Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning ahamiyati va usullari - Пищевая технология - Рефераты

Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning ahamiyati va usullari

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning ahamiyati va usullari Reja: 1. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning mohiyati va ahamiyati. 2. Konservalashning fizikaviy usullari. 3. Konservalashning fizik-kimyoviy va biokimyoviy usullari. 4. Konservalashning kimyoviy usullari.

Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning mohiyati va ahamiyati. Konservalashning fizikaviy usullari. Tez buziladigan oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash muddatini oshirish va ularga maxsus hid va ta’m berish uchun konservalashning xilma-. xil usullari ko‘llaniladi. Fizikaviy usullariga yuqori va past temperaturalarda ishlov berish yordamida va ultrabinafsha nurlari, ultratovush to‘lkinlari, ultra yukori chastotali toklar (UVCH), gamma va rentgen nurlari yordamida va suyuq moddalarni maxsus suzgichdan o‘tkazib mikroorganizmlardan tozalash yo‘li bilan konservalash usullari kiradi. Bu usullardan oziq-ovqat sanoatida keng ko‘llaniladiganlari mahsulotlarni yuqori va past haroratda ishlov berish yo‘li bilan konservalash hisoblanadi. Konservalashning yukori haroratni qo‘llash usuli. Bu usul asosan mikroorganizmlarning yuqori haroratlarda rivojlana olmasligi va bu haroratlarda ishlov berilgan oziq-ovqat mahsulotlaridagi fermentlar aktivligining keskin susayishiga asoslangan. Yuqori haroratda konservalashning ikki xil usuli, ya’ni pasterizatsiyalash va sterilizatsiyalash usullari mavjuddir. Pastirizatsiyalash - bu oziq-ovqat mahsulotlarini 63° dan to 95° С gacha bo‘lgan haroratda qizdirishdir. Haroratning yuqori yoki pastligiga qarab pasterizatsiyalash uzoq muddatli va juda qisqa muddatli bo‘lishp mumkin. Agar pasterizatsiyalash 65° С da o‘tkazilsa, pasterizatsiyalash muddati 20-30 minutni tashkil etishi, agar 85-90° С da olib borilsa pasterizatsiyalash muddati 1 minut atrofida bo‘lishi kerak. Ko‘p hollarda iasterizatsiyalashni yuqori haroratlarda olib borish tavsiya etilmaydi, chunki qancha temperatura yuqori bo‘lsa, pasterizatsiya qilinayotgan mahsulotning takribida shuncha ko‘p o‘zgarish ro‘y berib, uning oziqlik va biologik qiymati pasayadi. Ayniqsa vitaminlar yuqori haroratga bardosh berolmay, parchalanib ketadi. Bundan tashqari, pasterizatsiyalash paytida mahsulotni iloji boricha havo ta’siridan saqlash kerak, chunki havo kislorodi mahsulot tarkibidagi yog va vitaminlarni oksidlab, ularning sifatining pasayishiga olib keladi. Pasterizatsiyalash ko‘pincha sut va sut mahsulotlarn, sharbatlar, qiyom, povidlo, djem, pivo va boshqa mahsulotlar uchun qo‘llaniladi.

