Алишер Навоий педагогик ва таълим тарбиявий карашлари - Педагогиka - Рефераты

Алишер Навоий педагогик ва таълим тарбиявий карашлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

194 KB

Алишер Навоий педагогик ва таълим тарбиявий карашлари /1441-1501/ Буюк ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоий 1441 йил 9 февралда Хирот шаҳрида туғилган. Адабиёт ва бадиий ижодга муҳаббат унда болалагида уйғонган. Алишер шеър тинглашни ва айтишни жуда севган. Алишер Хиротда ва Машҳадда ўқиган, мантиқ, фалсафа, мусиқа, ҳуснихат ва бошқа фанларни, араб ва форс тилларини ўрганган. Алишер ўн беш ёшидаёқ истеъдодли шоир сифатида халқ оммасига танилган. Ўзбек туркий тилидаги шеърларига “Навоий”, форс-тожик тилидаги шеърларига “ Ф оний” тахаллусларини қўйган. Унинг ўзбек тилидаги ҳамма шеърлари “Болалик ажойиботлари”, “¡шлик нодирликлари”, “Ўрта ёш гўзалликлари”, “Қариликнинг фойдалари” тўрт қисмдан иборат “Хазойинул маоний” тўпламига, форс тилидаги шеърлари эса “Девони фоний” тўпламига жамланган. Навоий ўзбек адабиёти ва адабий тилига асос солган. Бадиий асар яратиш учун ўзбек тили ҳам форс ва араб тиллари каби имкониятга эгалигини, айрим ўринларда эса улардан ҳам устунли-гини исботлаган. Навоий лирикаси фалсафий мушоҳадаларга бой, чуқур ҳис-туйғу, табиатнинг гўзал манзараси, ёрқин бадиий тимсоллар билан тўла. Навоийнинг бадиий мероси жуда бой ва кўп қирралидир. У шеърий девонлар ва йирик достонлар яратиш билан бирга Марказий Осиёнинг XV асрдаги маънавий ҳаётини аск эттирадиган насрий асарлар ва илмий рисолалар ҳам ёзган. Улар орасида Навоийнинг устози, буюк тожик шоири ва мутафаккири Абдураҳмон Жомийга бағишланган “Хамсатул мутаҳаййирин”, ўзигача ўтган ва ўзига замондош бўлган жуда кўп шоирлар ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотлардан иборат “Мажолисун нафоис”, она тилини шарафловчи “Муҳокаматул луғатайн” асарлари алоҳида ўрин тутади. Навоий умрининг охирларида кишилик жамиятининг равнақи ҳақидаги “Лисон-ут-тайр” (“Қуш тили”) достонини, “Насойим ул-муҳаббат” номли илмий-фалсафий асарини ёзди. Умуман, Навоий ижодидаги демократик йўналиш ва инсонпарварлик, инсон қадр-қимматини ҳурматлаш ва одамлар бахти учун, фаровон ҳаёти учун курашиш унинг асарларини умрбоқий қилди.

Навоий ўлмас асарларида табиат ва жамият қонунларига ўзи-нинг муносабатини билдирган. Унинг дунёқараши шаклланишида файласуфларнинг ижтимоий фалсафий қарашлари алоҳида таъсир кўрсатган. Навоий фалсафасидаги инсонпарварлик ғоялари шеърий шаклда берилган. Бинобарин, бундай усул кўп мутафаккирлар ижодида ғоят таъсирчан ва анъанавий тус олган. Навоий ўз замона-сидаги ижтимоий- иқтисодий ва фалсафий руҳни гавдалантирган. Навоий яратувчи Аллоҳга тасаннолар айтиб, ўзининг “Муножот” асарини ёзган. Муножот Аллоҳдан нажот тилаш, унга илтижо қилишдир. Унда жумладан: “Илоҳи, дунё майли риштасини кўнглимдан уз ва нафсоният тийралиғида ҳидояи шаъми била ўзунг сари йўл кўргуз”, - деб ёзади. Навоий амалий фаолиятида ҳам, барча асарларида ҳам Қуръондаги ахлоқ қоидаларига риоя қилган. Пайғамбаримизнинг энг муҳим 41 та ҳадисларини назм риштасига осиб, “Арбаин” асарини яратган. Унда инсоннинг баркамоллиги масалалари алоҳида ўрин олган. Ким мусулмонлиғ айласа даъво Чин эрмас гар фидо қилур жонлар, Ул мусулмон дурурки, солимдур Тилию илгидин мусулмонлар. яъни қўлидан ва тилидан мусулмонларга озор етмайдиган кишигина ҳақиқий ва мусулмондир. Фарқ мутафаккирлари томонидан инсон камолотига бағиш-ланган ва панд-насиҳатларга бой дидактик асарлар яратилган. “Маҳобҳорат”, “Калила ва Димна”, “Қобуснома”, “Қутадғу билиг”, “Маҳзанул асрор”, “Матлаул анвор”, “Ахлоқи Муҳсиний” ана шулар жумласидандир. Ана шу анъанага кўра яратилган “Маҳбубул қулуб” асарида Навоий ўз замонасидаги баркамол инсонга хос фазилатларни акс эттирган. У 39 хил ижтимоий гуруҳга мансуб кишиларнинг ахлоқу одоби ҳақида сўз юритган: бутун умрини илоҳиёт сирларини билишга бағишлаган муҳаддисларни, куч-ғайратини осмон сир- асрорини кашф этишга бағишлаган мунаж-жимларни, ишқ йўлида жонини фидо қилган кишиларни, эл-юртда обрў қозонган шахлар ва ҳоказоларни тасвирлаган. Лекин бирор гуруҳни бошқасидан ортиқ деб ҳисобламаган. Тарихчи олим Мирхонд “Равзатус сафо” номли асарини ёзишга киришар экан, Навоий унга “асарингиз шоҳга ҳам, гадога ам тушунарли бўлсин”, дея маслаҳат берган.

