Озиқ-овқат маҳсулотларини сифати ва уни баҳолаш усуллари - Пищевая технология - Рефераты

Озиқ-овқат маҳсулотларини сифати ва уни баҳолаш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Озиқ-овқат маҳсулотларини сифати ва уни баҳолаш усуллари Режа : 1.Маҳсулот сифат даражаси тўғрисида тушунча 2.Маҳсулот сифатини текшириш усуллари

Озиқ-овқат маҳсулотлари сифати - уларнинг истеъмол қилиш учун яроқли эканлигини белгиловчи ҳамда инсон организмининг озиқ ва лаззатли моддаларга бўлган физиологик талабини қондира оладиган хусусиятлари йиғиндисидир. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида инсон организми зарур бўлган ҳамма моддалар мавжуд. Бу моддалар маҳсулотларда турлича бўлади. Озиқ- овқат маҳсулотлари қанчалик тўйимли сифатли бўлса тирик организмнинг нормал ривожланиши учун яхши бўлади. Шунинг учун маҳсулотнинг кимёвий таркиби ва озуқалик қийматини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Озиқ-овқат маҳсулотлари турли зарарли ва юқумли касал тарқатувчи бактериялар учун қулай муҳит ҳисобланади. Шунинг учун озиқ-овқат маҳсулотлари доимо назорат қилиб борилади. Озиқ- овқат маҳсулотлари - иссиқлик манбаидир. Ҳар қандай организм ўзининг ҳаёт мобайнида меҳнат қобилиятига яраша энергия сарфлайди ва бу энергия доимий равишда тўлдириб турилади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг чиқарадиган энергияси унинг таркибидаги оқсил, ёғ ва углеводларнинг миқдорига боғлиқ. Бу моддалар организмда оксидланиш натижасида ўзидан маълум даражада иссиқлик энергиясини чиқаради. 1 г оқсил ва углеводлар - 4,1 килокалория иссиқлик ёғ - 9,3 килокалория иссиқлик Демак, озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибида қанчалик оқсил, ёғ ва углеводлари кўп бўлса, шунчалик уларнинг озуқалик қиймати юқори бўлади. Организм хужайраларини тиклаш ва янги хужайралар ҳосил қилиш учун асосан оқсил моддалари керак бўлади. Тирик хужайраларда доимо эски хужайралар парчаланиб янгилари пайдо бўлади. Шунинг учун организм фаолиятини бир текис олиб бориш учун узлуксиз оқсил моддалар билан таъминлаб туриш зарур. Киши эҳтиёжини

қондириш учун маълум миқдорда сифатли озиқ-моддаларни истеъмол қилиш зарур. Ҳар бир озиқ-овқат маҳсулотига учта асосий талаб қўймлади: 1.Ҳар бир маҳсулот овқатли қийматига эга бўлиши, яъни таркибида тўлиқ қийматга эга бўлган моддалардан: оқсил, ёғ, углеводлардан бири бўлитши шарт. 2.Тайёр маҳсулот киши организми учун зарарсиз бўлиши, яъни таркибида зарарли моддаларнинг бўлмаслиги лозим. 3.Ҳамма маҳсулотлар маълум мазага эга бўлиши шарт. Озиқ-овқат маҳсулотларининг аҳамиятини киши эҳтиёжларини қондириш даражасига қараб учга бўлиш мумкин: Биринчидан улар тўйимлилик хусусиятларига эга, яъни таркибида оқсил, ёғ ва углевод моддалари бор бўлиши. Бу моддаларнинг миқдори қанчалик кўп бўлса, шунчалик маҳсулотларнинг озуқалик қиймати юқори бўлади. Иккинчидан маза берувчи аҳамиятга эга кўпчилик маҳсулотларнинг таркибида сув, озиқ-овқат кислоталари, глюкозитлар, эфир мойлари, хушбўй ошловчи моддалар бор. Бу моддалар етарли тўйимли бўлмаса ҳам, ёқимли ўткир маза ва хидга эга бўлганлиги туфайли кўп миқдорда истеъмол қилинади. Буларга мисол: пиёз, помидор, бодринг, гаримдори, кофе, тамаки, тузланган ва ачитилган маҳсулотлар, спиртли ва спиртсиз ичимликлар, доривор ва зираворлар, ҳўл сабзавотлар - мевалар киради. Учинчидан шафобахш аҳамиятга эга айрим озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида киши организми учун зарур бўлган моддалар: витаминлар, кислоталар, глюкоза ва бошқа даволовчи парҳез моддалар бор. Бу тур маҳсулотига сут, қатиқ маҳсулотлари, асал, ҳўл сабзавотлар ва мевалар айниқса лимон, узум, қулупнай, тарвуз, минерал сувлар ва бошқа маҳсулотлар киради. Озиқ-овқат маҳсулотларининг аҳамияти ва овқатлик қиймати уларнинг таркибий қисмларига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳар маҳсулотни таърифлаш унинг таркибий қисмларини ўрганиш зарур. Маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари бу хилдаги талаблар давлат стандарти ҳамда маҳсулот

