Библиотерапия

Библиотерапия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Библиотерапия Режа: 1. Библиотерапия услублари 2. Библиотерапияда ишлатиш мумкинлиги нуқтаи назаридан адабий жанрлар таҳлили.

В.М.Мясищевнинг ёзиши бўйича – “ Библиотерапия услуби ўзида китобшунослик, психология, психотерапия, психокоррекциянинг му-раккаб қўшилмасини мужассам этади. Библиотерапия- мижозга махсус йўналиш бериш, йўналтирувчи таъсир этиб, махсус танланган адабиётни ўқитиб, руҳий ҳолатини нормаллашти-риш ёки оптимизациялашга қаратилади. Коррекция (йўналтирилган) ўқишнинг оддий ўқишдан фарқи унинг у ёки бу руҳий жараён, ҳолат, шахс хусусиятларига йўналтирилганлиги: ўзгарган- уларнинг нормаллашуви; нормал- уларни босиқлик, вазминлаштириш учун. Коррекция (йўналтирилган) ўқишнинг таъсири шундаки, у ёки бу образлар ва улар билан боғлиқ ҳиссиётлар, қизиқиш, хоҳиш-истак, фикрлар китоб орқали қабул қилиниб, ўз образ ва фикрларининг камчи-лигини тўлдиради, хавотирли фикр ва ҳиссиётларни ўзгартиради ёки янги оқим, янги мақсад сари йўналтиради. Шундай қилиб, мижознинг ҳиссиёт таъсирини кучайтириш ёки бўшаштиришга таъсир этиб, рухий мувозанат-ни тиклашга қаратилади. Библиотерапия услублари Библиотерапия услубини бир неча босқичга бўлиш мумкин: 1. Психокорректорнинг ўз-ўзини тайёрлаш . Унинг ичига ўзининг шахсий библиотерапевтик рецептурасини тайёрлаш, яъни адабиётлар рўйхати ва китоблар билан махсус коррекцион нуқтаи назар билан танишув.Бошланишда 2-3 та ном билан бир неча жанр олинади. Вақт ўтиши билан жанр ва китоблар миқдорини ошириш билан рецептурани кенгайтириш тавсия этилади.Ўзи учун баъзи боблар, бўлимлар ва умуман китоб учун кўчирмалар билан қўшиб, тақриз ёзиб бориш зарур, ҳамда унда, айниқса, кўзга ташланган, ёрқин мавзулар, фикрлар, бобнинг ўй ва ташвишлари, муаллифнинг шахсий хусусиятлари қисқача ёзиб борилади.

Бошланишда бу библиотерапевтга тегишли матнларга этибор қаратишга ёрдам беради. Бунинг учун алоҳида кутубхоналарда кўпроқ китоблар бўлиши зарур ва мижознинг ўзида бу китоб бўлмаганда уни осон топсин. Бундан ташқари мижозга китоб бетларининг четларида белгилар қўйишга руҳсат берилиши керак, бу мижозга ташҳис қўйишни осонлаштиради. 2. Библиотерапия ва унинг жанрларининг имкониятларини билиш . Мижоз билан навбатдаги суҳбатда унга қатор саволлар берилади. Масалан “ Ўзингизга ёққан 5 та китоб номини айтинг.”, “ Қайси китоблар ҳаётингизда кўпроқ таассурот қолдиради? Нима учун?”, “Қайсилари сиз-га кўпроқ таъсир қилади?”, “ Қайси муаллифлар сизга кўпроқ ўхшайди?”, “Қайси асар персонажлари сизга кўпроқ ўхшайди?”. 3 . Рўйхат тузиш . Кейинги босқичда адабиётлар рўйхати тузилади: катта ва кичик рўйхатлар. Библиотерапия услуби қўшимча услуб сифатида қўлланса ҳам, бундай рўйхатларнинг мавжудлиги бошқа таъсир услубларини йўналтириш имкониятини беради. 4. Ўқиш тизимини ишлаб чиқиш . Китоблар миқдори, устувор йўналишлар ва жанрлар аниқланади. Мижозга библиотерапия мақсадида китоб тавсия қилинганида А.М.Миллернинг кўрсатиши бўйича учта қуйидаги принципни ҳисобга олиш керак: - баён этилаётган асарнинг тушунарлилиги (таклиф қилинган китоб мураккаблиги даражаси); - китоб қаҳрамони мижозга мос(тушунарли) бўлиши; - китобнинг мазмун ҳолати мижознинг ҳозирги ҳолатига максимал ўхшашлиги. Охирги принципни ҳисобга олиш шахсий ва одамлараро психологик қарама- қаршиликлар мавжудлигида зарур.

