AQSh va Yevropa mamlakatlarining geosiyosiy o'rni - Педагогиka - Рефераты

AQSh va Yevropa mamlakatlarining geosiyosiy o'rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

AQSh va Yevropa mamlakatlarining geosiyosiy o'rni Reja: 1. XX asrda AQShning geosiyosiy o'rni va pozitsion xususiyatlari. 2. Iqtisodiy, moliyaviy, harbiy siyosiy pozisiyalar. 3. AQShning Osiyodagi geosiyosati. 4. Yevropaning jahon hamjamiyatidagi o'rni va ahamiyati 5. Yevropa mamlakatlarining geosiyosati. Yevropa va AQSh

Geosiyosat siyosatdagi hukmron doiralar uchun yaratilgan fan bo'lib, bu fan bilan faqat mamlakatlar va millatlarni boshqarishda faol ishtirok etadigan yoki shunday maqsad yo'lida harakat qilayotgan kishilargina shug'ullanib kelganligiga tarix shohiddir. Geosiyosat ilmiy nuqtai-nazardan qandaydir dogmatik qoidalarga asoslanmasdan, o'zi uchun muhim va ikkinchi darajali bo'lgan fanlar yoki fan yo'nalishlarinigina belgilab oladi. Boshqa ijtimoiy va tabiiy fanlar geosiyosiy uslubning asosiy tamoyillariga zid kelmagan taqdirdagina tadqiqot doirasiga jalb etiladi. Hozirgi paytda u Yer yuzida etakchilik qilayotgan eng qudratli davlatlarning harakat dasturi sifatida ittifoqlar tuzish, urush boshlash, islohotlar o'tkazish, jamiyatni tarkibiy jihatdan qayta qurish, keng qamrovli iqtisodiy hamda siyosiy dasturlarni joriy qilish kabi muhim qarorlarni qabul qilish borasidagi zaruriy xulosalarni o'z ichiga olgan o'ziga xos amaliy qo'llanmaga aylanib qolgan. Geosiyosatning asosiy qoidasi Yer yuzasining jug'rofiy tuzilishi hamda sivilizatsiyalarning tarixiy turlarga bo'linishida ifodalangan fundamental dualizmning qat'iyligini ifoda etishdan iboratdir. Mazkur dualizm «tellurokratiya» («quruqlik kuchi») va «talassokratiya» («dengiz kuchi»)ning bir-biriga qarama- qarshi qo'yilishida namoyon bo'ladi. Bunday qarama-qarshilikning mohiyati antik davr tarixidagi mashhur savdo sivilizatsiyasi – Karfagen (Afina) hamda harbiy- avtoritar sivilizatsiya – Spartaning (Rim) o'zaro munosabatlari misolida yaqqol ko'zga tashlanadi. Boshqacha aytganda, bu liberal g'oyaga asoslangan demokratiya va ideokratiya o'rtasidagi qarama-qarshilikdir. Mazkur ziddiyat dastlabki paytlardan boshlab uni tashkil qilgan qutblarning qarama-qarshiligi xususiyatiga ega bo'lib davr taqozasiga ko'ra o'zgarib turadi . Shunday qilib, butun ijtimoiy tarix ikki unsur, ya'ni «suv» («suyuq», «oquvchi») va «quruqlik» («qattiq», «doimiy») unsurlari atrofida ro'y bergan jarayonlardan iborat. Tellurokratiya, makonning muqimligi va undagi asosiy xususiyatlarning barqarorligi bilan xarakterlanadi. Sivilizasion darajada tellurokratiya insonlarning yirik uyushmalari, xalqlar, davlatlar, imperiyalar bo'ysunadigan o'troqlik, konservatizm, qat'iy huquqiy me'yorlarda namoyon

