma joyda maktab va oilada, hovli va mahallada, jamoat to’planadigan joylarda amalga oshiriladi. Maktab-tarbiya faoliyatini bir maqsadga qaratgan holda va pedagogik jihatdan malakali amalga oshira oladigan tarbiya o’chog’idir. Ota-ona bola tarbiyasida mahalla hamda maktab bilan muntazam ravishda hamkorlik qilish kerak. Ba’zi bola o’zini oilada boshqacha, maktabda va ko’chada boshqacha tutadi. Bunga sabab ota-onaning bola tarbiyasiga, uning qiziqishlariga e’tiborni qaratmasligi, bolaning kamchiligi yoki aybi aytilgan paytda uni xaspo’shlashga harakat qilishidir. Natijada bolada tarbiya omillariga qiziqish susayadi, bilim va axloq-odob qoidalariga befarqlik vujudga keladi va tarbiya

vositalarining ta’sir kuchi kamayadi. Bolada loqaydlik, o’zbilarmonlik, qaysarlik kabi illatlar paydo bo’ladi. Bunday bolalarni esa maktabning o’zi tarbiyalay olmaydi. Oila, mahalla hamkorligiga zarurat tug’iladi. Mahalla-sog’lom ijtimoiy muhit maskani bo’lib, unda keng jamoatchilik o’rtasida tarbiyaviy ishlarni samarali yo’lga qo’yish imkoniyati mavjud. O’quvchi yashab turgan ijtimoiy muhitda axloqiy qarashlar, yurish-turish va aloqa malakalari, tajribalarini egallaydi. Maktabda olgan bilimlarini hayot tajribalari bilan solishtiradi, mustaqilroq bo’lishni, o’zidan kichiklarga g’amxo’rlik qilishni, o’z o’rtoqlari, tengdoshlari bilan munosabatni o’rganadi. Shuningdek u, oila doirasida keng uy, ko’cha, mahalla, shahar yoki qishloq hayotiga moslashadi. Shunday ekan yoshlarni tarbiyalashda oila, maktab va mahalla hamkorligi eng muhim o’rinni egallaydi. O’quv yurtida ota-onalar, jamoatchilik qo’mitalari va ularning ish shakllari. O’quv yurtida ota-onalar, jamoatchilik qo’mitalarining hamkorlikdagi tarbiyaviy faoliyati quyidagi shakllarda olib boriladi: 1. Pedagogik ma’ruza. O’qituvchilar tomonidan tashkil qilinib, uni o’tkazishdan maqsad ota-ona va mahalla a’zolariga ta’lim va tarbiyaning ilmiy asoslari to’g’risida ma’lumotlar berish. Ma’ruzalar maktab, mahalla qo’mitalari, korxonalarda va madaniyat saroylarida o’tkazilishi mumkin. 2. Ilmiy–amaliy konferentsiya. Sinf rahbarlarining ota- onalar ishtirokida amalga oshiriladigan, mafkuraviy tarbiyani o’z ichiga qamrab olgan, oilaviy tarbiyaning ilg’or amaliy tajribasini qo’shib olib borishni targ’ib qilishning o’ziga xos shaklidir.

