Odam organizmining taom hazm qilish sistemasi - Пищевая технология - Рефераты

Odam organizmining taom hazm qilish sistemasi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Odam organizmining taom hazm qilish sistemasi Reja: 1. Insonning hazm qilish organlari 2. Taomlar tarkibiy qismlarining hazm bo`lish va organizm tomonidan o`zlashtirilish mexanizmi

Insonning hazm qilish organlari Bundan oldingi ma’ruzalarda ta’kidlanganidek, inson o`zining iste’mol qiladigan taomi hisobidan unadi, o`sadi, jismoniy va aqliy faoliyat ko`rsatadi. Haqiqatdan ham onadan 3,0-4,5 kg. bo`lib to`g`ilgan bola 70-80 kg. vaznli insonga aylanadi. Bunday o`sish iste’mol qilingan taomlar tarkibiga kirgan mahsulotlar oqsillari, yog`lari va uglevodlari va boshqa moddalari hisobidan bo`ladi. Lekin mahsulot oqsillari, yog`lari va uglevodlari to`g`ridan-to`g`ri organizm oqsili, yog`i va uglevodlari sifatida ishlatilmaydi. Ular organizm moddalariga aylanishi uchun avval o`zlarining birlamchi moddalarigacha parchalanishlari shart. Keyin esa hosil bo`lgan birlamchi moddalar organizm tomonidan unga kerakli oqsillar, yog`lar va uglevodlarni sintez qilish uchun ishlatiladi. Mahsulot oqsil, yog` va uglevodlarining parchalanishi va ularning qayta sintez qilinishi organizm fermentlari ishtirokida boradi. Organizmda taom oqsillari, yog`lari va murakkab uglevodlarining birlamchi moddalariga parchalanishi va qonga singilish jarayonlariga taomning hazm bo`lishi deyiladi. Taomni hazm qilishda ishtirok qiladigan organlar majmuini esa taom hazm qilish sistemasi deb atash qabul qilingan. Qo`yidagi rasm 1 da taom hazm qilish jarayonlarida ishtirok qiladigan organlar sistemasi ko`rsatilgan.

rasm. Taom hazm qilish organlari sistemasi 1- og`iz bo`shlig`i; 2- so`lak bezlari; 3- halqum (tomoq); 4- qizilo`ngach; 5-oshqozon; 6- o`n ikki barmoqli ichak; 7- jigar; 8- o`t pufagi; 9- o`t yo`li; 10-oshqozonosti bezi; 11- ingichga ichak; 12- yo`g`on ichak; 13- to`g`ri ichak Rasmdan ko`rinib turibdiki, taom hazm qilish organlariga og`iz bo`shlig`i (1), so`lak bezlari (2), halqum (3), qizil o`ngach (4), oshqozon (5), o`n ikki barmoqli ichak (6), jigar (7), o`t pufagi (8), o`t yo`li (9), oshqozonosti bezi (10), ingichka ichak (11), yo`g`on ichak (12) va to`g`ri ichaklar (13) kiradi. Og`iz bo`shlig`i taomlarni hazm qilishda ishtirok qiladigan organlardan eng birinchisi hisoblanadi va taom hazm bo`lish ilk bor shu yerda boshlanadi. Bu yerda taom tish yordamida yaxshilab maydalanadi, uch juft so`lak bezlari tomonidan ajratilgan so`laklar bilan aralashtiriladi va yutish uchun shilliq mayda g`o`lachalarga bo`linadi. Shilliq g`o`lachalarning hosil qilinishi qizil o`ngach orqali taomning oshqozonga o`tishini osonlashtiradi. Taom og`iz bo`shlig`ida qancha ko`p maydalangan bo`lsa, uning so`laklar bilan aralashish, keyin esa uning oqibati natijasida hazm bo`lish darajasi shuncha yuqori bo`ladi. G`o`lachalarga bo`lingan taom qizil o`ngach orqali oshqozonga tushadi. Oshqozon beshinchi hazm qiluvchi organ bo`lib, uning hajmi har xil bo`ladi. Masalan, 10-13 yoshdagi