сифат кўрсаткичлари қийматини белгиловчи талаблар бошқа техник хужжатларда акс эттирилган бўлади. Сифати паст даражадаги хом-ашёдан юқори сифатли маҳсулотлар тайёрлаб бўлмайди. Қайта ишланган маҳсулотнинг сифати кўп даражада тайёрлаш, технлогияси ва усулларига боғлиқдир. Баъзи пайтларда тайёрлаш технологиясининг бузилиши, маҳсулот сифатининг анча пасайишига олиб келиши мумкин. Қайта ишланган озиқ-овқат маҳсулотларининг ишлаб чиқариш жараёнини яхши назорат қилинишига ҳам боғлиқдир. Шуни айтиш керакка озиқ-овқат маҳсулотларини қандай сифатда ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш зарур бўлса, у шундай бўлиши керак. Уларнинг сифатини пасайтириб ишлаб чиқариш ёки таркибини ўзгартириш асло мумкин эмас. Лекин амалиётда бундай ҳоллар содир бўлмоқда. Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатига таъсир қиладиган омиллардан яна бири уларни омборларда ва магазинларда сақлаш усуллари ва шароитларидир. Озиқ-овқат маҳсулотлари сақлаш муддатлари ва шароитларига қараб улар бир-биридан кескин фарқ қилади. Масалан 0 0 С атрофида кўпчилик мева ва сабзавотларни сақлаш мумкин бўлсада, шу ҳароратда картошкани сақлашга руҳсат этилмайди. Озиқ-овқат маҳсулотларини сифатига уларни ташиш қоидаларига риоя қилиш ҳам катта таъсир кўрсатади. Улар жиҳозланган махсус транспортларда ташилади, бу транспортлардан бошқа мақсадларда фойдаланиш қатъиян ман этилади. Масалан: сут, ун, нон, тирик балиқ ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари. Агар маҳсулотни сифат кўрсаткичини битта хоссасини ифодаласа, бу - (единичными) ягона оддий, агар бир неча хоссасини белгиласа, комплексли дейилади.(единичный) - ягона сифат кўрсаткичига мисол: а) макарон маҳсулотларининг пишиқлиги; б) сутнинг кислоталилиги; в) картошка туганакларининг катта-кичиклиги.