Библиотерапия жараёнида мижоз ўқувчилик кундалигини ёзиб бора-ди. Кундаликдаги ёзувларни таҳлил қилиш, кўпинча бадиий асарнинг субъ-ектив қабул қилиниш жараёнини очиб беради, бу актив бир томонлама фаолиятни қабул қилиниши ва самарали коррекция жараёнига баҳо бериш ва ташҳис қўйишга ишлатилиши мумкин. Библиотерапияни асосий услуб сифатида ишлатилса, ўқиш маълум кетма-кетликда,мавзуда, ўқиб чиқилганлар таҳлил этилиб борилади. Кўп-роқ диққат ва эътибор биографик, дунёқарашлар ва махсус адабиётга қара- тилади. Библиотерапия ёрдамчи услуб сифатида ишлатилиши мумкин у кор-рекционитадбирларда кичикроқ вазифанибажариб, тор йўналишдаги вази-фани бажаради: бола ва ота-она муносабатлари ва ундаги эмоционал стресс ҳолатларни бартараф этиш учун. Библиотерапиянинг ютуғи шундаки, таъсир воситаларининг хилма- хиллиги ва бойлигидадир, таъсир кучи, ўзоқ давомийлиги,қайтарилувчан- лиги, интимлиги ва х.к. Библиотерапия болалар ва катталарга шахсий ва эмоционал тасниф- ларда тавсия этилади, ҳамда индивидуал ва гуруҳларда ишлатилиши мум- кин. Библиотерапиянинг гуруҳ кўринишдагисида психокоррекция гуруҳ-нинг талаблридан ташқари гуруҳ аъзолари ўқувчилик қизиқишлари ва кўп ўқиганлиги ҳисобга олинади. 5-8 мижоздан иборат гуруҳ йиғилади. Ҳажми катта бўлмаган асарлар танланади ва гуруҳ машғулотлари пайтида ўқилади. Сўнг мутоолалар ўтқа-зилиб гуруҳда ўзаро муносабатлар структураси аниқланади, гуруҳ аъзолари-нинг бадиий адабиёт ўқилишига муносабати аниқланади. Кам китоб ўқийди-ганларда ўқишга қизиқиш уйғонади. Одамлар персонажларга ўз муносабат-ларини билдириб, қатор муаммоларга ўз фикрини билдирадилар. Бу эса уларга ўз муаммолари ҳақида восита ёрдамида гапириш имконини беради.