Навоий “Маҳбубул-қулуб” асарида инсонга хос бўлган юксак фазилатларнинг мақсад ва моҳиятини асослаб берди. Китобнинг II қисми, яъни “Хамида афъол ва замима ҳисол хосияти”да қаноат, сабр, одоб ишқ каби инсонни руҳий ҳолатига боғлиқ бўлган иродавий сифатларнинг моҳиятини очган. - Қаноат чашмадурким, суви олмоқ била қурумас. Қаноат қилган одамни кўнгли очиқ, кқзи равшан бўлиб, обрў-эътиборга сазовордир: Хар кимки қаноат тарафи нисбати бор, Барча эл аро тавозуу иззати бор, Улким тамау ҳирс бирла улфати бор, Яхши-ёмон ичра заллату нақбати бор. Қаноатга куч бағишловчи юксак инсоний фазилат сабрдир. Сабр қилиш инсонни муродга етаклайди. Кимки бир жиддат аро сабру таҳаммул айлади, Бахт анинг нишини нўшу хорини гул айлади. Китобнинг III қисми “Мутафаррика фавойид ва амсол сура-ти” бир неча танбеҳлар баёнида ахлоқий сифатлар саодатмандлик, худписандлик, такаббур, эҳсон, мурувват, вафо, чин сўз, нодонлик ва бошқа инсонлар табиатида учрайдиган сифатлар моҳияти асос-лаб берилади. Вафо зайлида ва ҳаё зикридаги 17 танбёҳда шундай дейилади: Карам ва мурувват ота ва онадурлар, вафо ва ҳаё икки ҳамзод фарзанд. Хар неча ул икковига нур Била сародур. Фу икков-га иттисол била пайванд ҳар кўнгулниким, вафо маскан қилур, ҳаё ҳам қилур ва ҳар маскандаким, ул топилур бу ҳам топилур. Вафосизда ҳаё йўқ, ҳаёсизда вафо йўқ. Хар кимда бу икки йўқ - имон йўқ ва ҳар кимда имон йўқ - андин одамийлик келмак имони йўқ! 1 Навоий инсоннинг сифатларини бири-бири билан нақадар туташганини кўрсатиб имони бор инсонда ҳамма юксак фазилатлар бўлмоғи лозим деб ҳисоблади. Навоий ўз фалсафасида идеални кўрсатиб бериш билан чекланмаган, балки фикр-мулоҳазаларини янада ривожлантириб, шахснинг хулқ-атвори, ахлоқий хусусиятлари таълим-тарбия орқали шаклланишини ифодалаган. Инсоннинг феъл-атвори ўзича ҳосил бўлмаслигини, балки жамиятдаги

маълум кишилар жамоасида муайян ахлоқий қоидалар асосида шаклланишини баён қилган. Навоийнинг фалсафий Навоийнинг дунёқараши да чинакам дунёқараши инсонпарварлик ғоялари асосий ўрин олган. Навоий мактабдорлик ёки мударрислик қилмаган бўлса ҳам таълим ва тарбия борасида жуда катта ишларни амалга оширган. У жуда кўп фозил кишиларни тарбиялаб етиштирган. Машҳур тарихчи Хондамир Навоийнинг ёшларга билим ва тарбия бериш учун имкониятлар яратгани ҳақида жумладан шундай ёзган: “Атоқли олимлар ва ҳурматга лойиқ санъат аҳлининг даражаларини кўтаришда ва мартабаларини оширишда қўлидан келган қадар ҳаракат қилиб, бундай ишларга катта аҳамият берди. Ўқувчилар фақат ўқиш билан машғул бўлишлари учун уларга нафақалар тайин этиб, мадрасалар бино қилди” 2 . Навоий фаннинг турли тармоқларини – адабиёт, тарих, тил билимларини; санъатнинг ҳар хил соҳаларини мусиқа, расм, хаттотлик, меъморлик ва ҳоказоларнинг ривожлантиришга ҳаракат қилиш билан бирга, ана шу соҳаларнинг ижодкорларига ёрдамлашган, қимматли маслаҳатлар берган, уларни рағбатлантирган. Навоий илмий ва адабий асарларни яратишди ўз давридаги олимлар, адиблар ва шогирдларига намуна бўлган. Унинг деярли барча асарлари тарбиявий-маърифий аҳамиятга эга. Фоирнинг беш достондан иборат шоҳ асари “Хамса”да инсон камолатининг барча масалалари қамраб олинган. Ундаги биринчи достон – “Хайратул аброр” ҳақиқат, ишонч, эзгулик, севги ва дўстликни улуғловчи фалсафий асардир. Унда ўша давр учун долзарб ахлоқий, тарбиявий, ижтимоий-фалсафий фикрлар баён қилинган. Адолат, мурувват, сахийлик, одоб, камтарлик, қаноат, инсоф, ишқ-вафо, ростгўйлик, дўстлик, ўзаро ёрдам ва бошқа ажойиб фазилатлар, оддий меҳнаткашнинг жамиятдаги ўрни ифодаланган. Ана шу оли-жаноб фазилатлар таърифида алоҳида-алоҳида ҳикоялар берилган. “Фарҳод ва Фирин” достонида санъаткор бош мавзу – севги-ни тасвирлаш билан бирга, юксак инсоний фазилатларни ибрато-муз ифодалашга ҳам алоҳида эътибор берган. Фош қаҳрамон Фарҳод – баркамол инсон, оқил, заковатли, енгилмас ботир, вафодор дўст, меҳнатсевар, билимдон вахалқ ҳурматига сазовор бўлган камтарин бир йигитдир. Навоий Фопур қиёфасида дўстликнинг ажойиб кучини кўрсатади. Тўрт ёшидан кўп

илм ва ҳунарларни, бир неча тилни ўрганган Фарҳод ўзининг билими, ҳунарини юрт нафи, халқ фойдаси учун ишлатишга интилади, қуёш тафти остида ариқ очаётган жафокаш халққа ёрдам қўлини чўзади. Меҳинбону ва Фирин юксак маданиятли, ахлоқли, пок қалбли, иффатли, ўз ватанини севадиган ва заковатли аёллар тимсолидир. Умуман, достондаги барча ижобий тимсоллар номусли, соф виждонли, ҳақиқий инсонлардир. Достонда Навоий ёвуз кишиларнинг ахлоқий чиркинлигини, адолатсизлиги ва қабиҳлигини ҳам тасвирлайди, зулма ва ноҳақликка, алдамчилик ва фирибгарликка ғазаб-нафрат билан қарайди. “Лайли ва Мажнун”да ҳам самимий севги, ақл-заковат, садоқат ва матонат мадҳ этилган. Қайс-Мажнун – шоир, файласуф, ўзида ижобий фазилатларни мужассамлаштирган инсон. Лайли эса вафодор, заковатли, пок қалбли қиз. Достонда бир-бирини самимий севган икки ёшнинг саргузаштлари, ғам- ғуссалари тасвирланган, ўша даврдаги ҳақсизликлар акс эттирилган. “Хамса”га киритилган тўртинчи достон “Сабъай сайёр” Фарқ халқлари орасида машҳур бўлган Баҳром Гўр афсонаси асосида яратилган. Унда инсоннинг фаолияти ва кураши, ақл ва идрок кучи, кишиларинг бир-бирига садоқати, вафодорлиги, самимий дўстлиги, муруввати ва ҳоказолар куйланади. Турли мавзулардаги ҳикояларда илм-ҳунар, ақл ва идрокни жодугарликка, қаллобликка ва ҳақиқий инсоний хислатларни жамият ичидаги энг қабиҳ иллатларга: фирибгарлик, ёлғончилик, туҳматчилик, иғвогарликка қарши қўйилади. Навоий ёш авлоднинг илм-ҳунар ўрганган ва энг яхши фазилатларга эга кишилар бўлишини орзу қилади ва достоннинг тарбиявий қиммати ҳам на шундадир. “Хамса”даги сўнгги достон – “Садди Искандарий”да Навоий-нинг ижтимоий-фалсафий фикрлари, таълим-тарбиявий қарашлари ифодаланган. Искандарнинг тарбияси, ўқитувчилари, олимлар ҳақидаги мушоҳадалар, файласуфларнинг машварати, Искандар-нинг олимларга саволи ва уларнинг жавоблари баён қилинган. Навоийнинг дидактик Навоийнинг дидактикага оид асар қарашлари ларидан энг муҳими юқорида айтил ган “Маҳбубул қулуб”дир. Китоб уч қисмдан иборат. Биринчи қисмда жамиятнинг турли табақалари тўғрисида, иккинчи қисмда ахлоқ ва олижаноб