Sterilizatsiya - bu oziq-ovqat mahsulotlarini 100°S dan yuqori haroratda qizdirishdir. Sterilizatsiya qilipgan oziq-ovqat mahsulotlarida hech qanday mikroorganizmlar bo‘lmaydi, chunki juda yuqori haroratda tirik mikroorganizmlar emas, balki ularning sporalari ham o‘ladi. Shuni ham eslatish kerakki, yuqori harorat mahsulotlar tarkibidagi hamma fermentlarning aktivligini butunlay susaytiradi, Natijada, yaxshi sterilizatsiya qilingan konserva mahsulotlari hatto odatdagi haroratda ham bir necha yillar saqlanishi mumkin. Sterilizatsiyalash uchun maxsus tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari metalldan yoki shishadan tayyorlangan idishlarga joylanib va germetik yopilib, avtoklavlarda 110-120° С haroratda 20-40 minut davomida ushlab turiladi. Sterilizatsiya tartibi (rejim) mahsulotning kimyoviy tarkibiga ham ko‘p darajada bog‘liq bo‘ladi. Masalan, sterilizatsiya qilinayotgan mahsulot tarkibida yog‘ miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, bu mahsulot shuncha yukori hlroratda qizdirilishi kerak, aksincha, mahsulot kislotaligi qancha yuqori bo‘lsa, sterilizatsiya shuncha past rejimda olib borilishi kerak. Bundan tashqari sterilizatsiya qilish muddati mahsulotning turiga, mahsulot joylashgan idishning katta-kichikligiga hamda mahsulotning quyuq yoki suyuqiligiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, go‘sht konservalari 60120, baliq konservalari 40-100, sabzavot konservalari 25-60, sut konservalari esa 10-20 minut davomida sterilizatsiya qilinadi. Yuqorida aytilganidek, oziq-ovqat mahsulotlarini sterilizatsiya qilganda ham ular tarkibida muhim biologik va fiziko-kimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Asosiy o‘zgarishlardan biri mahsulot tarkibidagi oqsil, yog‘, uglevod moddlarining gidrolizlanishidir. Gidrolizlanish natijasida esa oqsillardan aminokislotalar, yoglardan erkin yog kislotalari, uglevodlardan esa past molekulali boshqa turdagi ugevodlar hosil bo‘ladi. Bu moddalarning hosil bo‘lishi mahsulotlarning oziqlik qiymatining pasayishiga va saqlash muddatining kamayishiga olib kelads. Bundan tashqari, sterilizatsiya qilish natijasida oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi vitamiilar va ba’zi aminokislotlar parchalanib, ularning biologik qiymati ham birmuncha kamayadi.

Umuman sterilizatsiya qilish natijasida mahsulotlarni saqlash muddati ancha uzaysada, ularning tarkibida mahsulot sifatining kamayishiga olib keladigan anchagina o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu usul bilan go‘sht, baliq, sabzavot va qisman sut mahsulotlarini konservalashda qo‘llaniladi. Konservalashning past haroratlarni fo‘llash usuli, Tez buziladigan oziqovqat mahsulotlarining dastlabki sifatini to‘la saqlagan holda, ularning saqlash muddatini ancha uzaytirishga yordam beradigan eng yaxshi usullardan biri konservalashda past haroratli qo‘llash usulidir. Ma’lumki, oziq-ovqat mahsulotlarining buzilishi ularda bo‘ladigan mikrobiologik rivojlanishlar va mahsulot tarkibidagi fermentlarning faoliyati bilan tushuntiriladi. Bu o‘zgarishlar esa ko‘p darajada mahsulotning va mahsulot saqlanayotgan omborlarning haroratiga ko‘p darajada bog‘liq bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini past haroratda saqlaganda ularning tarkibida bo‘ladigai kimiyoviy- biokimyoviy o‘zgarishlar juda sekinlashadi, mikroblar ko‘payishdan to‘xtaydi va fermentlarning aktivligi ham ancha pasayadi. Qancha harorat past bo‘lsa, mikroblarning rivojlanishi va fermentlarning aktivligi ham shuncha past darajada bo‘ladi. Bu esa oziq-ovqat mahsulotlarini buzilishdan saqlashga va ularping oziqlik va biologik qiymatining saqlanishiga olib keladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini past haroratda konservalashning asosan ikki usuli mavjud: sovutish va muzlatish. Sovutish - bu oziq-ovqat mahsulotlariga ishlov berish va ularni saqlashning shunday usulidirki, bunda mahsulot harorati 0° С atrofida, ya’ni shu mahsulot tarkibidagi suyuq moddalar muzlaydigan haroratga yaqnn haroratda saqlanadi. Masalan, baliq -0,6° dan -2,0° gacha, sut -0,5 0 da, tuxum - 2,8 0 da, olma - 1,7° dan 2,8° gacha, apelsin - 1,6 0 dan -2,1° gacha, karam -1,1° da, go‘sht -1,2° dan past haroratda muzlaydi va hokazo. Oziq-ovkat mahsulotlarini sovutish yo‘li bilan saklaganda ularda uchraydigan mikroorganizmlar o‘lmaydi, balki ular rivojlanishdan to‘xtaydi. Oziq-ovqat mahsulotlarining sovutilgan holda saqlash muddatlari har xildir. Masalan, sovutilgan holda sut mahsulotlari 24 soatgacha, go‘sht va baliq

