Агротупроқшунослик ўқитиш услубиёти ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги, ўқитиш методикаси илмий асослари - Педагогиka - Рефераты

Агротупроқшунослик ўқитиш услубиёти ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги, ўқитиш методикаси илмий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Агротупроқшунослик ўқитиш услубиёти ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги, ўқитиш методикаси илмий асослари Тупроқшунослик ва агрокимё ўқитиш усули педагогик фанлар тизимида узига хос муносиб урин олган булиб, педагогик фанининг купгина сохалари, айниксадидактик ўқитиш назарияси ва тарбия назарияси билан узаро чамбарчас боглиқдир. Ўкув юртларида хилма-хил фанлар буйича ўқитиш жараёнини амалга ошириш мураккаб иш булганлиги туфайли дидактикадан кейинчалик хар бир ўкув предметини ўқитиш масалалари билан шуғулланувчи сохаларни ажратиш эхтиёжлари туғулади ва айрим фан асосларини ўқитиш усули жумладан тупроқшунослик ўқитиш усули вужудга келади. Шундай экан тупроқшунослик усули хам дидактиканинг таркибий бир кисми эканлигини курсатади. Двдактиканинг умумий конуниятлари тупроқшунослик ўқитиш усулида кенг кулланилади. Уз навбатида дидактика эса ўқитиш жараёнидаги умумий конуниятларни аниклашда алохида фан асосларини ўқитиш сохасидаги услубий тадкикотлардан аник маълумотлар олади. ^ Тупроқшунослик ва агрокимё фанининг ўқитилиши бошка фанлар сингари ижтимоий ва табийй фанлар билан боғлик. Тупроқшунослик ва агрокимё, таълими услуби психология билан узвий боглиқдир. Психология фани хам тупроқшунослик ўқитиш усули асосланадиган фанлардан бири булиб, унинг ютукларидан фан асосларини ўқитишда доим фойдаланилади. Умумий ва педагогик психолоияга таянмасдан туриб тупроқшуносликни ўқитишда талабаларнинг билимини ўзлаштириш ва эсда саклаб колиш жараёнини, талабаларнинг диккати ва кизикишини, уларда кузатувчанлик ва таффакурнинг ривожланишини, тупроқлар тугрисидаги тасаввур хамда тушунчаларнинг шаклланиши ва шунга ухшаш масалаларни хал килиб булмайди.

Хар бир даре, лаборатория иши ва амалий машғулотларни утказишда хар бир талабанинг психологиясини хисобга олиш зарурдир. Хар бир дареда талабаларни қишлоқ хўжалик касбига булган кизикишини ошириб бориш мухим ахамиятга эга. Бу масалани хал килишда хар бир талабанинг психологиясини билиш ва уларга якка тартибда ёндошиш керак. Тупроқшунослик ва агрокимёни ўрганишда табийй фанлар муҳим рол ўйнайди. Аввало тупроқшуносликни ўқитиш биология, кимё фанларидан олинган назарий ва амалий билимларга асосланган. Шу билан бирга геология, иклимшунослик, ўсимликлар географияси, хайвонлар географияси фанлари билан бевосита боғлик. Мактабларда ботаника курсида ўсимликларнинг асосий органлари ва уларнинг вазифалари билан танишганлар. Ўсимликлар илдизи оркали тупрокдан сув ва унда эриган минерал тузларни олишини, пояси эса бу моддаларни баргига утказишини, баргларда органик моддалар синтезланишини хамда ўсимликларнинг гуллаши ва мева, уруғ хосил килишини билиб олганлар. Ботаника дарсида ўсимликларнинг тузилиши ва органларнинг функцияларини маданий ўсимликлар (ғуза, бутдой, маккажухори, сабзавот экинлари, мевадарахтлари ва бошкалар) мисолида ўрганиб, уларда аграномиянинг илмий асослари шакллана бошлаган. Талабалар тупррқшунослиқдан олган билимларини мустахкамлашда умумий биологиядан олган сабоклари жуда кул келади. Усимоликлар усиши ва ривожланиши даврида тупрокдан куплаб озик модда олади. Бу моддаларни ўсимликлар тула ўзлаштириш тупроқнинг сифатли ва уз вактида ишланишига боглик булади. Ўсимликлар колдигининг чириши, ерга органик, минерал угитлар солиш, алмашлаб экиш ва бошка агротехника мора тадбирлари натижасида тупроқка озик моддалар кайтиб тушади.