фазилатлар тўғриси-да сўз юритилади. Учинчи қисмда эса тарбиявий ва маърифий аҳамиятга эга бўлган ҳикматли сўзлар ва мақоллар берилган. Асарда мактабдорлар, мударрислар ҳақида ҳам яхши гаплар айтилган. Унинг “Дабиристон аҳли зикрида” деб аталган 18-фаслида ўқитувчиларнинг фазилатлари ва фаолиятлари таърифланган. Навоий халқ болаларини ўқитиш ва тарбиялаш учун мактаб-лар очиш тўғрисида ғамхўрлик қилган. Унинг фикрича, мактаб халққа нур келтиради, тўғри йўл кўрсатади, болаларни билимли қилади. Мамлакат, халқ учун мактаб ғоят катта аҳамиятга молик: Бўлур ғам улуғларга мазҳаб йўли. Чу ёшларга бошланса мактаб йўли. Маъноси: болалар учун мактаб бўлмаса, катталар ҳам ўз йўлларидан адашадилар. Демак, халқни маърифатли қилишда мактабнинг роли катта-дир. Фунинг учун Навоий Султон Хусайн Бойқаро билан суҳбатла-рида, унга ёзган хатларида маърифат масалаларига оид тадбирларни Эрон ва Туркистонда қуйи мактаблар, савод мактабларини Эрон термини билан “Дабиристон” деб аталиб келганини кўрамиз, бу терминни эронликлар зароастрийлардан олган бўлиши ва бу термин ёзувда ва амалда савод анчагина ривож топган Эрондан Туркистонга ўтган бўлиши мумкин. “Дабиристон” терминини Навоийда жуда оз учратамиз. Унинг бошқа асарларида “мактаб” термини қўлланилади. Мактаб кейинги даврда, яъни VIII асрда ислом дини Марказий Осиёга кириб келиши билан унинг қуролига айланади ва мактабда бериладиган таълим-тарбия ислом динига бўйсундирилади. Мактаб ислом дини-ни аҳолига сингдириш ўчоғи ҳисобланади. Мактаблар, асосан, мачитлар ёнида ёки мачит имомининг ҳовлисида очилар эди. Мактабда шу мачит қавмларининг болалари ўқир эди. Мактаб давлат ва дин билан мустаҳкам боғланган эди. Диний муассасалар мактабларни ғоявий жиҳатдан назорат қилар эдилар. Фу даврда Хуросон ва Мовароуннаҳрда қанча мактаб бўлганлиги маълум эмас. Аммо Хамидулло Қазвинийнинг “Назхатул қулуб” китобида кўрсатилишича, XII асрда Хирот шаҳрининг ўзида 359 та мактаб бўлган. Фунга асосан, XV асрда Хиротдаги мактаблар сони бундан кам бўлмаса керак, деб тахмин этиш мумкин. Фуни ҳам айтиб ўтиш керакки, хонлар, амирлар ва бошқа феодаллар ўз фарзандлари ва сарой атрофидаги амалдорларнинг болалари учун махсус

мактаб очар ёки улар учун хусусий муаллим асрар эдилар. Улар мадраса муллавачалари ёки муллаларидан бирин ёз ҳовлилари ёки саройларига таклиф этар, болаларини ўқитишни амалга ошириш зарурлигини ҳамма вақт уқтирар эди. У ўзининг ана шундай хатларидан бирида: “Хар масжиднинг имомига тайин қил-саларким, ул маҳалла аҳлининг ўғил ушоғига мактаб тутиб нима ўқитсалар”. Навоийнинг бу гапидан очиқ кўринадики, XV асрда Марказий Осиё ва Хуросондаги мактаблар масжидлар ёнида очилган ва уларга ёша масжид қавмларининг болалари қатнаган; мактабларни назорат қилиб турувчи давлат органлари бўлмаган, балки мактаблар бевосита шоҳнинг ҳар қайси масжид имомига фармон бериши ёки маҳалла аҳолисининг ташаббуси билан очилган. Навоий асарларида ўз давридаги мактабларнинг таълим-тарбия ишларини яққол ифодалаган. Болалар мактабга қабул қилингач, ўқитувчи уларга савод ўргатиш мақсадида аввало араб алифбеси ёзилган тахтачани берган. Фундай тахтачалар Навоий давригача ва ундан кейин ҳам, ҳатто, эски мактаблар тугатилгунича савод ўргатиш учун ягона ўқув қуроли бўлиб келган. Навоий “лавҳ забаржад” ёки “лавҳ музаххаб” ёки “аюжад тоши” деб атаган тахтачага ҳар бир мактабдор томонидан қамиш қаламда йирик қилиб араб ҳарфларини тартиб билан ёздирилган. Навоий ибораси билан айтганди, “лавҳ узра сабоқ нигор” қилинар-ди. Харфларнинг сўзда талаффуз этилишини ўргатиш мақсадида тахтанинг иккинчи томонига, шу ҳарфларда ясалган сўзлар – абжад ёзилган. Навоийнинг ёзишича, ўша давр мактабларида Қуръондан ташқари, форс-тожик адабиётининг забардаст сиймоси Файх Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” асарлари ҳам ўқитилган. Ўша даврдаги ибтидоий таълим мактабларининг баъзиларида Қуръондан бошқа китоблар ўқитилса-да, лекин улардаги таълим-нинг мазмуни ислом дини ақидалари билан суғорилган эди. Фундай мактаблар халқнинг саводли ва илмли бўлишида муҳим ролü ўйнаган. Навоий мадраса арабча - ўқув юрти деган маънони билдири-шини, бу олий диний мактаб мусулмон дунёси тарихида даставвал Туркистонда будда монастирлари “Вихаралар” таъсири остида пайдо бўлганлигини, XI асрдан бошлаб ислом динини қабул қилган бошқа мамлакатларга ҳам ўтганлигини, бироқ Туркистон ва Эрон-дагина ўзининг дастлабки ўзига хос белгилари билан сақланиб қолгани ва мустаҳкамланганини баён қилган.