mahsulotlari 15-20 kun, meva va sabzavotlarning kechpishar navlarini esa 6-10 oy davomida sifatini pasaytirmasdan saqlash mumkin. Muzlatish - bu ozik-ovqat mahsulotlariga ishlov berish va ularni saqlashning shunday usulidirki, bunda mahsulot harorati shu mahsulot tarkibidagi suyuq moddalar muzlaydigan haroratdan qancha past haroratga tushiriladi va shunday haroratda saqlanadiki, natijada mahsulot tarkibidagi suvning asosiy qismi muzga aylanadi. Oziq-ovqat mahsulotlarini muzlatish odatda -20 -25° С da va undan ham past haroratda olib boriladi. Muzlatish sovutishdan tubdap fark qilib, oziqovqat mahsulotlarinnng juda uzoq muddat saqlanishini ta’minlaydi. Masalan, ko‘pgina tez buziladigan oziq-ovqat mahsulotlarn muzlatilgan holda bir yil va undan ham ortiq muddatda saqlanish mumkin. Muzlatilgap oziq-ovqat mahsulotlarinnng sifati ko‘p hollarda qapdap usul bilai muzlatilganligpga va muzlatish tezligiga boglikdir. Har qanday usul bilan muzlatilganda ham mahsulotlarda muz kristallari katta-kichikligi mahsulotning fizik holatiga katta ta’sir etadi. Agar mahsulot sekinlik bilan, uncha past bo‘lmagan haroratda muzlatilsa bir-tekis joylashmagan muz kristallari hosil bo‘ladi. natijada to‘qima xujayralari yumshab zararlanadi, bir-biridan uziladi va oqsillarning kolloid holati o‘zgaradi. Mahsulotdagi muz eritilgapda mahsulot to‘qimalari shikastlanganligi tufayli u o‘zining dastlabki shaklini yo‘qotadi. Bu esa muzlatilgan mahsulot sifatining apcha pasayib ketishiga olib keladi. Yuqori sifatli muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlari olish uchun esa mahsulot kiska muddat ichida tez muzlatiladi, ya’ni muzlatish -30° С va undan ham past haroratda olib boriladi. Bunday haroratda muzlatilganda esa mahsulot to‘kimalarida tekis joylashgan juda ko‘p mayda muz kristallari hosil bo‘lib, ular hujayralarni shikastlamaydi. Mahsulot eritilganda mahsulotning fizik holati deyarli o‘zgarmaydi va hosil bo‘lgan suv hujayra kalloidlarnga shimilib, mahsulotdagn hamma kerakli moddalar saqlanib qoladp. Meva va sabzavotlar, sut, turli sharbatlar va go‘sht mahsulotlari shu usul bilan muzlatiladi. Muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlari odatda -18 0 С da saqlanadi.

Keyingi paytlarda bizning mamlakatimizda va chet mamlakatlarda oziqovqat mahsulotlarini suyuq azot yordamida qisqa muddatda muzlatishga katta e’tibor berilmoqda. Albatta bu usul bilan muzlatilgan ozik-ovqat mahsulotlarining sifati boshqa usul bilan muzlatilgan mahsulotlarning sifatiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlari uzoq saqlanganda, ularnipg tarkibida ham ba’zi o‘zgarishlar ro‘y beradi, Masalan, vaqt o‘tishi bilan suv bug‘larining parlanishi natijasida mahsulot vaznining kamayishi, muz kristallariniig yiriklashishi, mahsulot tarkibidagi yog‘lariing kislorod ta’sirida oksidlanishi, ozmuncha bo‘lsada, ba’zi vitaminlarning parchalanishi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Bunday o‘zgarishlarga uchragan, keragidan ortiqcha saqlangan muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlarining ta’mi va hidi yaxshi bo‘lmaydi. Shuning uchun ham muzlatilgan ozik-ovqat mahsulotlarini past haroratlarda belgilangan muddatlardan ortiq saqlamaslik tavsiya etiladi. Konservalashning fizik-kimyoviy va biokimyoviy usullari Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning bu usuliga ularni quritish, shakar va tuzlar yordamida konservalash kiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarini kuritish. Quritish - o‘simlik va hayvonot mahsulotlarini konservalashning eng qadimny usullaridan biridir. Ma’lumki, oziq- ovqat mahsulotlarining tarkibida bo‘ladigan suvlar, asosan erkin suvlar mahsulotlarda kechadigan kimyoviy, biologik o‘zgarishlarni tezlashtirib va ularda uchraydigan mikroblarning rivojlanishi uchun qulay sharoit tug‘dirib, mahsulotning tezda buzilishiga sabab bo‘ladi. Demak, oziqovqat mahsulotlari tarkibida suvning kamayishi ularni tezda buzilishdan saqlaydi. Meva va sabzavotlar, sut va sut mahsulotlari, go‘sht va go‘sht mahsulotlari, donlar, baliq, tuxum va boshqa mahsulotlarni quritish yo‘li bilan uzoq saqlashga erishish mumkin. Ko‘pincha quritilgan oziq-ovqat mahsulotlarinipg tarkibida 812 foiz mikdorida suv qoladi. Bu darajadagi suvi bo‘lgan mahsulotlar esa

