Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш асослари - Пищевая технология - Рефераты

Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш асослари Режа : 1.Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш қоидалари 2.Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш жараёнида бўладиган ўзгаришлар 3.Озиқ-овқат маҳсулотлари вазнининг табиий камайиши

Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш муддатига ҳарорат, намлик, ҳавонинг алмашиб туриши ва ундаги газларнинг таркиби, ёруғлик нури, омборхоналарнинг санитария-гигиена ҳолатлари катта таъсир кўрсатади. Ҳаво ҳароратининг таъсири. Маҳсулот сақланаётган омборхоналарнинг ҳарорати уларни сақлаш муддатига таъсир қиладиган асосий омиллардан биридир. Чунки ҳароратнинг кўтарилиши маҳсулотлардаги ферментлар фаолиятини, кимёвий жараёнларни тезлаштиради, микроорганизмлар кўпайтиради, натижада бу жараёнларнинг тезлашуви маҳсулот сифатининг бузилишига ва сақлаш муддатининг камайишига олиб келади. Шунинг учун ҳам озиқ-овқат маҳсулотлари сақланадиган омборхоналарнинг ҳарорати шундай булиши керакки, унда микроорганизмларнинг ривожланишига шароит бўлмасин, бундан ташқари уларнинг физик ва кимёвий ҳолатида ҳам ўзгаришлар бўлмасин. Озиқ-овқат маҳсулотларининг хилларига қараб уларни -18 0 С гача бўлган оралиқдаги ҳароратларда сақлаш мумкин. Кўпчилик озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш учун 0 0 дан +4 0 С гача бўлган ҳарорат қулайдир. Таркибида суви жуда кам бўлган маҳсулотларни (ун, ёрма, шакар, крахмал, чой) +20 0 С гача бўлган ҳароратда ҳам сақлаш мумкин. Ҳаво намлигининг таъсири. Ҳавонинг мутлақ намлиги деб 1 м 3 ҳаводаги сув буғларининг граммлар билан олинган миқдори тушунилади. Ҳавонинг нисбий намлиги эса ўлчанаётган ҳаво таркибидаги намлик миқдорининг тўйинган ҳаводаги намлик миқдорига нисбатидир. Озиқ-овқат маҳсулотларининг нам тортиш қобилияти уларнинг таркибидаги сув миқдорига ҳам боғлиқ бўлади. Одатда, озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда улар таркибидаги намлик миқдори ўзгармаслиги керак. Шунинг учун ҳам бундай маҳсулотлар герметик идишларда сақлашни ва нам ўтказмайдиган материал билан ўрашни талаб этади. Баъзи озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида сувнинг миқдори унча кўп бўлмасдан (шоколад, карамеллар, колбаса маҳсулотлари ва бошқалар), анчагина қисми боғланган сув ҳолида учрайди.

Газ муҳитининг таъсири. Ёғларни ва таркибида ёғ бўлган маҳсулотларни узоқ вақт сақлаганда тахир таъмга эга бўлиб қолиши кўп ҳолларда ҳаво кислородининг маҳсулот таркибидаги ёғ кислоталарининг оксидланиши билан тушунтирилади. Кейинги пайтларда озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ўзгартирилган газ муҳитида сақлашга алоҳида эътибор берилмоқда. Озиқ-овқат маҳсулотларини ўзгартириб туриладиган газ муҳитида сақлаш принципи уларни ўралган ҳолида ёки музлатгич камераларида кислород ва азотнинг пасайтирилган, карбонат ангидрид (СО 2 ) газининг эса оширилган концентрациясида сақлаш билан боғлиқдир. Бу усул тежамли ва истиқболлидир. Ўзгартирилган газ муҳити кучли ва пассив усуллар туфайли вужудга келтирилади. Генераторларнинг иши табиий ёки суюлтирилган газни ёқишга асослангандир. Қуёш нурлари ҳам озиқ-овқат маҳсулотлари сақланганда бўладиган ўзгаришларда катта таъсир кўрсатади. Қуёш нури таъсирида маҳсулотлар таркибидаги қимматли моддалар (витаминлар, фенол моддалар) тезда парчаланади, ёғларнинг оксидланиши тезлашади, пигментлар парчаланиб, маҳсулотлар рангсизланади, сақланаётган сабзавотларнинг куртакланиши тезлашади, умуман маҳсулотнинг сифати пасаяди. Бундай ташқари озиқ-овқат маҳсулотларининг узоқ сақланишида маҳсулот сақланаётган омборхоналарни шамоллатишнинг ҳам роли беқиёсдир. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлашда омборхоналарнинг санитария-гигиена ҳолати ҳам катта таъсир кўрсатади. Баъзи озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда бўладиган ўзгаришлар маълум даражада уларнинг сифатини яхшилашга олиб келади масалан, қишлик олмаларни сақлаганда уларни ширин таъмнинг пайдо бўлиши ва ҳ.к. Баъзан эса уларда бўладиган салбий ўзгаришлар маҳсулотнинг бузилишига олиб келади. Умуман, озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда бўладиган ўзгаришлар қуйидаги турларга бўлинади: физик ва физик-кимёвий, кимёвий, биркимёвий, микробиологик ўзгаришлар.