bo'ladi. Quruqlikning qattiqligi xalqlarning madaniy hayotiga ham jiddiy ta'sir ko'rsatadi, jumladan, ijtimoiy an'analarning barqarorligi va axloqiy qoidalarning mustahkamligi ana shu omil ta'sirida shakllanadi. Quruqlikdagi, ya'ni Yevrosiyoning ichkarisidagi xalqlarga induvidualizm ruhi yot bo'lib, ularga azaldan ijtimoiylik ruhiyati va ierarxiyaviy tizim xos bo'lgan. Talassokratiya esa bunga teskari bo'lgan qoidalarga asoslangan sivilizatsiya bo'lib, u dinamik, harakatchan va texnik rivojlanishlar tarafdoridir. Uning ustuvor yo'nalishlari ko'chmanchilik (asosan dengizda suzish nazarda tutilmoqda), savdo, individual ishbilarmonlik ruhidan iborat. Shaxs jamoaning harakatchan vakili bo'lgani tufayli oliy qadriyat hisoblanadi. Bunda ma'naviy va huquqiy me'yorlar bir-biri bilan aralashib, nisbiy va harakatchan bo'lib qoladi. Sivilizatsiyaning bu turi tez rivojlanadi, tashqi madaniy xususiyatlarni oson o'zlashtiradi, lekin shunga qaramasdan o'zligini saqlab qoladi. Insoniyat tarixining asosiy qismi har ikkala yo'nalishning ma'lum cheklangan hududlari doirasida, ammo «tellurokratiya»ning umumjahon miqyosidagi ustuvorligi sharoitida rivojlangan. Quruqlik unsuri butun sivilizatsiyaga o'z ta'sirini o'tkazadi, «suv» (dengiz, okean) unsuri esa ayrim paytlarda va muayyan hududlardagina namoyon bo'ladi. Quruqlik va suv dualizmi ma'lum vaqtgacha jug'rofiy jihatdan dengiz qirg'oqlari, daryo havzalarida va boshqa hududlar doirasida qolishi mumkin. Qarama-qarshilik sayyoraning turli joylarida, turli shakllarda rivojlanadi. Nemis olimi K.Xausxofer 1869 yilda Myunxen shahrida professor oilasida dunyoga kelgan. Yoshligidan etuk harbiy bo'lishni orzu qilgan Karl tegishli ma'lumotga ega bo'lgach, yigirma yildan ortiq qurolli kuchlar safida zobitlik qiladi. 1908 – 1910 yillarda u Yaponiya va Manchjuriyada Germaniyaning harbiy vakili lavozimida faoliyat olib boradi. Ana shu paytda u Yapon imperatori oilasi va oliy tabaqa oqsuyaklar qatlami bilan tanishadi. Jismoniy jihatdan zaif bo'lgan Karl oxir oqibatda o'zining muvaffaqiyatli rivojlanib borayotgan harbiy faoliyatidan voz kechishga majbur bo'ladi. 1911 yilda Germaniyaga qaytgan Karl umrining oxirigacha o'zi tug'ilib o'sgan shaharda yashab qoladi. U ilmiy faoliyat bilan shug'ullanish natijasida Myunxen universitetida “fan doktori” darajasini oladi.