Oilaviy tarbiyaning yechilgan muammolari yuzasidan ilmiy– amaliy konferentsiya bir sinf, parallel sinflar ota-onalari uchun, quyi, o’rta, yuqori sinf ota-onalari uchun alohida o’tkazilishi mumkin. Konferentsiya mavzulari ham hamkorlikda tanlanadi. Jumladan, quyidagi mavzularning tarbiyaviy ahamiyati katta: «Bolalarning mehnat tarbiyasi», «Fuqaroni kamol toptiraylik», «Milliy mafkura va g’oya mohiyati», «Oilada rag’batlantirish va jazolash shaklida» va h . k. Asosiy tayyorgarlik ishlari sinf rahbari rahbarligida amalga oshiriladi. U ota-onalar qo’mitasi (maktab ota-onalar qo’mitasi prezidiumi) bilan birgalikda konferentsiyani tayyorlash va tashkil etish rejasini tuzadi. Rejada odatda quyidagi masalalar ko’zda tutiladi: -konferentsiya dasturini tuzish; -konferentsiya mavzu yuzasidan muhokama qilish uchun aniq masalalar ajratish; -konferentsiya mavzui yuzasidan ota-onalar uchun mavzuli ko’rgazma tashkil etish (adabiyotlarni, taniqli pedagoglarning fikrlarini va h.k. larni tanlash); -ota-onalarning mo’ljallanilayotgan nutqlarini tayyorlash; -mazkur muammo yuzasidan oilaviy tarbiya ijobiy natijalarini umumlashtirish; -sinf rahbari (sinf rahbarlari metodik hay ’ ati tomonidan sinf ota-onalar komiteti prezidiumi) bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash yuzasidan tegishli tavsiyanomalar ishlab chiqish. Konferentsiyani muvaffaqiyati ularning faolligi, mohirona so’zga chiqishlariga bog’liq. Konferentsiyani o’tkazish tartibi:

1.Sinf rahbarining konferentsiyani o’tkazish vazifalari va tartibi to’g’risidagi kirish so’zi; 2.Bolalarni tarbiyalashning aniq masalalari yuzasidan ota- onalarning bergan qisqacha ma’lumotlari; 3.Tinglangan ma’ruzalar yuzasidan nutqlar; 4.Maktab direktori yoki sinf rahbarining konferentsiya yakunlari bo’yicha xulosasi. 3. Ochiq eshiklar kuni yoki ota-onalar kuni. Odatda maktab ta’tillari paytida o’tkaziladi. Uni tashkil etish shakllari xilma-xil bo’lishi mumkin. Bu tarkib topgan an’analarga va sinf rahbarining ijodkorligiga bog’liqdir. Bu bayram munosabatlari bilan, bolalar yasagan buyumlar ko’rgazmasi va savdo yarmarkasi, sport musobaqalari va h.k.lar bo’lishi mumkin. Ochiq eshiklar kuni odatda 2-3 soat davom etadi va ota- onalarga maslahat berish bilan tugashi mumkin, buning uchun maktabga shifokor, yozuvchi, huquqshunos, otaliq korxonalari mutaxassislari taklif etiladi. 4. Ochiq dars. Ota-onalarning hozirgi ta’lim darajasida tashkil qilingan ochiq darslarni kuzatishi ularga farzandlariga o’qishda ko’maklashish imkonini beradi. 5. Maslahatlar berish savol-javob kechalari. Bunday kechalarga kamida bir oy oldin o’qituvchi va ota-onalar birgalikda tayyorgarlik ko’rishadi. Tayyorgarlik jarayonida barcha uchun aktual bo’lgan muammolar ko’tariladi. Ota-onalarning ehtiyojini yanada to’laroq qondirish uchun bunday kechalarga psixolog, tibbiyot xodimi, huquqshunos va h.k. larni taklif qilish mumkin. 6. Ota-onalar yig’ilishlari. An’anaviy tarkib topgan shakl bo’lib, hal qilinayotgan aniq vazifalarga bog’liq holda sinf yig’ilishlarini tashkiliy, chorak, yakuniy yig’ilishlarga bo’lish mumkin.