Тупрокларни минералларга хам, ўсимлик ва хайвонлар каторига хам киритиш мумкин эмас. Бирок, тупроқ минераллар, ўсимлик ва хайвонлар сингари мустакил табиий жисмдик. Тупроқцаги минерал хайвон ва ўсимлик колдиклари бир-бйри билан шундай бирикиб кетганки, улардан бирининг узгариши, бошкаларнинг узгаришига заумуман тупроқнинг узгаришига олиб келади. Бу жуда мураккаб бир ^каторда тупроқ яратувчи омилларнинг биргалиқдага узаро таосир жараёнларидан иборат. Тупроқшунослик ва агрокимёни ўқитиш кимё фани билан боғликдир. Чунки тупроқшуносликни ўрганиш жараёнида тупроқнинг асосий физик ва кимёвий хоссалари, бегона утларга зарар кунанда ва хар-хил касалликларга карши ишлатиладиган кимёвий препоратлар, минерал уғитлар билан тупроқни ишлашда кимё фанидан олган билимлари жуда кул келади. Масалан, кимё фанида электромитик диссоциланиш ўрганиш асосйда агрокимёвий тахминлар алмашиниш реакцияларидан фойдаланиш. Водород курсаткйчи (рН) дан тупроқ реакциясини аниклашда фойдаланиш. Индикаторлар. Агрокимёда микдор тахлилида колориметик усуллардан фойдаланиш каби мавзулар кен фойдаланади. 7-маъруза. Ўрта Осиё педагогик ол им лари тажрибаларини ўрганиш услублари.(Ибн Сино, Беруний, Хоразмий). Абу Райхон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Махмуд Қошғарийнинг асарларида тупроқнинг ҳосил бўлиши тўғрисидаги маълумотларни эмас, балки унинг таркиби, айрим хосса ва хусусиятлари, хаттоки уларнинг таснифи тўғрисида маълумотлар борлигининг гувоҳи бўламиз. Бунинг исботи тариқасида Абу Райхон Беруний томонидан тупроқнинг пайдо бўлиши, унинг ривожлиниши, таркиби, таснифи тўғрисидаги айрим фикрларига эътиборингизни тортамиз. Муаллиф- -тупроқнинг вужудга келишига асос бўлган нураш жараёни ва нураш маҳсулотлари тўғрисида шундай ёзади: «Бу тош парчалари ва шағаллар - аслида тошлар бўлиб, тоғларнинг ёрилиши ва ғояларнинг ўрилишидаги парчаланиш

натижаларидир. Кейин улар узоқ вақт жараёнида сув оқими ва шамол таъсирида бўлган ва уларнинг ишқаланиши узоқ давом этиб, улар сийқалаша борган. Уларнинг сийқаланиши бурчаклари ва ўткир қирралари томонидан бошланган, хатто уларни йўқ қилиб силлиқлаб қўйган. Улардан ажралган заррачалар эса қум, сўнгра чангдир». (Беруний б. 71). Ушбу келтирилган жумла тўла маънода тоғ жинсларининг физикавий нуралиши, нуралган маҳсулотларнинг оқар сувлар билан тақсимланиш - аллювий маҳсулотларидир. Беруний фикрича, вақт - бу ер ҳолатини, ундан фойдаланиш тарихи мезонидир. «Мисол учун - деб ёзади Беруний - мана шу Арабистон саҳросини олайлик. Бир вақтлар у денгиз бўлган, кейин (қум билан) кўмилган, бунинг изи у ерда ариқ ва ҳовузлар ковланганида тупроқ, қум ва шағал қатламларида кўринади. Сўнгра у ерда сопол, шиша синиқлари ва суяклар топиладики бу нарсалар у ерда касддан дафн қилинган деган эхтимолга йўл қўймайди. У ердан (шундай тошлар кавлаб олинадики, агар уларни майдаласа орасидан садаф, чиғаноқ ва «балиқ қулоқлари» деб аталадиган нарсаларнинг ўзи бутун сақланган ҳолда ёки улар чириб, тўзиб кетган бўлиб, худди уларнинг шаклидек шаклга эга бўлган бўшлиқлар қолганлиги кўринади. Бу нарсаларнинг ҳосил бўлиш тарихи ҳақида (ҳеч қаерда) бирор маълум вақт эслатилган эмас. * Биз ҳам Журжон бидан Хоразм орасидаги қум саҳросида (ораларида «балиқ қулоқлари» бўлган тошларни) топишимиз мумкин. Афтидан ўтмишда у ер кўл бўлган, чунки Жайхуннинг, яъни Балх дарёсининг йўли Балхон номи билан маълум (бўлган) шаҳардан у ер орқали Хазар денгизига ўтган (Беруний, Геодезия, 6.71-72). Абу Райхон Беруний томонидан келтирилган бу маълумот қадимий деҳқончилик маконлари, даре, кўл ётқизиқларининг катта тарихидан далолат беради. Бу ҳозирги замон тупроқшунослар тили билан айтганда, антропоген омилнинг ўзи ҳисобланади. Давр, вақтнинг ўтиши билан деҳқончилик ўта ривожланган ўлка кум - тўзонлар остида қолиб кетиши ҳеч гап эмас. Бунга мисол қилиб ҳозирги қўхна Урганч харобаларини, Қорақум, Қизилқум