O'sha paytdan boshlab Xausxofer muntazam ravishda umuman geosiyosat, xususan Tinch okeani havzasi mintaqasi geosiyosatiga doir asarlar chop eta boshlaydi. Uning “Day Nixon” deb nomlangan ilk asari Yaponiya geosiyosatiga bag'ishlangan. 1924 yildan boshlab K.Xausxofer 20 yil davomida “Geopolitik”, keyinchalik “Zeitschrift fur Geopolitik” deb nomlangan jurnalni nashr etadi. K.Xausxofer F.Ratsel, R.Chellen, X.Makkinder, V.Blash, A.Mexen va boshqa geosiyosatchilarning asarlarini diqqat bilan o'rgangan. Sayyoraviy dualizm “dengiz qudrati”ning “mintaqaviy kuch”larga qarshiligi yoki talassokratiya va tellurokratiya qarama-qarshiligini ifoda etgan manzara uning uchun o'zi faol ishtirokchi bo'lgan xalqaro siyosat sirlarini ochib beradigan kalit vazifasini o'tagan. Masalan, Yaponiyada u dunyoning strategik muvozanatiga doir ma'suliyatli qaror qabul qiladigan kuchlar bilan yaqin munosabatlarda bo'lgan. Shunisi qiziqki, dastlab nasistlar tomonidan qo'llangan “Yangi Tartib”, hozirgi vaqtda esa amerikaliklar ilgari surgan “Dunyoning yangi tartiboti” iborasi ilk bor Yaponiya olimlari tomonidan Tinch okeani mintaqasidagi ta'sir doirasini kengaytirishga yo'naltirilgan geosiyosiy dasturga nisbatan ishlatilgan. O'sha paytda “Dengiz Kuchi” va “Yer Kuchi” o'rtasidagi sayyoraviy raqobat Germaniyani o'z yo'lini anglab olish muammosini keltirib chiqardi. Bu borada K.Xausxofer ham milliy g'oya tarafdorlari nemis davlati siyosiy qudratini oshirishga har tomonlama harakat qilgani ma'lum. Bu bu hol nafaqat sanoatning rivojlanishi va madaniy taraqqiyotni, balki geosiyosiy bosqinchilikni ham anglatgan. Germaniyaning Yevropa markazida joylashganligi, madaniy va jo'g'rofiy holati uni g'arbiy dengiz davlatlari bo'lmish Angliya, Fransiya va AQShning tabiiy raqibiga aylantirgan edi. “Talassokratik” geosiyosatchilarning o'zlari ham Germaniyaga salbiy munosabatini yashirmas, uni (Rossiya kabi) dengiz hukmroni bo'lgan G'arbning geosiyosiy raqibi deb bilishardi. Bunday vaziyatda Germaniyaning “Tashqi yarimoy” davlatlari bilan yaqin hamkorlik qilishga ishonishi qiyin edi. Qolaversa Angliya va Fransiya o'rtasida azaldan o'zaro hududiy da'volar mavjudligini ham e'tiborga olinishi kerak.

Natijada, Buyuk Germaniyaning kelajagi G'arb va anglosakson dunyosi, ya'ni Sea Power bilan geosiyosiy nuqtai-nazardan qarama-qarshi yo'nalishga ega edi. Karl Xausxofer va uning izdoshlari yaratgan geosiyosiy konsepsiya ana shu tahlillarga asoslanadi. U “qit'aviy blok” yoki Berlin-Moskva-Tokio o'qini tashkil etish zaruriyatini aks ettiradi. Ushbu blok raqib strategiyasiga qarshi yagona aniq va to'liq javob bo'lishi kerak edi. Shuni ta'kidlash karakki, raqib tomon bunday hamkorlik tuzilishidan qo'rqishini hatto yashirmagan edi. K.Xausxofer “Qit'aviy blok” maqolasida agar Yevrosiyoning eng ko'p sonli xalqlari bo'lgan nemislar va ruslar o'zaro ziddiyatlarga barham berishsa, Yevrosiyoni hech qachon engib bo'lmaydi (Qrim urushi yoki 1914 yilgi voqealar kabi). Bu Yevropa siyosatining aksiomasidir, deb yozgan. Fikrni davom ettirib, Xausxofer amerikalik Gomer Lining “nemislar, ruslar va yaponlar birlashgan paytda anglosakson siyosati o'limga mahkum bo'ladi,” degan mulohazasini misol tariqasida keltiradi. Ushbu fikrni K.Xausxofer o'z maqolalari va kitoblarida turlicha talqin etadi. Bu fikr Ostorietierung, ya'ni “Sharqqa yo'nalish” nomini oldi. Unga ko'ra Germaniya xalqi madaniy nuqtai-nazardan nafaqat Yevropa, balki Osiyo an'analarining G'arbdagi davomchisi sifatida o'z o'rnini topib olishi kerak. Ayrim tadqiqotchilarning yozishicha, shuning uchun ham Ikkinchi Jahon urushi davrida inglizlar nemislarni kamsitib “xunnlar” deb atashgan. K.Xausxofer maktabi geosiyosatchilari tomonidan esa bunday nomlanish haqiqat tarzida qabul qilingan. Lekin shuni ham aytish kerakki, “Sharqqa ochiqlik” konsepsiyasi K.Xausxofer talqinida “Slavyan erlarini egallab olishni” anglatmagan. So'z faqat qit'a miqyosdagi ikki eng yirik davlat Rossiya va Germaniyaning YEvrosiyoda yangicha tartib o'rnatish borasida hamkorlik qilishi haqida borardi. K.Xausxofer rejasiga ko'ra, nemis erlarining kengayshiga rus hududlarini bosib olish bilan emas, balki deyarli o'zlashtirilmagan ulkan Osiyo hududlarini o'zlashtirish va Sharqiy Yevropa erlarini qayta taqsimlash orqali erishish mumkin edi. N.Spaykmen “Dunyo siyosatida Amerika strategiyasi: Qo'shma Shtatlar va kuchlar muvozanati” (“America's Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power”, Nyu York, 1942 ) va “Tinchlik geografiyasi” asarlarida