Физик ва физик-кимёвий ўзгаришлар. Бу ўзгаришлар асосан ҳарорат, ҳавонинг намлиги, ҳаво муҳити, қуёш нури, механик кучлар таъсирида боради. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда физикавий ва физик-кимёвий ўзгаришларга асосан маҳсулотларнинг ҳаводан намни шимиб олиши ёки қуриб қолиши, ҳид берувчи моддаларини йўқотиши ва бошқа ҳид берувчи моддаларни ўзига сингдириши, оқсилларнинг эскириши, маҳсулотларнинг кристалланиши, механик кучлар таъсирида шикастланиши ва бошқалар киради. Агар гигроскопик хусусиятига эга бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлган омборларда сақланса, улар ҳавонинг намлигини ўзига тортиб олиб юмшамб қолади. Баъзи озиқ-овқат маҳсулотлари сақлаш пайтида сувини йўқотади, натижада маҳсулотнинг физик ҳолати ўзгаради. Таркибида анча сув бўлган маҳсулотлар (нон, булкалар, мева-сабзавотлар, пишлоқлар) қуриганда ҳажми камаяди, қотиб зич бўлиб қолади, сўлийди ва сифати ҳам пасаяди. Бу ўзгаришлар эса ўз навбатида микробиологик, кимёвий ўзгаришларнинг тезланишига олиб келади. Кимёвий ўзгаришлар. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда улар сифатининг ўзгаришига олиб келадиган талайгина кимёвий жараёнлар рўй беради. Озиқ-овқат маҳсулотини сақлаганда энг кўп учрайдиган кимёвий ўзгаришлардан бири уларнинг ҳаво кислороди таъсирида оксидланиши натижасида тахир таъмга эга бўлиб қолишидир. Масалан, ўсимлик мойлари, ҳайвон ёғлари, маргарин, пишлоқлар, сариёғ, печеньелар, ёнғоқлар ва кондитер маҳсулотларининг ҳаво кислороди таъсирида бузилиши айнан кимёвий ўзгаришга олиб келади. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда рўй берадиган кимёвий ўзгаришлардан яна бири уларнинг таркибида қанд моддалари билан амонокислоталар орасидаги реакция натижасида меланоид моддалар ҳосил бўлишидир. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда ва ишлаб чиқариш жараёнида бўладиган бундай ўзгариш уларнинг сифатига яхши ёки ёмон таъсир этиши мумкин. Масалан, нон, булка маҳсулотларини ёпганда, балиқ