Улуғ шоир мамлакатни ободонлаштиришга, мадрасалар қу-ришга алоҳида эътибор берди. У Хирот шаҳридаги “Инжил” наҳри бўйига ниҳоятда чиройли “Ихолисия” мадрасасини қурдирган. Унга ном қўйилиши ҳақида бундай дейди: “Бу мадраса ким улуси ихлосдин ясалди, “Ихлосия” от қўйилди”. Навоий чин ихлос билан қурилган бу мадрасани ўша замоннинг энг намунали ўқув масканига айлантириш учун маблағни аямай, махсус вақф мулки белгилаган. Ўз мадрасасидаги ўқувчиларни моддий жиҳатдан таъминлаб туришга ҳаракат қилган. Мадрасадаги ўқув ишларига бош мударрис раҳбарлик қилган, хўжалик ишларини эса мутавалли олиб борган. Ўша даврда мадрасалардаги ўқиш муддати муайян бўлмаган, ўқиш ҳатто 20 йилгача ҳам чўзилган. Мадрасага ўқиш ва ёзишни, дин қоидаларини билган, диний китобларни бемалол мутолаа қила оладиган кишиларгина олинган. Илмга иштиёқманд ёшлар ҳар қандай қийинчиликларга қарамай, мадрасаларда таълим олишга ҳаракат қилган. Навоий “Хайратул аброр” асарининг II мақолатида бир илм толибининг катта умидлар билан ўз шаҳридан йўлга чиқиб, бошидан кечирган кулфат ва машаққатларини тасвирлайди. Навоий ўша одамнинг саргузаштини ўзи “Самарқандга келганидан сўнг дастлабки пайт-лардаги саргузашти таассуротида ёзган бўлса керак” 1 . Лекин мазкур саргузашт ўша даврдаги илм толиблари учун жуда характерлидир: Зулм дурур ушбуки бир нотавон, Илм тилаб шаҳридин ўлғай равон. Эгнида авроқу китоби анинг, Қилгали таҳсил шитоби анинг. Навоий замонида халқ илм ва ҳунар ўрганишни истар, лекин халқнинг бу истагини амалга ошириш учун хизмат қиладиган таълимий муассасалар оз эди. Мавжуд мактаб, мадрасалар эса талабга мутлақо жавоб бера олмасди Илмга ҳавас қўйган, ҳунар ўрганишни хоҳлаган ёшлар давлат томонидан ҳеч қандай мадад берилмаслиги ва ўқув юртлари ўз мақсадларини амалга оширишга имкон бермаслиги сабабали мамлакатдаги маърифатпарвар кишилар ёрдамида ўз ҳолларича илм олишга, ҳунар ўрганишга киришардилар ёки мустақил ҳолда билим олардилар.

Навоий даврида шогирдлик йўли билан илма, ҳунар ва санъат ўрганиш анча кенг тарқалган эди. Фогирдлар ўша даврдаги фан ва санъат мутахассисларидан табиб, кимёгар, шоир, санъаткор, ҳунар-манд, хаттот, меъмор ва шу кабилардан илм ёки ҳунар ўрганарди-лар. Хунар-санъат усталарининг шогирдлари, айниқса, кўп бўлар эди. Хунар-санъат ўрганиш учун келган ёшларнинг камол топиши-ни атайлаб кечиктирадиган устозлар уларни ёз манфаатлари йўлида ишлатар, ёшлар эса кўп йиллаб “устоз” эшигида хизмат қилиб юрар эдилар. Фундан ташқари, руҳонийлар шогирдлик йўли билан таълим олишни, билимларни бевосита ўрганишга боғлаб қўярдилар. Дунёвий билимларни ўқитишга иккинчи даражали иш деб қаралар-ди. Навоий эса таълим ва тарбияни, илм ўрганишни бевосита ҳаёт билан, дунёвий юмушлар билан боғлаб олиб боришнинг тарафдори эди. Фуни мутафаккир асарларидаги кўплаб далиллар ҳам тасдиқ-лайди. Бу билан бирга Навоий туркий, яъни она тилини ўргатишга ҳам алоҳида эътибор берди. Алишер – мутафаккир Унинг “Муҳокаматул-луғатайн” ва Навоий тилшунос “Лисонут тайр” асарларида туркий халқлар тилининг маънавий бойлиги қуйидагича таърифланади: Турк назмида чу мен тортиб алам, Айладим ул мамлакатни якқалам. Бунда Навоийнинг туркий халқларнинг янги ва юксак маънавий бирлиги ҳақидаги фикр ифодаланган. Навоий аждодлар тилини ҳурматлашга чорлайди. У она тили инсон руҳи ҳамда тафаккурида “Ўн саккиз минг олам”дан ортиқ мислсиз бир олам юзага келти-ришини ва ундаги гўзаллик, фикрий қувват, ўтли оҳанглар бошқа ҳеч жойда учрамаслигини таъкидлаган эди. Навоий ёш авлодга тилни тўлиқ ўргатилса, уни акси уларни сўзлаш одобида ўз аксини топади деган эди, - “Хайратул аброр” асарида. Фу тариқа таълим-тарбия жараёни, муаллимларнинг баркамоллиги ёш авлодга ўз она тилининг сеҳрли жозибасини ўргатишга қаратилиши лозим. Эски мактабларда ўқитган домлаларнинг билими ғоят чеклан-ган, улар таълим-тарбиядан мутлақо хабарсиз, лекин диний билимлари етарли бўлмаса ҳам, диний расм-русумларни бажаришга моҳир, руҳонийларга, феодалларга,