mikroorganizmlar va bakteriyalar ta’siriga juda chidamli bo‘ladi. Mahsulotlarni quritish yo‘li bilan saqlash konservalashning boshqa usullariga qaraganda birmuncha qulayliklarga egadir. Birinchidan, mahsulotlarpi quritish usuli bilan konservalash ko‘p qo‘shimcha xarajatlar talab qilmaydi. Ikkinchidan, kuritilgan mahsulotlarning hajmi va og‘irligi ancha kamayadi. Bu esa mahsulotlarni idishlarga joylashda, ularni mamlakatimizning oziq-ovqat mahsulotlari kam yetishtiriladigan shimoliy o‘lkalariga tashib yetkazishda ancha qulayliklar tug‘diradi. Lekin shuni ham aytish kerakki, mahsulotlarni quritganda ularning fizik holati ancha o‘zagaradi, ularning tarkibidai oziq-ovqat mahsulotlariga o‘ziga hos hid va lazzat beradigan uchuvchan moddalar chiqib ketadi hamda vitaminlar va boshqa biologik aktiv moddalar oksidlanib, mahsulot sifatining pasayishiga olib keladi, Quritishning quyidagi usullari mavjuddir: quyosh nuri ta’sirida ochiq havoda quritish, maxsus moslamalar, qurilmalar yordamida qurutish. Quyosh nuri ta’sirida ochiq havoda quritish oziq-ovqat mahsulotlarini quritishning eng oddiy, kam xarajat talab qiladigan usulidir. Bu usul ayniqsa mamlakatimizning issiq iklimi sharoiti bo‘lgan Markaziy Osiyo respublikalari sharoitida juda yaxshi natija beradi. Masalan, O‘zbekiston va Tojikiston Respublikalari, ayniqsa ularning janubiy rayonlari yuqori sifatli quritilgan mevalar va uzumlar ishlab chiqaruvchi asosiy manbalardan biridir. Lekin bu usul bilan quritnsh ba’zi kamchiliklardan holi emas. Biripchidan, bu usul bilan oziq-ovqat mahsulotlariii quritish uchun bir necha kun, hatto bir necha hafta talab qilinadi. Ikkinchidan, bu usul bilan quritilgan mahsulotning sifati- ancha past bo‘ldi. Buning sababi shundan iboratki, mahsulot ochiq havoda bir necha kun mobayiida turganda, havo kislorodi yordamida mahsulot tarkibidagi biologik aktiv moddalar oksidlanib, o‘z xususiyatlarini yo‘qotadi va mahsulotga changto‘zon o‘tirishi, hamda mahsulot har xil hashoratlar chiqindisi bilan ham. ifloslaniish mumkin. Oziq-ovkat mahsulotlarini maxsus moslamalar bilan quritish esa birmuncha ko‘proq xarajat talab qilsa-da, yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklardan xolidir. Shuning uchun ham keyingi paytlarda oziq- ovqat mahsulotlarini quritishning bu usuli keng ko‘llanilmokda.