bolalar oshqozonining hajmi 1,5 l. bo`lsa, katta yoshdagi kishilar oshqozonining hajmi esa 3 l. va o`ndan ko`proq bo`lishi mumkin. Yoshidan tashqari oshqozonning hajmiga uning sohibining ovqatlanish tarzi ham katta ta’sir qiladi. Masalan, ovqatlanish qancha ko`p va betartib bo`lsa, oshqozonning hajmi shuncha oshib boradi. Oshqozonda taom ma’lum bir vaqt davomida turadi. Uning turish vaqti taomning konsistensiyasiga va yog`lilik darajasiga bog`liq bo`ladi (jadval). jadval Ba’zi bir tayyor taomlarning oshqozonda saqlanib turish vaqti Taom turi Saqlanib turish vaqti Suv 5-10 min Sut, guruch, chala pishirilgan tuxum 1-2 soat Kakao, smetana, qovurilgan tuxum, non, kartoshka 2-3 soat Qaynatilgan mol, tovuq go`shti, yog`siz vetchina, olma, shpinat 3-4 soat Qovurilgan mol, g`oz go`shtlari, qaynatilgan loviya va no`xat 4-5 soat Qovurilgan yog`li cho`chqa go`shti, yog`li baliq, tuzlangan bodring 7-8 soat Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, iste’mol qilingan taomlarning oshqozonda turish vaqti 1-2 soatdan 7-8 soatgacha bo`lishi mumkin. Taom qancha yog`li bo`lsa, u oshqozonda shuncha ko`p turadi. Suv esa oshqozondan 5-10 min. dan keyin chiqib ketadi. Suvning bunday xususiyatidan oqilona ovqatlanishni tashkil qilish bo`yicha muhim xulosa chiqarish mumkin: iste’mol qilingan taomlar ustidan suv ichishdan, ayniqsa ko`p miqdorda, mumkin qadar odam o`zini tiyish kerak, chunki suv bilan birga oshqozonda taomlarni hazm qiladigan fermentlarning aksariyat qismi yuvilib o`n ikki barmoq ichak orqali ingichka ichakka o`tib ketadi. Uning natijasida oshqozondagi taomlar hazm qilish fermentlarining konsentratsiyasi pasayib ketadi va taomning oshqozonda turish vaqtida bu yerda parchalanadigan moddalar oxirigacha parchalanib yetmaydi. Uning natijasida organizm taomlar tarkibiy qismlaridan to`liq foydalanmasligi mumkin.

Yog`li taomlarning organizmda uzoq vaqt davomida turib qolish sabablari tug`risida adabiyotlarda to`liq ma’lumotlar yo`q. Lekin mavjud ma’lumotlarga asoslanib shuni ta’kidlash mumkinki, taom g`o`lachalari ustidagi yog` pardasi oshqozon so`laklari tarkibidagi fermentlarning g`o`lachalar ichiga o`tishiga ancha «qarshilik» ko`rsatadi. Natijada oshqozon bezlari fermentlari taom bilan uzoq vaqt davomida aralashaolmaydi. Shu boisdan ham yog`li taomning hazm bo`lish jarayoni oshqozonda kech boshlanadi. Taom o`n ikki barmoqli ichakdan o`tish davrida oshqozonosti bezining so`laklari va o`t bilan aralashadi. Oshqozonosti bezining fermentlari ta’sirida taomning hazm bo`lishi davom etadi. O`n ikki barmoqli ichakdan to`g`ridan-to`g`ri ingichka ichakka o`tadi. Uning uzunligi har xil bo`lib, 5-6 m. tashkil qiladi. Ingichka ichakda taom uning bezlari so`laklari bilan aralashadi va bu yerda taomlar murakkab komponentlari (oziqa tolalaridan tashqari) o`zlarining birlamchi moddalarigacha parchalanadi va qonga singiladi. Taomlarning parchalanmagan va qonga so`rilmagan qismlari yo`g`on ichakka o`tadi. Katta yoshdagi odamlar yug`on ichagining uzunligi 1,6 m. dan oshmaydi. Yo`g`on ichak ham so`lak ajratib chiqaradi (bir kechayu-kunduzda 60 g.). Yo`g`on ichakning oxirgi pastki qismi to`g`ri ichak deb ataladi va u orqali taomlar qoldiqlari ogranizmdan tashqariga chiqib ketadi. Hurmatli talaba! Mana, taomlar hazm qilish yo`lidan endigina «ekskursiya»dan chiqdilaringiz. Agar esingizda bo`lsa, taom yuqoridan pastga qarab harakat qilish davrida so`laklar va o`t bilan qo`shilib, aralashtirilib turiladi. Taomlar hazm qilish organlari tomonidan bir kechayu-kunduzda 10 l. gacha so`lak ajralib chiqadi va shuncha so`lak qayta so`riladi .