Библиотерапиянинг яна бир имконияти баҳслар учун қўшимча мате- риал бериши мумкин. Библиотерапия қўшимча ёрдамчи ташҳис қўйиш услуби ҳам бўлиши мумкин. Библиотерапияда психокоррекцион жараёнларни шартли равишда специфик ва носпецифик ка бўлиш мумкин. Носпецифик жараёнлар ўзи- нинг бутун шахс ва конкрет ўзгаришларга шахс орқали таъсир этиш уни- версал услубиётини, яъни кенг қамровлиги билан характерланади. Бу хо- тиржам бўлиш; ҳўзурланиш, хурсанд бўлиш; ўзига ишонч ҳосил қилиш, ўз имкониятларига ишониш, ўзидан қаноатланиш; етарли даражада умумий психологик (руҳий фаоллик). 1. Хотиржамлик : Мижозни махсус танлаб олинган публистик, бадиий адабиётлар хотиржам қилиши мумукин, бундай адабиётларни ўқиш ми- жозни хотиржам, босиқ қилади. 2. Ҳузурланиш : Ҳаёт муаммолари кўп бўлган одамлар дунёдан ўз муам-молари билан чегараланиб қолган бўлиб, бу дунёдан роҳатланиш, ҳўзур олишдан тўсилиб қолади. Яхши китоб ўқиш, айниқса, бу китоб етарли дара-жада мураккаб ёки динамик (ривожланувчи сюжетли) бўлса, мижозга зарур бўлган қўшимча ҳўзурни бағишлайди. 3. Ўзига ишонч ҳосил қилиш : Ўз имкониятларига ишонч ҳосил қилиш, мижоз биография, автобиография, эсдаликлар, буюк инсонлар хатлари ва китобларини ўқиганда, оғир тақдирли образлар қийинчиликларини енгиб чиқиши ҳақида ўқиганда пайдо бўлади. 4. Кўпчилик адабий жанрлар юқори даражали руҳий фаолликни пайдо қилиши мумкин, у нормал, ҳимоявий руҳий реакцияларни келтириб чиқа-ради ва негатив ҳолатни йўқ қилиб, одамни шикастловчи ҳаяжонни босади. Библиотерапиянинг бу тури мазкур мижоз билан ишланаётганда бошқа услубга қўшимча сифатида фойдаланиши мумкин. Одатда носпецифик биб-лиотерапия ўз ичига аниқлаб олинган, яхши таниш, оддий, муаммони аниқ тушунадиган китоблар рўйхатини қамрайди.

Асарлардан бадиий адабиёт ва публистик китоблар олиниб, улар эзгулик билан йўғрилган, саҳоват, олийжаноблик ва зиёлиликни ўз ичига олувчи бўлиши керак. Мижозларга таъсир самарали бўлиши учун китобнинг бобларига, бутун китобга қисқача тақриз ёзиш, китоб ёки бобнинг мазмун моҳиятини кўрса-тиш тавсия этилади . Мижоз муаммоларига қараб, психолог мижозга аниқ китоблар рўйхати-ни беради ёки унинг диққатини адабиётининг бирор соҳасига қаратади. Специфик коррекцион жараёнлар махсус тор йўналишдаги, шахс ёки аниқ руҳий жараён, аниқ ҳиссиёт, фаолият, ўйлашга қаратилади. Бу- назо- рат, эмоционал ишлов, машқ қилиш, конфликтларни ҳал қилиш. Назорат. Руҳий жараёнлар устидан назорат уларни қайтариш йўли билан кучайтириш, воқеаларни қайта кўриб чиқиш ёки таҳлил қилиб суст- лаштириш, бошқа воқеаларни ёдга олиб, уни четлаштириш, эмоциялар билан, шахсга таъсир этишни оддий ҳаяжон ёки кучли ҳиссиёт орқали амалга оширилади. Назоратни бир неча босқичга бўлиш мумкин. -ўз аҳволини тушуниш, унга гетеро- ва аутопсихоген факторлар ёрдамида таъсир этиш; -ўз аҳволини ривожлантиришда ўз шахсининг ролини тушуниб етиш; -ҳаётий зарур муаммоларга шахснинг ҳақиқий муносабатини англаш. Қаҳрамонлари ёрқин, бошқалардан фарқланувчи инсонлар ҳақида ки- тоблар ўқилганда, улар ностандарт фожиавий ҳолатда бўлганларида, мижоз қаҳрамонлар ҳис-ҳаяжонини ўзиники билан қиёслайди. Шахсият хусусият- ларини, ўз хатоларини тушуниши, ўз ҳаётига бегона кўз билан қараши мумкин. Адабиёт мижозга ҳатто энг тажрибали руҳшунос бера олмайиган имкониятларни- чуқур, шошмасдан, интим шароитни билиш, тушуниш, таҳ-