Oziq-ovqat mahsulotlarini maxsus moslamalar yordamida quritish o‘z navbatida bir necha turlarga bo‘linadi: maxsus moslamalarda issiq havo bilan quritish (koivektivnaya sushka), qurutishning baraban usuli (kontaktiaya sushka), suyuq mahsulotlarpi juda mayda zarralarga ajratib maxsus bashshsharda quritish, vakuum-sushilkalar yordamida quritish, yuqori chastotali toklar (SVCH) yerdamida quritish, sublimatsion usul bilan quritish va boshqalar. Oziq-ovqat mahsulotlarini maxsus moslamalarda issiq havo yordamida kuritish amalda eng ko‘p ko‘llaniladigan usuldir. Bu usulda oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi sua maxsus quritgich kameralarida ularga 80-120° С gacha qizdirilgan havo yuborish yo‘li bilan chiqarib yuboriladi. Issiq havo mahsulot tarkibidagi namlikni o‘ziga tortib, mahsulotni qurishga olib keladi. Bu usud bilai quritishnnng kamchiligi shundan pboratki, mahsulotni quritish fermentlarning va mikroblarning aktivligi uchun kulay bo‘lgan 60-70° С haroratda bir necha soat mobaynida olib boriladi. Natijada, quritilayotgan mahsulot tarkibida unpng sifatining pasayishiga olib keladigan bir qancha o‘zgarishlar ro‘y beradi. Masalan, vitaminlar, rang beruvchi, oshlovchi moddlarning kislorod ta’sirida oksidlanishi, mahsulot rangining melanoid moddalari hosil bo‘lishi natijasida o‘zgarishi, mahsulot hidi va ta’mining pasayishi va boshqalar. Quritishning baraban usuli bilan faqatgina suyuq oziq-ovqat mahsulotlarini quritish mumkin, Masalan, quritilgan sut va sut mahsulotlari, kartoshka va sabzavotlar pyurelarini olish shu usul bilan olib boriladi. Bu usulda quritilayotgan suyuq mahsulot isib turgan ailanuvchan baraban gozasiga kuyiladi, natijada mahsulot ma’lum darajada tarkibidagi suvni yo‘qotadi. Bu usul ham kamchiliklardan holi emas. Mahsulot bevosnta isib turgan baraban yuzasnga quyulganda oqsillarning ivishi, melanoid moddalariiing hosil bo‘lishi, qandlarning karamelizatsiyaga uchrashi, vitaminlarning parchalanishi, hid beruvchp moddalarning uchish hollari yuz beradi. Bu o‘zgarishlarning hammasi mahsulot sifatining pasayiishiga olib keladi. Suyuq mahsulotdarni maxsus bashnyalarda juda mayda zarrachalarga ajratib 140-160° С issiqlikka ega bo‘lgan quruq havo oqimi ta’sirnda purkash yo‘li bilai

quritilgan mahsulotlar olish, quritishning eng progressiv usullaridan biridir. Bu usul bilan quritish bir necha sonnya mobaynida juda qisqa muddatda davom etadi va quritilayotgan mahsulot harorati ham 50-60° dan oshmaydi. Shuning uchun ham bu usul bilai quritilgan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida deyarli o‘zgarish bo‘lmaydi, oqsillar, vitaminlar va boshqa moddalar o‘z xususiyatlarini o‘zgartirmaydi. Bu usul yordamida quritilgan sut mahsulotlari, tuxum oqsillari, quritilgan meva-sabzavot sharbatlari va poroshoklari ishlab chiqariladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini vakuum-sushilkalarda quritish, asosan havosi so‘rib olingap, past bosimda ishlaydigan maxsus moslamalar yordamida olib boriladi. Vakumda quritiladigan mahsulotning harorati 500S dan oshmaydi. Qo‘shimcha suyuq moddalarii quyuqlashtirishda ham shu usuldan ko‘proq foydalaniladi. Vakuum -sushilkalarda quyuqlashtirilgan mahsulotlarning organoleptik ko‘rsatkichlari yuqori bo‘ladi va tarkibida ham deyarli o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Keyingi paytlarda oziq-ovqat mahsulotlarini quritishda sublimatsion usulga katta e’tibor berilmokda. Sublimatsiya usuli muzlatilgan mahsulot tarkibidagi suvni ma’lum bir sharoitda muz holidan suvga aylantirmasdan, bevosita bug‘ga aylaptirishga asoslangai. Sublimatsiya usuli bilan quritilgan oziq-ovqat mahsulotlarinipg sifati boshqa usul yordamida quritilgan mahsulotlar sifatiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Ularning tarkibida vitaminlar va boshqa faol moddalar to‘lig‘icha saqlanadi. Bu usul bilan mahsulotlarni quritishning amalda keng ishlatilmayotganligining sababi hozircha sublimatsiya uchun ishlatiladigan asbob-uskuna va jihozlarning qimmatligidadir. Quritilgai oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida suv kam bo‘lganligi tufayli havodan o‘ziga namlikni va har xil hidlarni shimib olish xususiyatiga egadir. Shuning uchun ham savdo shaxobchalarida bu mahsulotlarni saqlash va tashishga aloqador mutaxassislar, ayniqsa oziq-ovqat tovarshunoslari quritilgan mahsulotlarning shu xususiyatlarini esda tutishlari lozimdir.