Комплексли сифат кўрсаткичига сабзавот ва меваларнинг ташқи тузилиши, ранги, касалланган - касалланмаганлиги, механик эзилганми- йўқми. Маҳсулотни сифат кўрсаткичини аниқлашни қуйидагиусуллари мавжуд: 1.Органолептик 2.Физик (шакли, катта-кичиклиги, соф оғирлиги, гигроскопик зичлиги) 3.Кимёвий (кимёвий таркиби) 4.Физик-кимёвий (ҳарорат ҳавони намлиги, қуёш нури, намлиги, гигроскопиклиги, оқсиллларнинг эскириши) Маҳсулот сифатини органолептик усул билан баҳолаш. Озиқ-овқат маҳсулотларига органолептик усулида баҳо бериш киши организмининг сезиш қобилиятларига асосан олиб борилади. Бу усулда кўпчилик озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати баҳоланади. Органолептика усулининг устунлиги шундан иборатки, бу усул жуда тез ва осон бажарилади. Шу сабабли озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатига баҳо беришда шу усулдан фойдаланилади. Органолептика усулида маҳсулотларнинг истеъмол қийматини мазаси ва ҳиди, қаттиқ-юмшоқлиши ёки суюқ-қуюқлиги, ранги ва ташқи кўриниши баҳоланади. Органолептика усулида маҳсулот сифатини баҳолаш етарли тажрибага эга бўлган, сезги органлари яхши ривожланган махсус мутахассислар ёрдамида олиб борилади. Айрим маҳсулотлар (чой, кофе, тамаки, ичимликлар, зиравор ва дориворлар) учун асосан шу усул қўлланилади. Мисоллар учун: Шу усул билан аниқлаш сабзавот ва меваларнинг сифати, ёғнинг ҳиди, қовун, тарвуз. Маҳсулот сифатини балл билан баҳолаш. Республикамизда асосан 5, 10, 30 ва 100 баллик баҳо билан озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати текширилади.

Маҳсулот сифатини баллар орқали баҳолашда уларнинг умумий йиғиндиси сифат кўрсаткичлар бўйича ажратилади. Мисол сифатида сариёғнинг сифатига 100 баллик баҳо билан текшириб чиқамиз. Бу усул бўйича сариёғнинг асосий кўрсаткичларига қуйидагича баллар берилади: таъми ва ҳиди - 50 консистенцияси - 25 ранги - 5 тузланиши - 10 ўраб жойланиши - 10 жами: 100 Агар сариёғнинг умумий балл кўрсаткичи 88 дан 100 баллгача бўлса, олий навга 88 дан кам бўлса, стандарт талабга жавоб бермайди. Лекин, умумий баллдан ташқари сариёғнинг олий нави, таъми ва ҳиди бўйича 41 баллдан, 1 нави эса 37 баллдан кам бўлмаслиги керак. Балл кўрсаткичи билан баҳолаш, текширилаётган озиқ-овқат маҳсулотларини эшталонларда стандартлаштиришга таққослашга асослангандир. Товарлар сифатини аниқлашнинг тажриба усули (лаборатория). 1.Текширишнинг физикавий ва кимёвий усулари. Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини текширишни бу усуллари маҳсулотнинг солиштирма оғирлигини, ёпишқоқлигини, эриш, қотиш ва қайнатиш ҳароратини, оптик хусусиятларини аниқлашдан иборат. Маҳсулотнинг солиштирма оғирлиги ва зичлигини арсометр гидростатик тарозилар ёрдамида ўлчаш мумкин. 2.Текширишнинг кимёвий усуллари. Бу усул ёрдами билан озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида учрайдиган ва уларнинг сифат кўрсаткичларини белгилайдиган моддаларнинг миқдори аниқланади. Улар асосида эса озиқ-

овқат маҳсулотларини сақлаганда ва ташиганда бўладиган ўзгаришларни билиш мумкин. Маҳсулотнинг сифатини белгилайдиган кимёвий кўрсаткичларни аниқлаш усуллари махсус стандартларда кўрсатилган бўлади. Масалан: а) 21094-75 номерли давлат стандарти билан нон ва нон-булка маҳсулотлари таркибидаги сувнинг миқдори аниқланади. б) 5476-80 номерли Давлат стандарти билан ўсимлик мойларининг кислоталилиги аниқланади. Текширишнинг микробиологик усули. Бу усул озиқ-овқат маҳсулотларининг микроорганизмлар билан ифлосланганлик даражасини аниқлаш учун ишлатилади. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида микроорганизмларнинг стандарт даражасидан кўплиги ва уларда касаллик келтирувчи бактерияларнинг бўлиши маҳсулотларни сақлаш учун белгиланган жойлар ифлос тутилишидан ва уларни сақлаш ҳамда ташишда санитария қоидаларига риоя қилинмаслигидан далолат беради. Текширишнинг товаршунослик-технологик усули. Бу усул билан озиқ- овқат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг қайта ишлашга ёки узоқ сақлашга яроқли ва яроқсизлиги аниқланади. Масалан: мевалар навларининг мурабболар тайёрлашга яроқли ёки яроқсизлигини билиш учун аввало улардан тажрибахонада кичик хажмда намуналар тайёрланади ва шу асосда маълум бир хулосага келинади. Товарларнинг сифат даражаси дифференциал, комплекс ва аралаш усуллар ёрдамида аниқланади. Дифференциал усулда сифат кўрсаткичлари қийматини эталон сифатида қабул қилинган маҳсулотнинг шу сифат кўрсаткичларига солиштириш йўли билан топилади. Бу ерда маҳсулот сифат кўрсаткичларининг эталон даражасига эришилганлиги ёки йўқлиги аниқланади. Маҳсулотнинг сифат даражасини дифференциал усул билан аниқлаш қуйидагича бўлади: Q i = P i / P g (1) Q i = P g / P i (2)