birinchi bo'lib A.Mexen tomonidan taklif qilingan davlatning geosiyosiy qudratini belgilovchi o'nta mezonni ko'rsatib o'tadi. Mazkur mezonlar asosida baholangan davlatning geosiyosiy imkoniyatlari etarli darajada bo'lmasa, u holda bunday davlat umumbashariy strategik himoyadan foydalanish uchun suverentetining bir qismidan voz kechish evaziga muayyan strategik ittifoqqa a'zo bo'lishi kerak bo'ladi. Rimland tushunchasiga haddan tashqari yuqori baho berish bilan, N.Spaykmen dunyo geosiyosiy xaritasiga “dengiz qudrati” pozisiyasidan ahamiyatli bo'lgan yana bir muhim qo'shimcha – “oraliq okean” (Midland Ocean) tushunchasini ilmiy muomalaga kiritadi. Uning negizida Yevropa, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikaning qadimgi tarixida O'rta Yer dengizi qanday o'rin tutgan bo'lsa, G'arb sivilizatsiyasining eng yangi tarixida Atlantika okeani xuddi shunday mavqega ega ekani haqida geosiyosiy g'oya yotadi. N.Spaykmen tamaddunning asosiy tarixiy hududi aynan “qirg'oq hudud”lari bilan (Rimland) uzviy bog'liq, deb hisoblagan. Shu tufayli u O'rta Yer dengizi atrofidagi hududlarni keyinchalik mintaqa (quruqlik bosqinchilarini madaniylashuviga olib kelgan) ichkarisiga va ayrim orollarga tarqalagan (dengiz bosqinchilarini madaniylashuviga olib kelgan) madaniyat namunasi sifatida talqin etgan. Qadimda O'rta Yer dengizi atrofida kechgan jarayonlar bugungi kunda sayyoraviy miqyosda Atlantika okeani doiasida ro'y bermoqda. Okeanning har ikki qirg'og'i G'arb tamaddunining texnologik va iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan hududi bo'lib qolmoqda. Bunday talqin etilgan Midlend Ocean, ya'ni “oraliq okean” ajratuvchi emas, balki birlashtiruvchi omil sifatida More Intemum, ya'ni “ichki dengiz”ga aylanadi. Shundan kelib chiqib, N.Spaykmen shartli ravishda “atlantika mintaqasi” deb atash mumkin bo'lgan quruqlikdan iborat geosiyosiy voqelik haqida so'z yuritadi. Ushbu mintaqa markazida joylashgan Atlantika okeani ko'l vazifasini bajaradi. Nazariy tusdagi ushbu “mintaqa” yoki “yangi Atlantida” G'arbiy Yevropa madaniyatining