Ozik-ovkat maxsulotlariii shakar ko‘shib konservalash. Bu usul oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida qandning mikdorini 65 foizga yetkazib va shu asosda mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun noqulay sharoit yaratib konservalashga asoslangandir. Masalan, bunday konservalash usuli djem, qiyom, marmelad, povidlo tayyorlashda va quyultirilgap sut mahsulotlari ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Odatda bu mahsulotlar germetik yopilgan idishlarda uzoq saqlanadi. Bu mahsulotlarning uzok saqlanishiga birinchi sabab qand mikdorining yuqoriligida bo‘lsa, ikkinchi sabab mahsulotlar qaynatilganda mikroorganizmlarning o‘lishidadir. Oziq-ovkat maxsulotlarnni tuz yordamida konssrvalash. Bu usul ham oziqovqat mahsulotlarini konservalashning qadimiy usullaridan biri hisoblanadi. Mahsulotlarga tuz qo‘shib konservalaganda ularning osmotik bosimi oshishi natijasida mikroblarning rivojlanishi va yashashi uchup noqulay sharoit vujudga keladi. Bu esa mahsulotlarni uzoqroq saqlashga yordam beradi. Ko‘pincha go‘sht, baliq, sabzavotlar tuz yordamida konservalanadi. Mahsulotdagi tuzning mikdori esa 8 foizdan 14 foizgacha bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlari tuzlanganda ularning tarkibida juda katta murakkab o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin. Masalap, mahsulotlar tuzlanganda konsistensiyasi o‘zgarishi, o‘ziga xos hid va ta’m paydo bo‘lishi, oqsillarning gidrolizlanishi va boshqa o‘zgarishlar natijasida mahsulot vaznining ma’lum darajada kamayish hollari kuzatilishi mumkin. Natijada tuzlangan mahsulotlarning oziqalik va lazzatlilik qiymatlari birmuncha pasayishi mumkin. Ba’zi mahsulotlarni, masalan, seld baliqlarini tuzlaganda esa, aksincha, tuz yordamida ularshshg tarknbnda murakkab fizik-kimyoviy, biokimyoviy o‘zgarishlar ta’sirida baliq go‘shtlari yetilib, mahsulot to‘g‘ridanto‘g‘ri iste’molga yaroqli holga keladi. Ozik-ovqat mahsulotlarini tuzlash uch xil, ya’ni kuruq tuzlash, tuz aritmalari yordamida tuzlash va aralash (avval kuruq tuzlar yordamida, ksyin. esa muz eritmasi bilan ishlov beriladi) tuzlash usullari yordamida olib boriladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashning biokimyoviy usullari va ularning ahamiyati