ва гўштни қовурганда, пиво тайёрлашда ҳосил бўладиган меланоид моддалари тайёр маҳсулотга ўзига хос ранг, таъм, ҳид беради ва маҳсулотнинг сифатига яхши таъсир кўрсатади. Озиқ-овқат маҳсулотларини паст ҳароратда сақлаш бу жараённинг сусайишига олиб келади. Биокимёвий ўзгаришлар. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида ҳаётий жараёнлар тўхтаган ва тўхтамаганлигига қараб икки турга бўлинади. Биринчи турга кирувчи озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида ҳаётий жараёнлар бутунлай тўхтаган бўлади. Иккинчи турга кирувчи озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида эса ҳаётий жараёнлар тўхтамаган, яъни улар «жонли» организмдан иборатдир. Бундай маҳсулотларни сақлаш пайтида ҳам нафас олиш, намлик даражасининг ўзгариши каби жараёнлар давом этади. Биокимёвий ўзгаришлар асосан шу маҳсулот таркибига кирувчи ферментлар иштирокида боради. Биокимёвий жараёнларга озиқ-овқат маҳсулотларини сақлашда рўй берадиган нафас олиш ва гидролитик жараёнлар киради. Дон, ёрма, ун, ҳўл мева ва сабзавот каби маҳсулотларни сақлаш пайтида рўй берадиган нафас олиш жараёнида органик моддалар оксидланиб шу маҳсулотлар вазни камаяди, ҳаводаги газларнинг таркиби ўзгаради, иссиқлик ажралиб чиқади ва маҳсулотнинг намлиги ошади. Нафас олиш тезлиги маҳсулот сақланаётган омборларнинг ҳароратига ҳам боғлиқдир. Ҳароратнинг ҳар 10 0 га ошиши, маҳсулот нафас олиш жараёнини ҳам икки-уч бараварга оширади. Маҳсулот сақланаётган жойларда кислороднинг камайишива, аксинча, карбонат ангидрид газининг ошиши нафас олиш тезлигини анча сусайтиради. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибидаги ферментлар иштирокида гидролитик жараёнлар ҳам боради. Гидролитик жараёнларнинг тезлиги маҳсулотинг кимёвий таркибига, ферментларнинг фаоллигига ва сақлаш шароитларига боғлиқдир. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда бўладиган гидролитик ўзгаришлар уларнинг сифатига яхши ва баъзи ҳолларда эса ёмон таъсир кўрсатиши ҳам мумкин. Масалан, мева ва сабзавотларнинг етилишида ферментлар таъсирида мураккаб моддалар анча оддий моддаларга,

крахмалнинг қандга айланиши ёки протопектин моддасининг сувда эрийдиган пектин моддасига айланиши рўй беради. Бу мисолда гидролитик жараёнлар маҳсулот сифатига яхши таъсир кўрсатаяпти. Лекин тажрибада озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда бўладиган гидролитик ўзгаришлар ёзлар липаза ферментлари таъсирида парчаланиб эркин ёғ кислоталари ҳосил бўлади. Натижада маҳсулотнинг сифати пасайиб, ҳиди ва таъмнинг ёмонлашувига олиб келади. Бундан ташқари биокимёвий жараёнларга мол сўйилгандан кейин гўштнинг мускул тўқималарида ферментлар таъсирида борадиган автоматик ўзгаришларни ҳам киритиш мумкин. Худди шундай ўзгариш балиқ гўштига ҳам таалуқлидир. Гўштда юз берадиган ўзгаришлар шартли равишда икки босқичга бўлинади: гўштнинг қотиши ва гўштнинг етилиши. Биринчи босқичда гўшт таркибидаги гликоген моддаси ферментлар таъсирида сут кислотасига парчаланиб кетади, органик фосфор брикмалари, сўнгра эса фосфор кислотаси ҳосил қилади. Бу босқичда гўшт савдо тармоқларига ёки қайта ишлаш учун жўнатилмаслиги лозим, чунки гўштнинг бу босқичда органолептик кўрсаткичлари жуда паст бўлади. Иккинчи босқичда бўладиган мураккаб ўзгаришлар натижасида унинг етилиш жараёни - мускул тўқималарининг юмшаши ва маълум таъмга ва хушбўй ҳидга эга бўлиш жараёни бошланади. Бу ўзгаришларнинг ҳаммаси аввал ферментлар иштирокида боради. Микробиологик ўзгаришлар. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда уларнинг бузилиши сабабалиридан бири микроблар фаолияти билан боғлиқдир. Ҳамма озиқ-овқат маҳсулотлари таркибда бирор миқдорда микроорганизмлар бўлади, фақатгина стерилизация қилинган маҳсулотлардагина деярли микроорганизмлар бўлмайди. Озиқ-овқат маҳсулотларида микроорганизмлар таъсирида бўладиган ўзгаришларни одатда уч турга бўлиш мумкин: ачиш (бижғиш), чириш ва моғорлаш.