mushtarak, demokratiya va liberal–kapitalizm mafkurasi, siyosiy, etnik hamda texnologik taraqqiyotning uzviy bog'liqligini ifoda etadi. N.Spaykmen ushbu “atlantik mintaqa”da intellektual omil ayniqsa muhim ahamiyat kasb etishini ta'kidlaydi. G'arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikaning Sharqiy qirg'og'i (ayniqsa Nyu-York) ushbu yangi “atlantik hamjamiyat”ning o'zak markazini tashkil etadi. Bunda AQShning savdo hamda harbiy-sanoat majmui uning boshqaruv markazi va qudratli mexanizmi vazifasini bajaradi. Yevropa ma'lum ma'noda AQShning intelektual tarkibiy qismiga aylanadi va shu bois AQShning geosiyosiy manfaatlari va strategik yo'nalishi barcha G'arb davlatlari uchun yagona va asosiy yo'l bo'lib qoladi. Shunday ekan, Spaykmen Yevropa davlatlarining siyosiy suvereniteti ham asta-sekin qisqarishi va haqiqiy hokimiyat “atlantika” hududining barcha vakillarini birlashtiruvchi AQSh etakchiligidagi maxsus tuzilma ixtiyoriga berilishi kerak, deb hisoblaydi. Boshqacha aytganda N.Spaykmen “Shimoliy Atlantika Ittifoqi” (NATO) tuzilishi natijasida ro'y bergan ko'pgina jarayonlar, jumladan, urushdan keyin Yevropa davlatlari suverenitetining kamayishi va AQShning sayyoraviy hukumronlikka intilishini oldindan anglab etgan edi. Shu bois Spaykmen ayrim olimlar tomonidan Amerikaning “sovuq urush”dagi g'alabasining me'mori deb tan olinishi bejiz emas. AQShning “dengiz qudrati” sifatida mintaqa va dengiz kuchlari o'rtasidagi kurashda hal qiluvchi g'alabaga erishish uchun YEvrosiyo, jumladan Yevropa, Arab mamlakatlari, Hindiston, Xitoy kabi davlatlarning qirg'oq hududlarini nazorat qilishni nazariy jihatdan asoslash Spaykmen konsepsiyasining mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Makender talqinida sayyoraviy ikkilik deb atalgan dengiz va quruqlik o'rtasidagi ziddiyat “abadiy” va “o'zgarmas” bo'lsa, N.Spaykmen fikricha, “dengiz davlatlarining” Rimland ustidan o'rnatadigan mutlaq hukumronligi quruqlik davlatlarini to'la-to'kis nazorat ostida tutib turish imkonini beradigan g'alabaga olib keladi”. Aslida bunday yondashuv A.Mexen ilgari surgan “anakonda” taktikasining mantiqiy yakuniga etkazilgan va rivojlantirilgan ko'rinishidir. N.Spaykman

Markaziy Yevrosiyoning geosiyosiy holati va ushbu mintaqada ro'y berishi mumkin bo'lgan o'zgarishlar xususida ham fikr-mulohozalarini bayon etgan. Chunonchi, u Markaziy Yevrosiyo siyosiy jihatdan kuchayishi va butun qit'ani egallashga intilishi mumkinligi to'g'risidagi X.Makkinder nazariyalaridan voz kechishga hali erta ekanini uqtiradi. Shunday qilib, N.Spaykmen geosiyosat tarixida “atlantizmning otasi” “NATOning g'oyaviy rahnamosi” sifatida nom qoldirgan. Shunday qilib, Yevrosiyoning geosiyosiy taqdiri fransuz geosiyosiy maktabi vakillari tomonidan ilgari surilgan konsepsiyalar G'arbiy Yevropada strategik muvozanatni saqlashga qaratilgan bo'lsa, atlantistlar vakillari tomonidan ilgari surilgan konsepsiyalar butun Yevrosiyoda strategik muvozanat o'rnatishni nazarda tutadi. Amerika geosiyosatida Buyuk Britaniyaning Yevrosiyoni egallash va uning markaziga intilishga qaratilgan strategiyasining davomini ko'rish mumkin. AQSh strategiyasi “sovuq urush” davrida g'oyaviy-mafkuraviy jihatdan asosan sobiq Sovet Ittifoqiga qarshi yo'naltirilgan edi va bu kurashda geosiyosiy maqsadlar oshkora namoyon bo'lmagan. Sovet tizimi parchalangandan keyin Yevrosiyoning turli mintaqalarida AQSh olib borayotgan harbiy harakatlar, ushbu qit'aning markazi – Markaziy Osiyoga nisbatan turli hiyla va nayranglar vositasida kirib borish va bu hududni imkon boricha uzoqroq o'z ta'sir doirasida saqlab turishga intilishlar mazkur davlatning yuz yildan buyon amalga oshrib kelayotgan geosiyosatining muhim yo'nalishlaridan biri ekanini namoyon etadi. Xulosa qilib aytganda, A.Mexenning “Anakonda” strategiyasi va N.Spaykmen ilgari surgan konsepsiya er yuzida va asosan Yevrosiyodagi strategik vaziyatni nazorat etishga yo'naltirilgan geosiyosatni anglatadi. Ma'lumki, o'tgan asrning asosiy geosiyosiy qarama-qarshiligi “sovuq urush”da yaqqol namoyon bo'lgan. Bu davrda uning intihosi, umuman jahon hamjamiyatining kelajagi to'g'risida turli yondashuv va nazariyalar ilgari surildi. Ba'zi olimlar yadroviy halokat dunyo taraqqiyotiga yakun yasashini ta'kidlagan bo'lsa, boshqalari Sharq va G'arb o'trasidagi ziddiyat oxir-oqibatda yagona