Oziq-ovqat mahsulotlarini biokimyoviy usul bilan konservalashga ularni achitish yo‘li bilan konservalash kiradi. Bu yo‘l bilan konservalashning mohiyati shundan iboratki, maqsulot tarkibidagi qand moddalari sut kislotasi bakteriyalari ta’sirida sut kislotasiga parchalanadi. Natijada, sut kislotasining mahsulotdagi miqdori 0,7-0,8, ba’zi hollarda esa 1,0 foizgacha boradi. Bu mikdordagi sut kislotasi esa mahsulotnipg buzilishiga olib keladigan chirituvchi, sirka kislotali va boshqa achishlarga sabab bo‘ladigan bakteriyalarning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari bu usul bilan konservalanganda ularning tarkibida sut kislotasidan tashqari ma’lum darajada etil spirti ham hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan bu spirt ham konservalash moddasi rolini bajaradi. Sabzavotlarni achitish yo‘li bilan konservalaganda 2-4 foiz miqdorida osh tuzi ishlatiladi. Sifatli achitilgan sabzavotlar olishda osh tuzining roli kattadir. Tuz sut kislotasi bakteriyalarining faoliyati uchun kerak bo‘lgan qand moddasi shirasining tezroq ajralib chiqishiga yordam beradi va mahsulotniig buzilishiga olib keladigan keraksiz mikroblarning hayot faoliyatini susaytiradi. Bu davr ichida sut kislotasi bakteriyalari qandlarni parchalab, sut kislotasi hosil qila boshlaydi. Bu sut kislotasi esa boshqa bakteriyalarning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Ammo, vaqt o‘tishi bilan, ayniqsa mahsulot sanitariya-gigiyena darajasn past xonalarda saqlanganda sut kislotasini iste’mol etuvchi po‘panaklar paydo bo‘lib, kislota miqdorini kamaytirib, achitilgan, tuzlangan sabzavotlarning buzilishiga olib keladi. Tuzlangan bodringlar, pomidorlar, achitilgan karamlar va ivitnlgan olmalar (mocheniye) ishlab chiqarish biokimyovmy usul bilai konservalashga asoslangandir. Konservalashning kimyoviy usullari Keyingi paytlarda oziq-ovqat mahsulotlarini konservalash uchun ko‘yidagi kimyoviy moddalarni qo‘llashga ruxsat etilgan: etil spirti, sirka kislotasi, oltingugurt gazi, nitrit va nitratlar, benzoy kislotasi, bor va bura kislotalari, antibiotiklar, karbonat angidrid, azon gazi va boshqalar.

Etil spirti yordamida konservalash. Bu usul etil spirtining mikroblar va bakteriyalar rivojlanishiga yomon ta’sir qilishiga asoslangan. Shuning uchun ham etil spirti meva va sabzavotlar sharbatlarini ishlab chiqarishda kopservalash moddasi sifatida ko‘shiladi. Masalan, etil spirtining konsentratsiyasi 25-30 foiz bo‘lgan sharbatlar uzoq saqlanish xususiyatiga ega va ular liker-aroq mahsulotlari ishlab chiqarishda ishlatiladi. Marinadlash. Ozik-ovqat mahsulotlarini konservalashning bu usuli sirka kislotasi qo‘shib, eritmada kislota miqdorini oshirishga qaratilgan. Agar eritmada sirka kislotasining miqdori 1,0 foizdan oshsa, bunday sharoitda mikroblarning, ayniqsa chirituvchi bakteriyalarning rivojlanishi ancha sekinlashadi. Asosan meva, sabzavot, baliq, qo‘ziqorin mahsulotlari marinadlanadi. Marinadlashda sirka kislotasidan tashqari tuz, qand va boshqa ziravorlarning qo‘shilishi mahsulot lazzatligini oshiradi hamda ularning uzoq saqlanishiga yordam beradi. Marinadlashda asosan tarkibida Z-6 foiz sirka kislotasi bo‘ladigan oshxona sirkasi va tarkibida 70-80 foiz sirka kislotasi bo‘ladigan ovqatbop sirka essensiyasi ishlatiladi. Odatda marinadlarni past haroratli xonalarda saqlash tavsiya etiladi. Nitrat va nitritlar yordamida konservalash. Bu kimiyoviy moddalar ko‘pincha go‘sht va baliq mahsulotlarining tabiiy rangini saqlash uchun ishlatiladi. Nitrat va nitritlar ma’lum darajada inson organizmi uchun zararli bo‘lganligi uchun ularning tayyor mahsulotdagi miqdori tegishli normatik-texnik hujjatlarida ko‘rsatilgan darajadan oshmasligi kerak. Ozik-ovqat mahsulotlarini kislotalar yordamida konservalash. Bu usul bilan konservalashda asosan sulfit kislotasi va ularning tuzlari, benzoy ham sorbin kislotalari ishlatiladi. Agar oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda sulfit kislotasi va uniig tuzlari yoki oltingugurt gazi ishlatilgan bo‘lsa, bunday mahsulotlarni sulfitlangan mahsulotlar deb yuritiladi. Sulfit kislotasi va oltingugurt meva, rezavor meva va sharbatlarni konservalashda ishlatiladi. Ayniqsa O‘zbekiston va Tojikiston respublikalarida oltingugurt gazi o‘riklarni quritib, ulardan kuraga mahsulotini olishda keng ko‘lamda ishlatiladi. Ko‘raganipg chiroyli, toza, tipik, o‘ziga xos