амалдорларга таъзимкор ва давлатга садоқатли кишилар бўлган. Фундай муаллимларнинг вазифаси кўпинча маҳалла масжидида имомлик ёки сўфийлик қилиш, мактаб жойлашган маҳалладаги ҳар хил диний маросим ва урф-одатларда қатнашишдан иборат эди. Улар ўқитишда асосан турли хил тан жазоси бериш усулини қўллаган. Фунинг учун Навоий ўз давридаги мактабдорларни баҳолашда айримларни бундай таърифлайди: “Мактаб тутувчи – гуноҳсиз ёш болаларга жафо қилувчидир... У ёш болаларни азоблашга рағбатлантирилган, уларни калтаклашга ўргатган, ўзи раҳмсиз, мияси пўлат ва кўнгли тошдир. ¢азабидан қоши чимирилган, гуноҳсизларга аччиқланишга одатлангандир. Уларнинг кўпчилигида кўнгли қаттиқлиги ва тамаъ касаллиги ошкор ва ўзлари ақл камлигига гирифтор” 1 . Навоийнинг муаллимларга берган бу тавсифи уларнинг ҳақи-қий қиёфасини очиб беради. Улар ғоят раҳмсиз, бағритош, юзлари-дан доим заҳар томиб турадиган кишилар бўлган. Улар болаларни нуқул қўрқитув ва калтаклаш йўли билан ўқитганлар. Ўш даврдаги муаллимлар болаларни калтаклаш ўқитишнинг зарур шарти деб ҳисоблаганлар, калтаклаш жазосисиз ўқитишни хаёлларига ҳам келтирмаганлар, улар болани урмаса-сўкмаса, у одам бўлмайди, деб ўйлаганлар. Калтакнинг кучи шу қадар зўрки, ҳатто, унинг зарбидан айиқ ҳам мулла бўлади. “Хирс мулла шавад аз зарби чўб” деган фикрга риоя қилганлар. Нодон, жоҳил ва мутаассиб тарбиячилар қўлига тушган ўқувчилар кўп азоб-уқубат- 1 Алишер Навоий. Маҳбубул қулуб. Тошкент. 1939, 30-бет. ларга гирифгор бўларди. Муаллимлар ўзларининг жоҳилона усул-лари билан болалар қалбига шикаст етказар, баъзан уларнинг қобилиятини ёш чоғларидаёқ сўндириб қўярдилар ва шунинг учун бу мактабларда ўқиб мукаммал билим олишга камдан-кам бола муяссар бўлар эди. Кўпчилик болалар ўқишнинг биринчи ва иккинчи йилларидаёқ таёқнинг зарбига бардош беролмай қочиб ке-тар, натижада аҳоли савод ва маърифатдан маҳрум бўлиб қолганди. Мактаблар учун махсус ўқитувчилар тайёрлаш, мавжуд ўқитув- чиларнинг савиясини ошириш, ўқитиш усулларини яхшилаш масалалари билан ҳеч ким қизиқмаган ва бу ишлар билан шуғулла-надиган муассаса ҳам бўлмаган. Устозларнинг ўзлари фақат мактаб-ларда ўқитиладиган китоблар

даражасидаги билимга эга бўларди-лар. Муаллимлар билан мамлакатда халқни маърифатли қилиш амри маҳол эди, албатта. Навоий ана шуларнинг ҳаммасини билар, лекин у мактаблар-даги ўқув- тарбия ишларини яхшилаш масаласини ўша даврдаги ижтимоий-сиёсий тузумни ўзгартириш ва халқнинг иқтисодий аҳволини яхшилаш йўли билан эмас, балки мактабларга билим-лироқ, инсофлироқ домлалар тайинлаш йўли билан ҳал қилиш мумкин, деб тушунарди. Фунинг учун у ўзининг амалий ишларида ҳам, бадиий ва илмий асарларида ҳам фақат ўқитувчи қандай бўлиши кераклиги масаласига алоҳида эътибор берган. Навоийнинг фикрича, болаларга тарбия ва таълим берадиган киши маълумотли ва ўқитиш йўлларини биладиган бўлиши лозим эди. Алишер Навоий Қайс билан Лайлининг домласини шундай таърифлайди: “У устоднинг дарс беришда шуҳрати жуда кетган эди. У ажойиб киши қабилада иззат-ҳурматли бўлиб, ҳар ишда қабила аҳлига ёрдамлашгувчи ҳам эди. Зўр шаъни-шавкатга эга, мартабаси-нинг юксаклиги кўкка тенг бир шахс эди”. Келтирилган мисоллардан кўринадики, Навоий ёш авлодни тарбиялаш- ўқитиш ишини ҳар қандай тасодифий кишига топши-ришни қоралаган. У ўқитувчига энг юксак талаблар қўйган. Болани тарбиялаш ва унга илм бериш, унинг қобилиятини ўстириш учун ниҳоятда билимдон ва уста тарбиячи бўлиши кераклигини, бола-ларга таълим-тарбия берадиган ўқитувчилар ёшларга илм, одоб ўргатиш маҳоратига эга бўлиши, ўқитиш йўлларини яхши билиши лозим ва зарурлигини уқтирган. Давлатимиз мустақилликка эришган ҳозирги даврда буюк бобомиз Навоий меросини ёш авлодга чуқур ўргатишимиз зарур. Зероки, у ўз асараларида миллий ифтихор, халққа, она тилига, Ватанга меҳр-муҳаббат билан қараш ғояларини тарғиб қилган. Улуғ мутафаккир ёшларни эл-юртга, ота-онасига содиқ кишилар бўлиб етишиши учун сабот ва матонат билан билим эгаллашга, касб ўрганишга, эгаллаган илм ва ҳунарини ватан учун, халққа наф келтириш учун ҳаётга татбиқ эта билишга даъват қилган. Навоий асарларида мадҳ этилган халқлар дўстлиги, тинч-тотув яшаш учун кураш, камтарлик, меҳрибонлик, очиқкўнгиллик, ширинсуханлик, саховатпешалик, бева-бечораларга ёрдам қўлини чўзиш, устозга иззат каби фазилатлар ҳамиша халқимизга тетик руҳ ва қувват бахш этаверади. ХАЙРАТУЛ-АБРОР

Олтинчи мақолат ... Хақиқий шараф ҳаё ва адабдан келди. ¡мғирнинг ҳам манбаи ҳаёдир, унинг бир қатраси тупроқни кимиё қилади. Адабсиз кишилар ҳеч қачон эътибор қозонмайдилар. Доим баланд осмон (тақдир) бундай одамларни пастлатиб юради. Адабсизликнинг бири кулгидир. Кулги адабсизликнинг белги-сидир. Каклик қаҳ-қаҳа солиб кулгани учун бу кулги туфайли унинг бошига бало келади (яъни, овчилар овозидан билиб, овлаб олади). ¢унча кулиб, очилиб кетгандан кейин ўз-ўзидан сочилиб ҳам кетади. Чақмоғни ўз кулгиси тоғнинг ичига қулатади, ҳатто ерга пастлатиб, тупроққа киритиб юборади. Тонг ҳам шунақа одатни яхши кўради. Фунинг учун қуёш ўти унинг дурларини исириққа айлантиради. Кулги ўз меъёридан ошиб кетдими, бундан йиғлаган анча яхшироқдир. Фам ҳар кеча йиғлагани учун тобора равшан ёнади; ғунчани эса кулгани учун шамол учириб кетади. Булут йиғлаб, кўз ёши тўкиши билан дур сочувчи бўлди: чақмоқ эса кула-кула паст-лашади, ерга кирди. Маст ҳам йиғлаб- йиғлаб, ўзини билмай қолди, лекин кечирим сўраб йиғлагани гуноҳдан пок этди. Адабли одам кулиши учун оғиз очмайди, лекин ҳаё булути томчисиз эмас. ... Ўриндан туриб, болага жой бериш ҳам адабдан эмас; кекса-лар бу ишни адаб ҳисоблашмайди. Фундай аҳволда у мутакаббир ҳисобланиб, сен енгилтаклик қилган бўласан. Айт, бу икки ишни одамлар нега қилиши керак? Гарчи адаблилик шартларини сақлаш жуда зарур бўлса ҳам, аммо буни ҳар бир одамнинг даражасига қараб бажариш керак. Бир киши сендан мартабадан паст бўлса, уни сен ўзингга тобеъ ҳолда кўрсанг, гарчи у ўзи сенга тобеъ, боғлиқ бўлса ҳам, кўнглунг унинг қайғуларига шерик бўлсин. Фарз ва суннат қоидалари шундай маъқулки, уларни ҳаммага ўргатиш мажбурийдир. Сенга тобеъ кишилардан бири бунга хилоф иш қилса, уларни текшириб туриш сен учун фарздир. Қиёмат куни сени чақирганларида нима савол бўлса, сен жавоб берасан. Уларга ғамхўрлик қилиш сенинг бўйнингдадур; тирикчилик ёзуқлари ҳам сенинг кўйингдадир. Барчасига дўстлик қилиш сенга ножибдир. Яхши-ёмон ишидан хабардор бўлиб туриш ҳам. Тарбиянинг бири болага яхши от қўйиш бўлиб, оти билан чақирганларида у уяладиган бўлмаслиги керак. Исмда тафовутлар кўп пайдо