лил қилишни ўрганиш, бундан келиб чиқадики, ўз эмоционал муносабати ва реакциясини назорат қилиш имкониятини беради. Эмоционал ишлов бериш . Асосий вазифаси- инсонга шахсий эмоция- ларни юзага чиқариш, психолог ва коррекция ёрдамида бошқа одамлар эмо- циялари билан қиёслашга ёрдам беради. Бу эса мижозга аниқ реакция ва ҳа- ракат қилишга ёрдам беради Ўта кучли, кучсиз ёки ўзгарган эмоционал реакциядан ҳалос бўлишга ёрдам беради. Машқлар: Ҳаёлан альтернатив (муқобил) (асардаги қатнашувчиларга нисбатан) диалогларни, хулқини, ўз хусуиятларини (тажриба етишмаслиги, уятчанлик ва х.к.) ҳисобга олинган ҳолда мижоз хаяжонланишнинг муқобил турлари ҳақида билим олади. Бу ҳолатда уни ҳеч ким қораламайди, у баҳолаш жараёнидан ҳоли бўлади. Келишмовчиликларни ҳал қилиш. Бу конкрет ҳаётий воқеликка ишлатилади-ган ўзига хос назорат синтези бўлиб, эмоционал ишловни ва машқларни иш-га солиш билимидир. Сюжети жиҳатидан мижоз ҳаёт сюжетига мос келади-ган китобларни ўқиш ўша ҳолатдан чиқиш йўлларини кўра олишга ва уларга эмоционал таъсир этишгаёрдам беради, ҳамда эмоционал конфликтни бар-тараф этади. Библиотерапиянинг бу тури ўта шиддатли бўлиб, психологнинг фаол бошқарувини талаб қилади. Амалда бу қуйидагича бўлади: психолог, ми- жозга мос келувчи, унинг муаммоларига тўғри келадиган, мақсади ва шах- сий хусуиятига мутаносиб бўлган; қийинчиликларни англаб етадиган, муам- молар сабаби, дисгармония келиб чиқиши моҳиятини англай оладиган ва х.к. адабиётлар рўйхатини тўзади. Мижоз китоб ўқишдан олдин йўриқнома билан танишади: берилган рўй-хатга биноан нималарга диққат эътиборни қаратиш, нималарни қолдириб ке-тиш, ўқилгандан нималарни ўз тажрибаси билан қиёслашкерак ва нималар-ни амалиётида дарҳол текшириш керак.

Мижоз китобни ўқиб чиққанидан кейин, суҳбат ўтказилади: “Нималарни билиш, айниқса, қизиқарли бўлди?”, “Бундан қандай фойда келиб чиқди?”, “Нима эҳтиёткорлик ва иккиланиш уйғотди?”, “Алоҳида персонажларга муносабатингиз қандай?”. __________________________________________________________ * Эмоция- индивиднинг ҳаяжонини рангдор субъектив реакцияси, ўз ҳаракатлари ёки таъсир этувчининг унга муносабати. Библиотерапияда ишлатиш мумкинлиги нуқтаи назаридан адабий жанрлар таҳлили. Махсус адабиёт медицина (тиббиёт)дан, психология, психотерапия, пе-дагогика ва х.к. биринчи даражали аҳамият касб этувчи бўлиб, мижозга хо-тиржамлик, назорат жараёнларини мувофиқлаштириш билимларини беради. Бу китоблар обрўси бошқа жанрлардан олдин туришни тақазо этади. Шунинг учун библиотерапия рецептлари орасида бу асарлар кўп сонли бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ушбу адабиётларнинг ассий вазифаси мижозга тўғри йўналиш, келажак-ка ишонч берувчи билимларни етказиш, ўзи ҳақида нотўғри тушунчаларни йўқ қилиб, мавжуд нуқсонларни енгишжараёнида умумий фаолликни кучай-тириш имконини беради. Илмий-оммабоп адабиёт. Махсус адабиёт бажарадиган вазифани бажа-ради, аммо етарли билими, етарлича маданий- таълимот даражаси бўлмаган ўқувчиларга мўлжалланган. Унинг вазифаси мижоз ўзида ҳис қилаётган муаммолар ҳақида, мураккаб илмий соҳалар ҳақида умумий тафсилот олади. Фалсафий адабиёт. Унинг вазифаси мижозга ўзи ҳақида тўлиқ, кенг қам-ровли маълумот бериш, бошқалар ҳақида, умуман дунё ҳақида тушунча бе-ришга ёрдам беради. Ташқи реал дунё ички субъектив дунё орасидаги