бу ерда : P i - баҳоланаётган маҳсулотнинг i номерли кўрсаткич қиймати ; P g - эталон сифатида қабул қилинган маҳсулотнинг кўрсаткич қиймати ; i - кўрсаткичлар сони . Биринчи формулада Q i - қийматининг ошиб бориши маҳсулот сифатининг ҳам ошиб бораётганлигидан далолат беради . Масалан бирон - бир озиқ - овқат маҳсулотларининг таъм ва ҳид кўрсаткичларини эталон сифатидаги маҳсулот таъм ва ҳидга кўрсаткичлари билан солиштирганда кўрсаткич 1 дан кичик чиқди дейлик . Бу шуни кўрсатадики ҳали маҳсулотнинг бу кўрсаткич бўйича сифат стандартдаги ёки эталон сифатида қабул қилинган маҳсулот кўрсаткичи даражасига эришилмаган . Демак, (1) формула ижобий хусусиятлар учун фойдаланилади. Иккинчи формула эса товарларнинг сифатини белгиловчи кўрсаткич сонли ифодасининг камайишини ифодалаб, уларнинг сифат даражаси ошган ҳоллардагина қўлланилади. Масалан, озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида оғир металлар тузининг қанча кам бўлиши, уларнинг юқори сифатли эканлигидан далолат беради. Хуллас, 2-формула салбий хусусиятлар учун ишлатилади. Кўпинча озиқ-овқат маҳсулотларининг сифат кўрсаткичлари органолептик йўл билан аниқланган ҳолларда уларнинг сифат даражасини аниқлашнинг комплекс усули ишлатилади. Сифат даражаси умумлаштирилган кўрсаткичлар қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: К =  n i =1 m i * Q i бу ерда: m i - i номерли сифат кўрсаткичи учун аҳамиятлилик коэффициенти; Q i - i номерли сифат кўрсаткичи учун қўйилган баллар сони

Умумлаштирилган кўрсаткичларга шуни мисол кеплтириш мумкинки, баъзи овқат маҳсулотларнинг сифатига баллар билан баҳо берилиб, керакли ҳолларда бу баллар умумлаштирилади. Топилган ўртача балл ҳамма кўрсаткичлар учун умумлаштирилган ҳисобланади. Товарларни сифат даражасини аниқлашнинг аралаш усулда эса юқорида айтилган иккила усулдан ҳам фойдаланилади. Масалан, озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий кўрсаткичлари дифференциал усулда баҳоланса, органолептик кўрсаткичлари эса комплекс усулда баҳоланади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини текширишда намуналар олиш қоидалари. Маҳсулотларнинг сифатини миқдор жиҳатидан аниқлайдиган фан ҳозирги кунда квалиметрия деб юритилади. Квалиметрия сўзи лотинча ва грекча сўзлардан олинган бўлиб, «сифатни ўлчайман» деган маънони беради. Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини текширганда уларнинг ягона сифатгичлари ва комплекс сифат кўрсаткичлари аниқланади. Масалан, сутнинг таркибида ёғнинг миқдори аниқланса, бу кўрсаткич унинг ягона сифат кўрсаткичига киради. Комплекс сифат кўрсаткичлари эса уларнинг бир неча хусусиятларини ўзида мужассамлантиргандир. Мева ва сабзавотларнинг ташқи кўриниши уларнинг ранги, пишган-пишмаганлиги, шакли, ўлчамлари, шикастланганлиги ёки шикастланмаганлиги каби бир неча хусусиятларни ўз ичига олади. Намуна (проба) олиш қоидалари. Савдо ташкилотларига озиқ-овқат маҳсулотлари бир пайтнинг ўзида катта хажмда келтирилади. Шунинг учун ҳам бу маҳсулотларнинг ҳаммасини бирма-бир текшириб чиқиш имконияти бўлмайди, уларнинг маълум бир қисми текширилади. Мана шу олинган маълум бир миқдордаги маҳсулот ўртача намуна деб юритилади. Ўртача намуна олиш қоидасига амал қилиш асосидагина текширилаётган ёки қабул