umumsayyoraviy tartibotga bo'ysunishga olib kelishini uqtiradi. Aynan ana shu yondoshuv mondializm nazariyasining mazmun-mohiyatini ifoda etadi. Ushbu konsepsiya G'arbning “sovuq urush”da erishgan g'alabasidan ancha ilgari paydo bo'lgan edi. Unga ko'ra, to'liq sayyoraviy integrasiyaning ro'y berishi muqarrar bo'lib, davlatlar, xalqlar, millatlar va madaniyatlarning xilma-xilligi bosqichidan yagona dunyo, ya'ni “One World”ga o'tish amalga oshadi. Ushbu g'oyaning ildizlarini O'rta asrlarga va uzoq o'tmishga borib taqaladigan ba'zi utopik nazariyalarda ko'rish mumkin. Bunday ta'limotlarga ko'ra, tarixning muayyan kulminasion davrida erdagi barcha xalqlar yagona saltanat ostida birlashadi va qadimdan davom etib kelgan ziddiyatlar, to'qnashuv hamda muammolar barham topadi. AQShning butun G'arb olamida, qolaversa, butun Yer yuzida strategik jihatdan eng qudratli davlatga aylangani sari u mondializmning asosiy shtabiga aylandi. Bu “shtab” a'zolari hokimiyatga muqobil maslahatchilar, tahlilchilar va strategik tadqiqotlar markazlaridan iborat tizimni shakllantirdi.

Adabiyotlar: 1. Дугин А. Основы геополитики. Часть первая. - М.:Арктогея,1997. 2 . Нартов Н.А. Геополитика. Учебник для вузов. - М. : ЮНИТИ , 1999. 3. Поздняков Э.А. Геополитика. - М., Культура, 1995. 4. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство мирового порядка // «Полис», 1994, № 1. 5 . Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство нового мирового порядка. - М.: ACT , 2003. 6. Бжезинский Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. - М., 2000 . 7. Боден Ж. Метод легкого познания истории. - М. : Наука, 2000 . 8. Василенко И.А. Геополитика. - М. Логос, 2003. 9. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. Изд 2, доп. и перераб. - М., 2001. 10. Гаджиев К.С. Геополитика. – М .: Международные отношения , 1997. 11. Геополитика: теория и практика // Сб.статей под ред. Позднякова Э.А. - М., 1993.

Похожие

O'quv jarayonida darsning o'rni

Pedagogik mahorati va uning o'qituvchi faoliyatida tutgan o'rni

Yevropa mamlakatlarida maktab, ta‘lim-tarbiya va pedagogika

Yevropa mamlakatlarida feodalizim davrida tarbiya va maktablar tizimi

Pedagogik mahorat haqida tushuncha, uning o'qituvchi faoliyatidagi o'rni va ahamiyati