маъ-лум бир конфликтлар фарқининг мавжудлигини тушиниш бўлиши мумкин ва бўлиши керак, ҳамда мавжудликни тушунтиради. Буни тушунтириш мижозга хотиржамлик ва қониқиш ҳиссни беради. Фалсафий адабиёт бўлимига адабий танқидчилик, публицистика, адабиёт тарихи, фалсафа тарихи ва х.к.лар киради. Биографик ва автобиографик адабиётлар. Уларда тасвирланган ёрқин шахслар, уларнинг улкан муваффақиятлари ва ҳаётий қийинчиликлари мижозга ўзини тезроқ ва яҳшироқ тушунишга ёр- дам беради. Бунда идентификация (қиёслаш) услубидан фойдаланилади. Кўпинча улар беллетристика* адабиётидан кучлироқ таъсир этади, чунки реал факт, реал воқеалар қаламга олинади. Энг самарали асарлар қисқа, ёр- қин биографиялар бўлиб,50-70 бетни ташкил этиш керак. Ҳужжатли адабиёт ўзининг фактографик характери ва кичрайтирилган бадиий ижод самараси бўлгани учун кўпчиликка кучли таъсир этади. Мумтоз (классик) адабиёт. Турлича таъсир эта оладиган каттаимконият-ларга эга бўлган адабиёт бўлиб, амалиёта уни ишлатиш мураккаблиги билан ажралиб туради. Катта бўлмаган асарлардан фойдаланиш тавсия этилади,ам-мо энг таниқлиларидан фойдаланишдан чекланиш керак, улар билан баъзи қийинчиликлар боғлиқ(мактабда ўрганилган ва х.к.), ўқишга мажбур бўлинган. Кулгили ва хажвий адабиётлар. Мижозни ҳаётга кенг ва объектив қарашга ўргатади. Кулги моҳияти ҳар қандай ҳолатнинг кулгили томонларини топиб уларни ўзгартириш. Хажв мижозга турли қийин ҳолатларда ўзини эркин на-моён қилишга имкон беради, ўзига ишонч ҳосил қилиш, муомала техника-сини ўргатади, актуал (долзарб) бўлган ижобий имкониятларни сақлайди. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– * беллетристика - ўқ и л иш и енгил бўлган насрий саргузашт асар.