sarik rangi o‘rikni oltingugurt gazi bilan ishlov berib dudlanganligi natijasida vujudga keladi. Bu gaz mahsulotlarni emas, balki idishlar, omborlarni mahsulot saklashdan oldin dezinfeksiya qilish ishlarida ham ishlatiladi. Oltingugurtning oziq-ovkat mahsulotlariga belgilangan meyeriy-texnik hujjatlarda belgilanganidan ko‘p bo‘lishi inson organizmi uchui zararlidir. Shuning uchun ham mahsulotlarni sulfit kislotasi va oltingugurt gazi yordamida ishlov berganda tegishli qoidalarga rioya qilinishi kerak. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda yuqorida ko‘rsatilganidek, benzoy kislotasi ( С 6 Н 5 СООН ) va benzoy kislotasining natriyli tuzi ( С 6 Н 5 СОО Na) ham ishlatiladi. Bu moddalar asosan meva va sabzavot pyurelari, sharbatlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Oziq-ovqat maxsulotlarini antibiotiklar yorlamida konservalash. Hozirgi kunda oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan antibiotiklarga biomitsin, nistatin, nizin kiradi. Bu antibiotiklar odam organizmi uchun zararsiz bo‘lib, mikroblar va po‘papak bakteriyalarining rivojlanishini to‘xtatadi. Bu antibiotiklar ko‘pipcha uzoq masofalarga tashiladigap go‘sht va baliqlarga ishlov berishda ishlatiladi. Oziq-ovqat maxsulotlarini gazlar yordamida konservalash. Oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda, ya’ni ularni saqlash muddatini uzaytirishda keyingi paytlarda, karbonat angidrid va azon gazlari keng qo‘llanilmokda. Karbonat angidrid gazi yordamida oziq-ovqat mahsulotlarining saqlash muddatini oshirish mumkinligini G.V.Plexanov nomidagi Moskva xalq xo‘jaligi institutining professori Y.Y.Nikitinskiy XX asrning 30yillaridayoq o‘tkazgan tadqiqotlari asosida ishlab chiqqan edi. Oziq-ovqat mahsulotlarini o‘zgartirib turiladigan gaz muhitida-saqlash prinsipi ularni o‘ralgan holida yoki muzlatgich kameralarida kislorod va azotning pasaytirilgap, karbonat angidrid gazining esa oshirilgan konsentratsiyasida saqlash bilan bog‘liqdir. Lekin, karbonat angidrid gazining konsentratsiyasi 10 foizdan oshmasligi kerak. Oznq-ovqat mahsulotlarini gaz o‘zgartirilgan muhitda ularning uzoq saqlanishiga sabab shuki, bunday sharoitda kislorodsiz yashay olmaydigan

mikroblarning hayot faoliyati sekinlashadi va karbonat angidrid gazi po‘panak bakteriyalarining rivojlanishiga ham yo‘l qo‘ymaydi. Keyingi paytlarda mamlakatimizda va chet ellardagi kishilarning bu sohadagi tadqiqotlari asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, karbonat angidrid gazining yuqori konsentratsiyali gaz muhitida meva-sabzavotlardan tashqari, go‘sht, baliq, kolbasa, pishloq, don va boshqa xil mahsulotlarning ham sifatini pasaytirmasdan uzoq saqlash mumkii ekan. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini uzoq saqlashda ozon gazi ham ishlatiladi. Ozon kuchli oksidlovchi modda bo‘lganligi uchun ham havodagi va mahsulotlardagi mikroblar va bakteriyalarning rivojlaiishiga yo‘l qo‘ymaydi. Ozon gazini idishlarni va oziq-ovqat mahsulotlari tashiladigan transport vositalarini, mahsulot saklanadigan ombor va kameralarni dezinfeksiya qilishda ham ishlatish mumkin. Lekin, ozon gazining inson organizmiga ta’siri to‘la o‘rganilmagan. Bu sohada esa tadqiqot ishlari olib borilmoqda.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.-T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

Похожие

Sovuqlik bilan konservalash va oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash

Oziq-ovqat sanoati texnologiyasi fanining predmeti, ahamiyati va vazifalari

Oziq-ovqat maxsulotlari texnologiyalarining ilmiy asoslari

Oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishning xom ashyolari

Oziq-ovqat sanoatining bugungi kundagi asosiy vazifalari