Taomlar tarkibiy qismlarining hazm bo`lish va organizm tomonidan o`zlashtirilish mexanizmi Taomlarni hazm qilish jarayonining barcha bosqichlarida tupuk, oshqozon, oshqozonosti va ichak bezlari so`laklari tarkibidagi fermentlar ishtirok qiladi. Ular murakkab tuzilishga ega bo`lgan oqsil, uglevod, yog`lar molekulalarida birlamchi moddalarni bir-birlariga va boshqa moddalar bilan bog`lab turgan kimyoviy bog`larni uzadi. Natijada oqsil, uglevod va yog` molekulalaridagi birlamchi moddalar erkin holda ajralib chiqadi va faqat shundan keyin qonga singiladi. Hazm bo`lish jarayonlari og`iz bo`shlig`ida taomning tupuk bezlari so`laklari tarkibidagi fermentlar bilan tish va til yordamida aralashtirishdan boshlanadi. Ajralib chiqadigan tupukning miqdori taomlar turiga bog`liq bo`ladi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda tarkibi har xil mahsulotdan iborat bo`lgan taomning 800- 1000 g. va suvning 1,2-1,5 l.ga 0,5 dan 2,0 l.gacha tupuk ajralib chiqadi. Tupukning va boshqa taom hazm qilish organlari so`laklarining tarkibidagi fermentlar turlari jadvalda ko`rsatilgan . jadval Tupuk va boshqa taom hazm qilish bezlari so`laklari fermenti (A.M.Ugolev bo`yicha, 1961.) Fermentlar Tupuk Oshqozon bezlari so`lagi Oshqozono sti bezi so`lagi Ichaklar bezlari so`lagi Karbogidrazalar: - amilaza (ptialin) + - + + - maltaza + - + + - saxaraza - - + + - laktaza - - + + Proteazialar (peptidazi) - pepsin - + - - - pepsin B - + - - - gastriksin - + - - - jelatinaza - + - - - renin - + - -

- tripsin - - + - - ximotripsin - - + - - karboksipeptidazalar - - + - - kollagenaza - - + - - aminopeptidazalar - - + + - elastaza - - + - - dipeptidaza - - - + Enterokinaza - - + + Lipaza - + + + Nukleazalar: - ribonukleazalar - - + - - dezoksiribonukleazalar - - + - Esteraza - - + - Nukleaza - - + - Nukleotidaza - - + - Fosfotaza - - + - Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, tupukda faqat hazm bo`ladigan uglevodlarni parchalaydigan fermentlar (amilaza va maltaza) bo`ladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkin: og`iz bo`shlig`ida kraxmal va sut shakari parchalanib boshlaydi. Taomni tish bilan maydalash va g`o`lalash davrida uning tarkibidagi kraxmalning bir qismi o`zining birlamchi moddalarigacha parchalanadi. Amilaza va maltaza fermentlarining aktivligi rN 7-8,0 da bo`ladi. Tupuk xuddi shunday past ishqoriy muhitga ega. Oqsil va yog`lar, tupuk tarkibida ularni parchalaydigan fermentlarning yo`qligi sababli, og`iz bo`shlig`ida parchalanmaydi. Tupuk bilan aralashib g`o`lalangan taom qoldiqlari ham past ishqoriy muhitga ega bo`lib qoladi. Ishqoriy muhitli g`o`lalar oshqozonga tushganda oshqozon bezlari so`laklari bilan aralashadi. Oshqozon so`lagi nordon bo`lganligi sababli taom g`o`lalarining yuzasi darrov neytrallashib, nordon muhitga ega bo`lib qoladi. Natijada g`o`lalar yuzasida uglevodlar gidrolizi to`xtaydi. Lekin g`o`lalarning o`rtasida, rH ko`rsatkichi nordon tomonga o`zgarmaguncha, kraxmal va maltozaning fermentlar ta’sirida gidrolizlanish jarayoni davom etadi.