Афористик* адабиёт. Унда мужассам бўлган ёрқин образлар, чарҳланган фикрлар, бир-бирига зид ғоялар, лекин доимо мустаҳкам мантиқ мижоз дунё қарашининг чегараларини кенгайтиради. Бундан адабиёт ҳам ўзлаштири-лади, руҳий фаолиятни тартибга солишга динамикага ёрдам беради. Бундай адабиётни ўқиб борадиган мижоз ҳар-хил тўсиқ ва чеклашларга хотиржам муносабат билдиришга одатланади, қарама- қаршиликларни осон енгади, инсон сўз жавоҳирлари билан танишади. Фольклор** ва эртак китоблар. Фольклорда бутун миллат, халқ, авлодлар дунёқарашийиғилган бўлади. Кўп асрлик ҳаётдаги оғзаки ижод жараёнида фольклор асарлари махсус синов-синоатлардан муваффақиятли ўтган. Ин-сонларнинг руҳий ҳолатларига мос бўлган, кўпчилик талабини қондирган эртак, миф, достонлар ва х.к.авлоддан-авлодга ўтиб борган. Саҳийлик, ҳақи-қат, одиллик, соддалик идеалларининг мавжудлиги улкан психотерапевтик тўлқин олиб келади. Болалар билан специфик иш олиб боришда қўлланилади, уларнинг қи-йинчиликларини сезиши, ота-оналар билан муомалани йўлга қўйиш, ҳамда аёллар терапиясида самара беради. Илмий фантастик адабиёт. Ушбу адабиётнинг бошқалардан фарқи оддий, кундалик воқеликданташқарига чиқа олишидир. Одамнинг баъзи хусусият-ларини жуда кенгайтириб, муносабат ва ҳолатларини таранг қилиб, фантас-тик адабиёт уларни яхшироқ тушуниш ҳолатини, сезгиларнинг чегарасини аниқлайди. Мижознинг фаоллиги ва хаёлотни тартибга келтиради. Детектив ва саргузашт адабиёт. Детектив ва саргузашт адабиётлар ўз қатор хусусиятларига биноан библиотерапияда алоҳида ўрин тутади. Улар ом-мавий ўқишга осон, ўта тушунарлилиги ҳаётий муаммоларни умумлашти- риб, осон етказади. Мижоз - бу ўлжа, унинг учун кундалик ҳолатлар тугуни мавжуд.

Детектив асарларда диққат- эътибор негатив ҳиссиётларга қаратилади, интуиция*** машқ қилинади. Доимо ҳаяжон ва қизиқишда ушлаб туришга катта эътибор қаратилади. Детектив асар ўқувчини хавф- ҳатарга ундайди, аналитик фикр юритишга, топқирликка ундайди, уни реал ҳолатдан чиқа- риб, фантастик ҳолатга етаклайди ва у ерда ҳимоялаб боради. Драматургия. Пьесани ўқиётганда кўпинча, китобдан фарқли ўлароқ ўзини ижрочи шахс билан қиёслашга тўғри келади. Пьеса мижозни диалогга, муомала қоидаларига, айниқса, шахсий муомала қийинчиликларини сезадиганларга ўргатади.Пьеса мижозга ижод эркинли-гини беради, ҳаёлот ривожига эрк беради. Педагогик адабиёт. Махсус илмий адабиётлар билан биргаликда ота- она-лар, педагоглар ҳамда улардан авлодга кичик бўлганлар билан муомала муаммоси вужудга келадиган одамлар коррекциясини шакллантириш учун фойдаланилади. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– *Афоризм- доноларнинг улкан маъно англатувчи нафис, мантиқли ибора. **Фолклор- халқ оғзаки ижоди(достон, топишмоқ, халқ қўшиқлари, тез айтишлар). ***Интуиция-ички ҳиссиёт, ички сезги (олтинчи сезги) . Юридик адабиётлар. Мижозга нотўғри аҳлоқнинг кўпгина кўринишлари-нинг сабабларини билиш имконини беради. Унинг ўз хулқи ва атрофдаги-ларнинг ноҳақлигини тушуниш имконини беради. Йўналтирувчи соҳа адабиёти. Диагностика жараёнида у ёки бу сабабларга кўра мижозда катта таъсурот қолдирган китоблар аниқланади. Мижоз ўз психологи билан уларнинг кучли таъсирини тахлил қилар экан, ўз муаммолари сабабини тушуниб етиши мумкин.

Похожие

Психология ўқитиш методикаси фанининг предмети, вазифалари ва аҳамияти

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари

Педагогик психологиянинг предмети, вазифалари ва аҳамияти

Психологияда мустақил ишларни ташкил этиш

Проектив методикалар