қилинаётган маҳсулотнинг сифатига, объектив, тўғри баҳо бериш мумкин бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларидан намуналар олиш бу маҳсулотларнинг турига ва улар қандай идишларда жойланганлигига қараб ҳар хил бўлади. Масалан: а) балиқ ва балиқ маҳсулотлари учун 7631-85 номерли давлат стандартининг талаби бўйича транспорт тараларида келтирилган маҳсулотларнинг сони 2 донадан 25 донасигача (ўртача намунага 2 дона), 26 донадан 90 тагача бўлса 3 дона; 91 донадан 150 тагача бўлса 5 дона намуналар шундай тартибда олиниб борилади; б) нон ва нон маҳсулотларидан эса 5667-65 номерли давлат стандартининг талаби бўйича нон ва булка солинган лоток ва саватларнинг 10%ини ташкил этиши керак; в) ун ва ёрма каби тўкиладиган маҳсулотларнинг бир хил партиясидан ўртача намуналар олиш учун махсус қоп чўпи билан ҳар қопнинг юқори, ўрта ва пастки қисмидан намуна олиниб, ҳаммаси аралаштирилади. Агар маҳсулотлар суюқ бўлиб, улар цистерна, бочка ва битонларга жойлаштирилган бўлса, аввал улар яхшилаб аралаштирилиб махсус намуна оладиган асбоблари ёрдамида пастки, ўрта ва юқори қисмидан намуналар олиниб аралаштирилади. Вазни 16 тоннагача бўлган партиядан 1 л миқдорда, 50 тоннагача бўлган партиядан 5 л миқдорда олинади. Шундан сўнг ўртача намуна уч қисмга ажратилиб, бир қисми органолептик кўрсаткич ларни текшириш учун ишлатилади, бир қисми эса тоза ва қуруқ, маҳкам беркитиладиган кенг оғизли банкаларга жойланиб, сургучланади ва кимёвий таҳлил қилиш учун тажрибахоналарга жўнатилади. Ўртача намунанинг қолган учинчи қисми эса маҳсулот қабул қилиб олинаётган ташкилотда сақланади: бу намуна маҳсулотни ишлаб чиқарган ва шу маҳсулотнинг истеъмолчилари орасида келишмовчилик чиққанда уларнинг сифатини қайта текшириш учун ишлатилади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, I -қисм Т.: 1976 2.Н.Г. Прохорова Озиқ-овқат моллари товарпшунослик Ўрта ҳунар-техника билим юртлари учун дарслик, Т.: Ўқитувчи 1991 3.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, II -қисм Т.: 1976 4.Ш.З. Убайдуллаев Озиқ-овқат товарлари товаршунослиги. Нашрда 5.Елизарова Г. Товароведение с основами стандартизации. М.: 1999 6.Жиряева Е.В. Товароведение. М.: 2002 7.Дмитриченко М.И. Экспертиза качество и обнаружение фальсификации продовольственных товаров. Учебное пособие. М.: 2003 8.Чепурной И.П. Идентификация и фальсификация продовольственных товаров. М.: 2002

Похожие

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг аҳамияти ва усуллари

Озиқ-овқат маҳсулотларини туркумлаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини хавфсизлиги

Озиқ-овқат маҳсулотларини ифлосантирувчи манбалар