бўлади; бирининг исми Хусайн (яхши от) бўлса, бошқа бириники Язид (ёмон от). Тарбиянинг яна бири унга илму адаб ўрганиш учун муаллим чақиришдир. Ит етук таълим олгани сабабли у тишлаб келган ов ҳалол ҳисобланади. Ювган билан тоза бўлмайдиган ит олим бўлган экан, ўғлинг билимсизлигича қолиб кетса, ажаб камчилик бўлади. Унга сенинг шафқат қилишинг фойдалидир, лекин бунинг ортиқ-часи зарур. Воқеъ бўладиган балолардан уни ўз меҳринг билан асрашинг боланг олдида сендаги тавозуъни билдиради. Тарбиянинг яна бири ота-онани ҳурмат қилиш; буни бажариш унинг учун мажбуриятдир. Фу иккисига хизматни бирдек қил, хизматинг қанча ортиқ бўлса ҳам, кам деб бил. Отанг олдига бошингни фидо қилиб, онанг боши учун бутун жисмингни садақа қилсанг арзийди! Икки дунёнинг обод бўлишиги истасанг, шу икки одамнинг розилигини ол! Туну кунингга нур бериб турганнинг бирисини ой деб бил, иккинчиси қуёш. Уларнинг сўзлардин ташқари бир нарса ёзма, улар чизган чизиқдан ташқарига бир қадам ҳам босма. Хамма хизматни сен адаб билан бажар, “адаб” сўзидаги “дол” каби қоматингни ҳам қил. Фундан сўнг раҳм инъомини ўзингга қарз деб бил; ўша тоифадаги одамларга раҳм қилишни фарз ҳисобла. Юрган одамлар ичидаги катта- кичигигача, ёки оралиқдаги ўрта мартабаликка ҳам, кимки катта бўлса, унинг хизматини қилиш керак, кимки кичик бўлса унга шафқат кўрсатиш керак. Кимки ўрта ёш деб хаёл қилган бўлсанг, унинг ҳурматини ҳам меъёрида асра. Хизматини қилиб, уни ортиқча улуғлаб ҳам юборма, ёмон муносабатда бўлиб, таҳқир ҳам қилма. Уни ҳурмат қилиб, “ҳамма ишнинг ўртачаси яхши” деган маъноли қоидага амал қилишинг зарур. Унинг иззати меъёридан кам бўлса ҳам, ҳаддидан ортиб кетса эам яхши эмас. Ўниничи мақолат Ростлик таърифидаким, борлиқ уйи шу тўғри устун билан тик, ул уйнинг шабистани бурчагида бу нур (ростлик) шами мажлисни безатади; эгриликни эса рад этиш ҳақидаким, агар эгри одам кумуш билан гўзалдир... Кимки тўғрилик йўлини билмоқчи бўлса, билсинки, бу икки хил бўлади: бири шуки, кишининг сўзи тўғри бўлса, унинг сўзи билан бирга ўзи ҳам тўғри бўлиши керак. Яна бири шуки, ёлғон гапни баъзилар таассуф билан, уялганидан “тўғри!” дейди. Олдингиси, ҳеч шубҳасиз, яхши, лекин

иккинчиси ҳам ёмон эмас. Киши ёлғонни гапирса ҳам кам гапирса! Қани энди шундай одам бизнинг замонда ҳам топилса! Биз шундай қизиқ замон одамларига мубтало бўлганмизки, уларнинг олдида ростгўйликдан ёмон нарса йўқ. Улардан тўғрилик-ни қидирган киши қошларидаги номи “Чин”, ўзи ночин жингалак мўйинни топади, холос. “Чин” кофирлар мамлакати бўлса ҳам, номи “Чин” яъни “тўғри” бўлгани учун, қара, ҳатто жаннатнинг ўзи ҳам унга рашк қилади. Лекин одамларга худонинг ўзи ато қилган бу тўғрилик, қара, уларнинг олдида хато бўлиб кўринади. Сўзлашда хато гапиришга ўрганган одам нотўғри фикрни тўғри деб гумон қилади. Кимки бу даврда тўғри гапиришга одатланган бўлса, у камбағаллик, етишмов-чиликдан бошқа нарсани билмайди. Фу давр истаги эгрилик билгани учун, сен ҳақиқатни талаб қилсанг, унга ёқмайсан. Бу айланувчи осмоннинг ҳеч тўғри иши йўқ; унинг паргори чизган чизиқнинг ҳам биронта тўғриси йўқ. Кимки тўғриликни ўзига касб қилиб олган бўлса, даврнинг айланиши унга доим душманлик қилади. Қалам тўғриликка йўл кўрсатгани учун доим унинг боши кесилиб, пастга бўлиб туради. “Алиф” ҳам тўғрилик аломати бўлгани учун, “бало” (сўзи) уни, қара, ўзининг орқасига олибди. Фоҳ чайласининг арқони ҳам тўғри тортилгани учун, қара, бошдан-оёқ тамом ўт бўлиб ёнди. Илоннинг тана тузилиши эгри- бугри бўлгани сабабли хазина устида ётса ҳам оғзида заҳар. Янги ой эгрилигидан чарх қадами турган жойдан кўринади. Салла ҳам чирмаш ўралгани учун бошнинг устига чиқиши лойиқ топилди. Йўқ-йўқ, бу ёзганларимча эмас, балки бу гапларимнинг ҳаммаси қаламнинг хатоси. Эгриликнинг ҳам, тўғриликнинг ҳам ўз ҳақиқий таърифи бор: ёлғон эгриликдан, тўғрилик ҳақиқатдан иборатдир. Фам ўз тўғрилиги билан хурсанд, бошдан-оёқ куйса ҳам, у нурга айланади. Яшин эгриликни одат қилган бўлиб, ҳамма ёқни ёритса-да, ернинг остига киради. Боғбон ёз ерига режа тортмас экан, боғнинг кўриниши чангалзорга ўхшаб қолади. Деҳқон агар мола босмасдан уруғ сочса, қанча бир хил сочмасин, экини, барибир, сувни текис ичмайди. Ойнанинг юзи қанча текис бўлса, ой юзлининг юзи ҳам шунча тўғри кўринади. Темир қалпоқ-нинг юзи қанча сайқалланган бўлмасин, юзининг айланаси унда чўзилган ҳолда акс этади. Жим турган сувда қуёш тўғри акс этади: чайқалган сувда эса эгри кўринади. Хато билан ёлғон гапириш ҳисобга кирмайди, чунки унинг ёлғонлиги билингач, ундан қочилади.