7. Biror mavzuga bag’ishlangan yig’ilishlar. Tarbiyaning eng dolzarb muammolari yuzasidan o’tkaziladi, ularda ota-onalar qo’mitasi va sinf rahbarining o’quvchilar dagi u yoki bu sohadagi tarbiyalanganlik darajasi to’g’risida to’plagan materiallardan foydalaniladi. 8. Majlis - munozaralar. Ota-onalar e’tiborini tarbiyaning biror muammosiga jalb etish maqsadida o’tkaziladi. Munozara shaklidagi majlis oilaviy tarbiyaning eng o’tkir masalalarini tilga olish, xatolarini ko’rsatish, bu xatolarning oqibatlarini tahlil etish imkonini beradi. 9. Majlis praktikumlar. Ota-onalarning tarbiyaviy jarayonda ishtirok etishini faollashtirish, unga m aqsadga yo’naltirilgan tus bag’ishlash maqsadida o’tkaziladi. Ota-onalar qo’mitasi navbatdagi majlisda ota-onalar oldiga bir oy mobaynida bolada muayyan xususiyatlar namoyon bo’lishini kuzatish, masalan, unda mehnatsevarlik darajasini belgilashdek aniq tarbiyaviy vazifani qo’yadi. Har bir oila uchun aniq savollar tuziladi va ko’paytiriladi: «Sizning farzandingiz doimiy topshiriqlarga egami: ularni istar- istamas yoki quvonch bilan bajaradimi? Oilaning boshqa a’zolariga ular mehnatida ko’maklashadimi?», va h.k. Maqsad oilada mehnat tarbiyasining ahvolini o’rganib, amaliy maslahatlar berish. 10. Ota-onalarning sinfdagi umumiy ta’limi rejasiga ko’ra majlislar. Avvaldan belgilangan reja, muayyan tizimga muvofiq ota-onalarga pedagogik bilim berishning shakli bo’lib, unda oilaviy tarbiya tajribalarini ayirboshlash, ommaviy axborot vositalarida bosilib chiqadigan maqolalarni muhokama qilish va hokazolar bo’lishi mumkin. Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, oilada har bir a’zoning o’z o’rni bo’lib, unga qattiq rioya qilinishi zarur. Sharq oilalarida ota-

oila podshosi deb hisoblangan. Bu so’z bilan ona yoki oilaning boshqa a’zolari kamsitilgan emas, balki erkak kishiga hurmat bilan bir qatorda katta mas’uliyat yuklangan.

Adabiyot 1. . Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasining dolzarb muammolar. / Ed. M.I. Moro, A.M. Pishkalo. - M.: Pedagogika, 1997 yil. 2. Aleksandrova E.I., Matematika. 3-sinf uchun ish varaqasi. (Rivojlantiruvchi ta'lim dasturi). 2-qism. M.: "Pedagogika uyi", 1995 yil. 3. . Aleksandrova E. I. Boshlang'ich maktabda matematika o'qitish metodikasi. 1-sinf ( D. B. Elkonin tizimi - V.V. Davydov ): To'rt yillik boshlang'ich maktab o'qituvchisi uchun qo'llanma. M.: Vita - Press, 2002. 4. . Almazova I.R. Boshlang'ich sinflar uchun matematikadan topshiriqlar va misollar to'plami. M.: -Prosveshchenie, 1999 yil. 5. . Arginskaya I.I., Ivanovskaya E.A. Matematika: To’rt yillik boshlang’ich maktabning 1-sinfi uchun darslik. - Samara: tahrir. "Fedorov" uyi, 2000 yil. 6. . Arginskaya I. I., Benenson E. P., Itina L. S. Matematika. - Samara: O'quv adabiyoti, 2002 yil. 7. . Bantova M.A., Beltyukova G.V. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.: Pedagogika, 1984 yil. 8. . Borodulko M.A., Stoilova L.P. Muammoni hal qilish va modellashtirishni o'rgatish // Boshlang'ich maktab. 1996 yil - 8-son. 9. . Zaitsev V.V. Kichik yoshdagi o'quvchilar uchun matematika: o'qituvchilar va ota-onalar uchun qo'llanma. Vlados, 2001 yil. 10. . Istomina N.B. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 1998 yil.

Похожие

Ijtimoiy pedagogik tashxis. Oila tashxisi. Tashxis markazlarining bola tarbiyasida tutgan o`rni va ahamiyati

Maktab hamda jamoatchilikning oila ma`naviyatini yuksaltirishdagi o`rni

Bolalarni matematikaga o’rgatishda bolalar bog’chasi, maktab va oila hamkorligi

Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi kursining predmeti maqsadi va vazifalari

Sinf rahbari ishini tashkil etish metodikasi