Oshqozon bezlari so`laklari tarkibidagi oqsilni parchalaydigan asosiy ferment pepsin kuchli nordon (rN=0,8-1,5) muhitga ega bo`lgan oshqozon so`laklarida aktivlashadi. Uning aktivlanishi oshqozon so`laklari tarkibidagi xlorid kislotasi hisobidan amalga oshiriladi. Ushbu kislotaning bir qismi taom g`o`lachalarini neytrallashtirish uchun sarflansa, qolgan asosiy qismi esa nordon muhitni yaratish uchun sarflanadi. Taomlar massasining barcha qalinligi bo`yicha nordon muhit hosil bo`lgandan keyin uglevodlarning gidrolizi umuman to`xtaydi va oqsillarning kuchli gidrolizlanishi boshlanadi. Gidroliz natijasida erkin holda oddiy uglevodlarning va aminokislotalarning ajralib chiqqani bilan ular oshqozonda qonga singilmaydi. Ular asosan ingichka ichakda qonga singiladi. Oshqozonda yog`lar juda sekin parchalanadi. Shu boisdan ham yog`lar taomlar oshqozonda uzoq turib qolishlari mumkin. Taomlar oshqozonda qancha vaqt tursa, shu vaqt davomida oshqozon so`laklari tinmasdan ajralib chiqib turadi. Og`iz bo`shlig`i va oshqozon so`laklari taomni ko`rgandan va hidini sezgandan darrov ajralib chiqa boshlaydi. Taom qancha xushbo`y va uning bezatilishi chiroyli bo`lsa, shuncha ko`p so`lak ajralib chiqadi. Shu boisdan ham taomlarni va dasturxonni chiroyli qilib bezashga katta ahamiyat beriladi. Demak, taomning hidi va tashqi ko`rinishi uning hazm bo`lishida katta fiziologik ahamiyatga ega. Ajralib chiqadigan oshqozon bezlari so`laklarining miqdori taomlar turiga bog`liq bo`lib, ba’zilari uchun ko`p miqdorda ajralib chiqsa, ba’zilari uchun esa kam ajralib chiqadi. Masalan, M.M. Gurvich ma’lumotlariga ko`ra, dimlab pishirilgan go`sht, rassolnik, karamdan tayyorlangan shchilar iste’mol qilinganda, boshqa birinchi taomlarni, bo`tqa va pudinglarni hamda guruch va manna yormalaridan tayyorlangan taomlarni iste’mol qilganga nisbatan, oshqozonda so`laklar katta miqdorda ajralib chiqadi. Oshqozonda oqsillari, uglevodlari va yog`lari fermentlar ta’sirida parchalangan taom bo`tqasimon quyuq konsistensiyaga ega bo`lib qoladi. Ma’lum bir vaqtdan keyin bu massa oshqozon to`qimalarining qisqarishi natijasida porsiyalanib, oshqozondan o`n ikki barmoqli ichakka o`tadi. O`tish davrida taom oshqozonosti bezi so`laklari va o`t