Ачиш (бижғиш) - бу таркибида азот бўлмаган органик моддаларининг микроорганизмлар ферменти таъсирида бошқа атомлар қўшилмаган ҳолда парчаланишидан иборатдир. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда бактерияларнинг турига қараб ачиш жараёни турлича бўлиши мумкин: спиртли ачиш, сут кислотали ачиш ва б. Спиртли бижғиш - вино ва пиво маҳсулотлари ҳамда спирт ишлаб чиқаришнинг асосидир. Спиртли бижғиш ачитқилар ва баъзи туганак бактериялари таъсири остида рўй бериб, бунда углеводлар спирт ва корбонат ангидрид газига ажралади. Лекин озиқ-овқат маҳсулотлари сақланганда спиртли бижғиш уларнинг бузилишига ҳам олиб келиши мумкин. Масалан, шарбатлар, компотлар, вареньелар ва джем маҳсулотлари таркибида қанднинг миқдори 65%дан кам бўлса, уларни сақлаганда спиртли ачиш жараёни рўй бериши мумкин. Маҳсулотда қанд моддалари кўпая борган сари, спиртли бижғиш секинлашади. Озиқ-овқат маҳсулотларини паст ҳароратда сақлаш ҳам спиртли бижғиш жараёнини анча секинлаштиради. Чириш - оқсилли озиқ-овқат маҳсулотлари таркибидаги оқсилар ва уларга яқин турган азотли брикмаларнинг маҳсулотни чиритадиган бактериялар таъсири остида парчаланишидир. Бу жараён натижасида чириш бактериялари ишлаб чиқарган ферментлар таъсирида оқсиллар аввало амонокислоталарга парчаланади. Шунинг учун ҳам оқсилга бой гўшт, тухум, балиқ маҳсулотларини текширганда уларнинг сифатига алоҳида эътибор бермоқ керак. Маҳсулотларда шароитнинг кислотали бўлиши уларни чириш жараёнидан бир оз сақлайди, чунки бундай шароитда чириш бактериялари яхши ривожлана олмайди. Моғорлаш - пўпанакли бактериялар маҳсулотларнинг сиртида оқ, кўк, жигар ва қора рангда наматчимон моддалар ҳосил қилади. Озиқ-овқат маҳсулотлари сақланаётган омборларда ҳавонинг нисбий намлиги қанча баланд бўлса, бу бактериялар айниқса тез ривожланади. Пўпанак босган маҳсулолар тез бузила бошлайди, чунки пўпанакли бактериялар углевод, ёғ ва оқсилларни парчаловчи ферментлар ишлаб чиқаради. Моғорланиш

айниқса мева, сабзавотлар ва нон-булка маҳсулотлари учун характерлидир. Моғорланган нон-булка маҳсулотларида ёқимсиз ҳид пайдо бўлади, ёғларда ҳам қўланса ҳид пайдо бўлиб, таъми тахирланади. Пўпанак бактериялари ҳаво кирадиган муҳитда яхши ривожланади, ҳавонинг нисбий намлиги 75%дан паст бўлса, уларнинг фаолияти сусаяди. Шунинг учун ҳам омборхоналарни вақти-вақти билан шамоллатиб ва уларни тоза, озода сақлаш сақланаётган маҳсулотларни пўпанак босмасдан узоқ сақланишини таъминлайди. Озиқ-овқат маҳсулотларини ташиш, сақлаш, савдо ташкилотларига жўнатиш ва сотиш жараёнларида улар миқдор жиҳатдан ўз оғирлигини йўқотиб боради. Бундай камайишлар икки хил бўлади: нормалаштирилган миқдорда ва нормадан ташқари камайиш. Норма даражасидаги камайишга озиқ-овқатт маҳсулотларида бўладиган табиий камайиш ва у маҳсулотларни сотишга тайёрлашда бўладиган камайишлар киради. Табиий камайиш деганда маҳсулотларнинг киши фаолиятига боғлиқ бўлмаган омиллар таъсирида камайишига айтилади. Маҳсулотларнинг бундай камайиши қуйидаги сабаблар туфайли юз беради: Маҳсулотларнинг очиқ жойда ҳарорат таъсирида ташиш ва сақлаш шароитларида қуриб камайиши кўпгина маҳсулотлар таркибидаги сув, спирт, ароматик ва узувчан моддаларнинг буғланиши натижасида вужудга келади. Бу камайиш фақатгина герметик маҳкамланган маҳсулотлардигани бўлмаслиги мумкин. Маҳсулотларнинг камайиши ҳар бир товарнинг хусусиятига, маҳсулот сақланаётган омборлардаги ҳавонинг намлиги ва ҳароратига, маҳсулотнинг шаклига ва бошқа сабабларга боғлиқ бўлади. Нафас олиш жараёни натижасида бўладиган камайиш фақатгина ҳаётий жараёнлар тўхтамаган озиқ-овқат маҳсулотлари учунгина характерлидир. Бундай маҳсулотларга дон, ун, ёрма, ҳўл мева ва сабзавотлар, уруғлар ва бошқа маҳсулотлар киради. Бу маҳсулот сақланганда уларда ҳаётий жараёнлар тўхтамаганлиги учун уларнинг таркибидаги қанд ва бошқа органик моддалар нафас олишга сарфланади. Маҳсулот сақланаётган