барханлари остида қолиб кетган улкан деҳқончилик маконларини кўрсатиш мумкин. «Ернинг обод қисми ўша (ҳодисаларга) кўра навбат билан Ернинг (ҳар хил) жойларига кўчиб туради», деб Беруний бежиз ёзмаган бўлса керак (Геодезия, б. 71). Абу Райхон Беруний ўзининг «Жавохирларни ўрганишга оид тўплами» (кейинчалик «Минералогия» номи билан аталган) асарида тупроқнинг минералогик таркибига алоҳида эътибор бериб, ҳар хил минералларнинг қаттиқлиги, солиштирма оғирликларини аниқлаш услублари тўғрисида чуқур мулоҳазаларни билдиради. Бу жахоншумул асарда Беруний тоғ жинсларининг нураш жараёни тавсилотларини давом эттирди. Муаллифнинг фикрича, нураш жараёни натижасида катта ҳажмдаги тоғ жинслардан ҳар хил катта-кичикликдаги, шаклдаги бўлакчалар (механик элементлар - курсив бизники) вужудга келади. Механик элементларнинг бундай катта- кичиклигига кўра таснифини XVIII - XIX асрда чоп этилган тупроқшунослик, айниқса тупроқ физикаси адабиётларида учратамиз. Бу таснифлар асосан рус олимлари, қолаверса Оврўпа олимлари қаламига мансубдир. Бироқ Абу Райхон Беруний XI асрдаёқ бу бўлакчаларнинг (механик элементларни) таснифини бериб, уларни 5 та гуруҳга бўлади: 1-харсанг тошлар; 2-шағал; 3- қум, 4-тўзон, 5-лойқа. Ўз моҳияти жиҳатидан Беруний томонидан берилган бу механик элемент гуруҳларини ҳозирги замон «Тупроқ физикаси» фанида (албатта аниқлаштирилган, тўлдирилган шаклда 1- ва 2-гуруҳлари тупроқнинг тошли (скелетли) қисми деб ажратилган бўлса, қум ўз гуруҳида, «тўзон» эса чанг, лойқа эса «ил» заррачаси деб юрйтилади (албатта бу заррачаларнинг катта-кичикликлари кўрсатилган ҳолда-курсив бизники). Афсуски, механик заррачаларнинг (элементларнинг) Беруний томонидан берилган бундай таснифи ҳеч бир адабиётларда кўрсатилмаган, биргина бу эмас, балки тупроқ минерал қисми - қаттиқ фазасининг солиштирма оғирлигини (массасини) аниқлаш бўйича таклиф қилинган услуб ҳам адабиётларда келтирилмаган. Бундан ташқари Беруний «Ҳиндистон» деган

машхур асарида ҳам ернинг ҳолати, унинг тортиш кучи тўғрисидаги фикрларини баён этади. Абу Райхон Беруний билан бир вақтда Абу Али Ибн Сино ижод килган. Бу икки машхур мутафаккирларнинг- ижоди X - XI асрларда ташкил килинган Маъмун академиясида барқ уради. Абу Али Йбн Сино ҳам тупроқ, айниқса унинг механик .таркиби, унумдорлиги тўғрисида жуда равшан фикрларни ўзининг «Донишнома» асарида баён этади. Муаллифнинг ёзишича, «Ернинг ўзи -хусусан совуқ, катта нам жамғармасига эга». «Ер шарининг ўрта қисмида ернинг оддий фаолиятини тўла қамраб олган тоза ер (тупроқ) бўлиши керак. Бунинг учун тупроқ ва сувнинг ўртасида мутаносиблик бўлиши керак. Бундай тупроқ ўсимликлар ва тирик организмларнинг ҳаёт фаолияти учун асос бўла олади» (Ибн Сино, Донишнома, 1957). Ибн Сино томонидан айтилган бу фикрларда тупроқнинг биосферадаги ҳаётни таъминлашда муҳим ўрин тутиши кўрсатилади. У ўзининг «Тиб қонунлари» номли 10 томлик асарининг 1- китобида ҳаво, оқар сув ва тупроқ экологияси тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтади. ■

Похожие

Махсус фанларни ўқитиш методикаси фанининг предмети, вазифалари ва илмий асослари

Бошланғич синфларда математика ўқитиш методикаси

Она тили ўқитиш методикаси - педагогик фан

Дарсдан ташқари ишлар (биология ўқитиш методикаси)

Замонавий ўқитиш технологиялари. Шахсга йўналтирилган ўқитиш технологиялари, муаммоли ўқитиш