Кимки ёлғон гапиришни одат қилган бўлса, уни эгри мусулмон деб бўлмайди. ¡лғончи ўз гапини ўтказиш учун қанча уринмасин, у ўз гапини бир-икки марта ўтказа олади, холос. Унинг бу ишидан халқ ғофил бўлса ҳам, лекин тангри ўзи бу ҳолдан воқиф. Фу хусусият элга қанча махфий бўлмасин, ёлғон барибир ўзини охирини маълум қилади. ¡лғон тонг ўзини қанча ошкор қилса ҳам, унинг нурлари, кузат, барибир узоқ турмайди... Кимки ўзини ёлғончи сифатида танитган бўлса, рост гапирса эам, халқ унинг ҳамма гапини ёлғон ҳисоблайди. Хеч нарса билан у бу қийноқдан қутула олмайди. Кимки ёлғончи деб ном чиқарган бўлса, ўзиникилар ҳам, бегоналар ҳам уни шу от билан чақирар эканлар, тўғрилик номи унга ҳеч қайтиб келмайди. Рост гапирса ҳам, халқ унга ишонмайди. Кимнинг чин гапи эл орасида ёлғон деб топилар экан, ёлғонни чинга айлантириш имкони борми?! Қандай бир оғир вазиятда қолганингда ҳам чинни гапириш-нинг иложи бўлмаса, ёлғонни ҳам гапирма. Ўн биринчи мақолат Илм осмоннинг юлдузларидек баланд мартабалилиги ҳақида-ким, билимсизлик тунини ёритиши учун “айн”и қуёш, “лом”и ой, “мим”и кундуз белгиларини кўрсатади: билимсизлик шомининг қоронғу кўриниши ҳақидаким, ғафлат чоҳини пастлик кечасида зоҳир қилиб, бу кечада бахтсизликдан ҳикоя айтади, олимнинг бутун бахтсиз вужудининг қуёшдек юксаклиги, жоҳилнинг эса бутун борлиги бойлик, мол бўлса ҳам тупроқдек хорлиги. Бир камбағал одам илм истаб, ўз шаҳридан чиқиб кетса, бу қандай оғир гап. Аҳволининг бахтсизлигидан оёқ яланг, тўни йўғидан танаси ҳам яланғоч. Оёғини тиканлар тирнаган, ҳатто тикан устига яна тикан кирган. Бу ҳол ўқининг учида темири бўлганига, “хор” сўзининг ичида эса алиф турганга ўхшайди. Бошидаги эски салласи ҳам кулгулик, тузоққа ўхшаб бошдан-оёғи тилинган, йиртиқ. У мақсадининг қушини шу тузоққа илинтирмоқ-чи, кўзидан томган ёш доналарини дон қилмоқчи бўлади. Қўлтиғида варақ-варақ қоғози ва китоби, таҳсил олиш учун у шошиб боради. У қушдек, гўё учиб кетмоқда: қўлтиғидаги қоғозлар гўё унинг қанот пати. Муҳтожликдан унинг қорни оч, очлик уни овқатга зор қилиб қўйган. Кучсизликдан гавдаси қамишдай бўлиб қолган: қамиш қаламдек тилини чиқариб, тиланчилик қилади. То ўзининг мақсадига эришгунга қадар йўл

юриб, нима учраса еб, қаноат қилади. Мақсади ўзи кўрмаган бир мамлакатга етиш; у мамлакат унинг ҳатто тушига ҳам кирмаган. У мамлакатда одамлар кўп: лекин унга бирон дўст йўқ. Кўз олдидан ўзининг шаҳри диёри ўта бошлайди. Кўча ҳам кўп: уй ҳам, бозор ҳам. Лекин у қаёққа боришини билмайди. Мусофирлик юрагига таъсир қилади; кўнглини ёлғизлик эзади. Овқатсиз, кечқурунгача айланиб юради, оқшом киргач, булбул каби бир бурчакка жойлашади. Заифликдан ҳуши ўзига келмай, тонггача кўзига уйқу ҳам келмайди. Тонг отгач, мадраса томон боради: мадрасанинг ичидаги йиғинларга киради. Кимга у ўз ҳолини баён қилса, эшитиб ҳазилга олиб, ўзини билмаганга солади. Тил қоидасидан бир дарс сабоқ олиш учун умр варағини ҳавога учиргандай сарф қилади. Кундузи унга на бир маскан топилади,, на кечасига бир оромгоҳ тайин. Мусофирликда унинг аҳволи ёмондан ҳам ёмон, бундан ортиқ ёмон нарсани топишнинг ўзи қийин. Унинг аҳволини гапиришга тил ожиз, уни ёзишга қалам тили ҳам лол. Фундай ҳам ва замон уқубатларини чекиб, ўн-ўн беш йил елиб-югуриб, жонини қийнаб, мадраса бурчагини ғам билан обод қилиб, тонгдан оқшомгача фарёд этиб, шу хилда минг машаққат чеккан бечоралардан, ўз ватаниу мулкидан оворалардан баъзиси ҳар томонга кетиб, баъзиси ўз орзусидан воз кечади. Баъзилари озгина нарсага эришиш билан кифояланади; баъзиси эса ўз устига кўп жафоларни олади. Ойу йил доираси айланиб- айланиб, натижада битта-иккитагина камолот эгаси етишади. Илмда бир одам соҳибқирон бўлгунча ўттиз йилда бир давр келиши керак. Унинг кўнгли илм маскани, илм даргоҳи, унинг бир қатра вужуди илм дарёсига айланади. Яҳудийча десанг яҳудийчани билади, юноний десанг юнонийни, сурия тилини, ҳиндча савол берсанг, ҳиндча жавоб беради. Илм унинг кўнглини бир дунёга айлантириб, бир қатрага бутун бир дунё дарёни яширади. Сўзлари-да тўла маъно; гапни сирли безакларга ўраб гапиради. У қалами-нинг учидан бир гапни қоғозга тўккач, қора сиёҳ билан битилган у хатда обиҳаёт кўринади. ¡зувчининг қоралиги обиҳаёт суви бўлади-ган зулмат бўлса, унинг маъноси бу зулматдаги обиҳаётдир. Осмон билан боғлиқ энг қийин масалаларни ҳам осонлик билан ечади. Абу Али ибн Синонинг ҳамма фикрлари унга тушунарли. Қалами хатнинг барча хилларини ёзишга қодир, илмларнинг ҳаммаси унга маълум... НАЗМУЛ-ЖАВОХИР