bilan aralashadi. Oshqozonosti bezi so`lagining rN ko`rsatkichi 7,1-8,2, o`tniki esa 7,3- 8,0 teng bo`ladi. Oshqozonosti bezi so`laklari hamda o`t hisobidan butqasimon massa neytrallashadi. Bundan oldin keltirilgan ma’lumotlardan (jadval 9) ko`rinib to`ribdiki, oshqozonosti bezining so`laklarida uglevodlarni, yog`larni va oqsillarni birlamchi moddalarigacha gidrolizlaydigan fermentlarning (karbogidrazalar, peptidazalar va lipazalar) barchasi mavjud. Lekin ular past ishqorli muhitda aktivlashadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, xuddi shunday ishqoriy muhit taomning oshqozonosti bezi so`laklari va o`t bilan aralashganda hosil bo`ladi. Past ishqorli muhit hosil bo`lmaguncha oshqozonosti bezi so`lagi tarkibidagi tripsinogen fermenti noaktiv shaklda bo`ladi. Lekin past ishqoriy muhit hosil bo`lishi bilan tripsinogen shu oshqozonosti bezi so`lagining tarkibidagi enterokinaza fermenti ta’sirida aktiv tripsinga aylanadi. Tripsin, karbogidrazalar, lipazalar ta’sirida oqsillar, uglevodlar va yog`lar o`zlarining birlamchi moddalarigacha parchalanib boshlaydi. Taomlarning hazm bo`lish jarayonida o`t ham juda katta ahamiyatga ega. O`t kislotalari yog`larni eritib, emulsiya hosil qiladi. Uning natijasida yog`larning fermentlar bilan kontaktga tushish yuzasi bir necha marta oshib ketadi va natijada ularning gidrolizlanish tezligi ortadi. Oshqozonosti bezi so`laklari va o`t bilan aralashgan taom ingichka ichakka o`tadi. Ingichka ichak bezlarining so`laklari ham ishqorli muhitga ega. Shunga e’tibor berish kerakki, og`iz bo`shlig`ida va o`n ikki barmoqli ichakda uglevodlar, oshqozonda va o`n ikki barmoqli ichakda oqsillar molekulalari asosan katta fraksiyalargacha parchalanadi. Ingichka ichakda uning bezlari so`laklari bilan taom aralashadi. Aralashgan taomdagi oqsillar va uglevodlar fraksiyalari yana ham kichik fraksiyalargacha parchalanadi. Albatta, katta va kichik fraksiyalar bilan birga oqsil va uglevodlarning birlamchi monomerlari ham hosil bo`ladi. Taomlar bilan ingichka ichak bezlari so`laklarining aralashishi natijasida so`laklar tarkibidagi fermentlar ta’sirida oqsillar va uglevodlar katta fraksiyalarining kichik peptidlargacha gidrolizlanishiga taomlarining ichak bo`shlig`ida hazm qilinishi deyiladi. Hosil bo`lgan kichik peptidlar va yog`lar ingichka ichak devorlarining yuzasida

joylashgan fermentlar ta’sirida birlamchi moddalargacha parchalanadi. Ichak yuzasidagi fermentlar ta’sirida oqsil va uglevodlar kichik peptidlarning hamda yog`larning birlamchi moddalargacha parchalanishiga membrana yoki devorlari qoshida taomlarning hazm bo`lishi deyiladi. Hazm bo`lgan birlamchi moddalar qon bilan jigarga tushadi va limfalarga so`riladi. Shunday qilib, og`iz bo`shlig`ida (uglevodlar) hamda oshqozonda (oqsillar va yog`lar) boshlangan taomni hazm qilish jarayonlari va ular natijasida hosil bo`lgan monomerlarning qonga o`tishi hamda limfalarga singilishi ingichka ichakda o`z nihoyasiga yetadi. Taom qoldiqlari ingichka ichakdan yo`g`on ichakka o`tadi. Unda qonga va limfalarga o`ta olmay qolgan monomerlar sog`lom kishilarning yug`on ichagida qonga singishi mumkin. Bu yerda ham ular suyuqliklarda erigan holda singadi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, yug`on ichakda eng ko`pida sutkasiga faqat 0,5 l. gacha suyuqlik singadi. Yana shuni ta’kidlab o`tish lozimki, yo`g`on ichakda taomlar qoldiqlari tarkibidagi oziqa tolalari yo`g`on ichak mikroorganizmlari fermentlari ta’sirida gidrolizlanib boshlaydi. Uning natijasida hosil bo`lgan monomerlarning bir qismi ham, bundan oldin ta’kidlanganidek, qonga singiladi .

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar

Oqilona ovqatlanishning moxiyati