хонадон ҳарорат қанча баланд бўлса, нафас олиш шунча тезлашиб, кўп миқдорда қанд ва бошқа моддалар сарфланади. Буғ эса маҳсулот вазнининг камайишига олиб келади. Чангиш натижасида камайиш одатда тўкилувчан маҳсулотларни сақлаганда ва ташиганда юз беради. Бундай маҳсулотларга ун, қанд, крахмал ва бошқа маҳсулотлар киради. Тўкилиш ва сизиб чиқиш туфайли камайиш асосан суюқ маҳсулотлар учун характерлидир. Масалан, суюқ маҳсулотлар (мой, арақ, вино ва бошқалар) бир идишдан иккинчи идишга қуйилганда ёки бочкалардан сизиб чиқиши натижасида уларнинг вазни камаяди. Шимилиш-суюқ ва ярим суюқ маҳсулотлар бир идишдан бошқа идишга ўтказилганда унинг маълум бир қисмининг аввалги идиш деворларида қолиши натижасида бўладиган камайишдир. Озиқ-овқат маҳсулотларининг табиий камайиш нормалари ўзгармас миқдор эмас. Озиқ-овқат маҳсулотларини ўралган ва жойланган ҳолда ташиш, сақлаш ва сотишни амалга ошириш, совитилган омборларда сақлашни такомиллаштириш, тушириш ва ортиш ишларини механизациялаш, маҳсулотларни сақлаш, жойлашда янги полимер материалларни ишлатиш ва бошқа чора-тадбирлар табиий камайишни янада пасайтиришга олиб келади. Бу эса аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашни янада яхшилашга хизмат қилади Озиқ-овқат маҳсулотларининг нормадан ташқари камайишига уларни сақлаш, ташиш ва сотув жараёнларидаги шароитнинг йўқлиги ҳамда амалдаги қонун-қоидаларга амал қилмаслик натижасида бўладиган йўқотишлар киради.

Фойдаланилган адабиётлар : 1.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, I -қисм Т.: 1976 2.Н.Г. Прохорова Озиқ-овқат моллари товарпшунослик Ўрта ҳунар-техника билим юртлари учун дарслик, Т.: Ўқитувчи 1991 3.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, II -қисм Т.: 1976 4.Ш.З. Убайдуллаев Озиқ-овқат товарлари товаршунослиги. Нашрда 5.Елизарова Г. Товароведение с основами стандартизации. М.: 1999 6.Жиряева Е.В. Товароведение. М.: 2002 7.Дмитриченко М.И. Экспертиза качество и обнаружение фальсификации продовольственных товаров. Учебное пособие. М.: 2003 8.Чепурной И.П. Идентификация и фальсификация продовольственных товаров. М.: 2002

Похожие

Озиқ-овқат маҳсулотларини туркумлаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини хавфсизлиги

Озиқ-овқат маҳсулотларини ифлосантирувчи манбалар

Озиқ-овқат маҳсулотларини асосий моддалари