(Феърлар дурдоналари) Топтинг чу аёл яхшилик еткургил, Ўргат адабу яхши қилиқ еткургил, Хар неча адаб бўлса қатиғ еткургил, Хайлингға адаб қилиб асиғ еткургил. * * * Олтин-кумуш этма касб давлат кунидин, Ким тортар адаб улусни меҳнат тунидин, Гар йўқдур адаб, не суд олтун унидин, Элнинг адаби хушроқ эрур олтундин. * * * Истаса ато йўлида жон фидо қилмоқ, Қуллуқ, аноға ҳам унча имкон қилмоқ, Зуҳри адаб истасанг фаровон қилмоқ. Бил они ато-аноға эҳсон қилмоқ... Фарзанд ато қуллуғин чу одат қилғай, Ул одат касби саодат қилғай, Хар кимки атоға кўп ривоят қилғай, Ўғлидин анга бу иш сироят қилғай. * * * Ким ақл йўлида тутса маъно охир, Тонг йўқ эл ичинди бўса доно охир. Рифқ айламаги ҳар ишта авло охир Ким, ақл далилидур мазоро охир. Қолғон киши касби илмдин заҳмат аро, Фиқҳ ўргансун саъй ила ул меҳнат аро, Илм ичра шараф фиқҳда бил нисбат аро, Ким, сарвар эрур фақиҳ бу уммат аро. * * * Олимки писандадур ҳисоли билгил, Холмин тан аро руҳ мисоли билгил, Комилда керак ҳилм хаёли билгил. Ким ҳилмдадур илм камоли билгил.

АРБАИН Оналарнинг оёғи остидадур Равзаи жаннату жинон боғи. Равза боғи висолни истар эсанг, Бўл онанинг аёғи туфроғи. Яхши сўз бирла ҳожат аҳлин сўр, Бермасанг яхши тўъмадин нафақа Не учунким расул қавли билан: Яхши сўз бордур уйлаким садақа. * * * Мўмин эрмастур, улки имондин Рўзғорида юз сафо кўргай, Токи қардошиға раво кўрмас, - Хар наким ўзига раво кўргай. ҚИЗИҚ ХИКОЯТЛАР Хикоят Бир золим подшоҳ бўлиб, у доимо маст-аласт юрар, ниҳоятда беҳаё, босқинчи ва қонхўр эди. Харом нафси уни ҳар хил ёмон ишларга буюрара, у эса ҳеч бир бўйин товламай, уларни бекаму кўст бажарарди. Бир куни у айш жомидан нўш этаётиб, кўчадан ўтиб бораётган жанда кийган иккита дарвишни кўрди. Улар бир-бирларига ҳам дўст, ҳам ўртоқ, ҳам ҳамдам, ҳам сирдош, ҳам ғамхўр ва шафқатли эдилар. Фоҳ улардан бирини ўз ёнига чорлаб, шериги тўғрисида шундай савол берди: - Эй йўл соҳиби! Айтгин-чи, мен яхшиманми ёки сенинг ўртоғингми? - Менга иккинигизнинг ҳолингиз ҳақида нимаики аён бўлса, ўшани баён қиламан. Хар иккаласидан хабардор бўлгач, эй, тож эгаси, улардан ўзинг ҳукм чиқарасан.

Гарчи сен мамлакатга шоҳ бўлсанг-да, лекин ҳақ йўлида гумроҳсан. Халқ нима буюрса сен унга хилоф иш қилиб, кечаю кундуз умрингни ғафлатда ўтказмоқдасан. Феригим эса гарчи дарвиш ва гадо бўлса ҳам, халқ амрини жойида бажо келтиради. У бирор марта тўғри йўлдан ташқари қадам қўймаган. Вақтини халқ амрини бажариш билан ўтказади. Сен шоҳсан-у, аммо нафсингга мағлуб ва хорсан, у гадо бўлса ҳам, нафсини ўзига асир этган. То тирик экансиз, ҳар иккингизнинг ҳолингиз шундай кечади. У гадо ва сен шоҳнинг яшаш тарзингиз шундайдир. Ўлганингиздан кейин эса у – шоҳ, сен эса – гадо бўласан. Чунки сен маст эдинг, у эса тўғри йўлдан борувчидир. Йўл пири бу сўзларни айтгач, шоҳ сесканиб, уйқусидан уйғонди. У аввал маст бўлган бўлса, энди унга ҳушёрлик етишди, уйқуси бедорлик билан алмашди. Фундан сўнг у шоҳликнинг зарбоф кийимларидан ор қилиб, уларни ечиб ташлади ва ўрнига жанда кийди. Хақдан кўнглига огоҳлик етиб, дарвишлик аслида шоҳлик эканини англаб етди. Хикоят Бир мамлакатда бир девона киши бор эди. Унинг маскани кеча-кундуз вайрона эди. Хар дам ўша вайронанинг бир ёнини қазиб, ўз умрини хазинага эришиш умиди билан ўтказар эди. Иттифоқо, шунча машаққат чеккандан сўнг бахти чопиб, хазинани топиб олди. У қазиётган чуқурда бир эшик кўринди. Ичкаир киргач, катта бир саройга дуч келди. У ерда Фаридун йўқ, балки Қорун хазинасига тенг қирқта хум турар эди. Телба бу бойликни кўриб, ҳушидан кетиб қолди. Бу орада бу ерга бир аблаҳ киши етиб келди. У хазина олдида ҳушидан кетиб ётган девонани кўрди ва ҳеч бир иккиланмай пичоқ санчиб, унинг қонини ўша хазина устига тўкди ҳамда бутун бойликни эгаллаб олди. Фундай қилиб унинг яшашдан мақсади хазинага эришмоқ эди. Аммо у бору йўқ сармоясидан - ҳаётидан ажралиб қолди. Мустақил иш. Алишер Навоийнинг “Маҳбубул қулуб” асарини ўқиб ундан мактаб, муаллим ва ўқитиш усуллари ҳақидаги ўринларини билинг.

Похожие

Захриддин Мухаммад Бобур педагогик ва таълим тарбиявий карашлари

Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Хусайн Воиз Кошифийларнинг таълимий- ахлоқий карашлари

Тарбия максади ва вазифалари

Хозирги тарихий таълим тизими. Тарих курсларининг таълим-тарбиявий

Педагогик фикр ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари