Одам организмининг таом ҳазм қилиш системаси - Пищевая технология - Рефераты

Одам организмининг таом ҳазм қилиш системаси

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Одам организмининг таом ҳазм қилиш системаси Режа: 1. Инсоннинг ҳазм қилиш органлари 2. Таомлар таркибий қисмларининг ҳазм бўлиш ва организм томонидан ўзлаштирилиш механизми

Инсоннинг ҳазм қилиш органлари Бундан олдинги маърузаларда таъкидланганидек, инсон ўзининг истеъмол қиладиган таоми ҳисобидан унади, ўсади, жисмоний ва ақлий фаолият кўрсатади. Ҳақиқатдан ҳам онадан 3,0-4,5 кг. бўлиб тўғилган бола 70-80 кг. вазнли инсонга айланади. Бундай ўсиш истеъмол қилинган таомлар таркибига кирган маҳсулотлар оқсиллари, ёғлари ва углеводлари ва бошқа моддалари ҳисобидан бўлади. Лекин маҳсулот оқсиллари, ёғлари ва углеводлари тўғридан-тўғри организм оқсили, ёғи ва углеводлари сифатида ишлатилмайди. Улар организм моддаларига айланиши учун аввал ўзларининг бирламчи моддаларигача парчаланишлари шарт. Кейин эса ҳосил бўлган бирламчи моддалар организм томонидан унга керакли оқсиллар, ёғлар ва углеводларни синтез қилиш учун ишлатилади. Маҳсулот оқсил, ёғ ва углеводларининг парчаланиши ва уларнинг қайта синтез қилиниши организм ферментлари иштирокида боради. Организмда таом оқсиллари, ёғлари ва мураккаб углеводларининг бирламчи моддаларига парчаланиши ва қонга сингилиш жараёнларига таомнинг ҳазм бўлиши дейилади. Таомни ҳазм қилишда иштирок қиладиган органлар мажмуини эса таом ҳазм қилиш системаси деб аташ қабул қилинган. Қўйидаги расм 1 да таом ҳазм қил иш жараёнларида иштирок қиладиган органлар системаси кўрсатилган.

расм. Таом ҳазм қилиш органлари системаси 1- оғиз бўшлиғи; 2- сўлак безлари; 3- ҳалқум (томоқ); 4- қизилўнгач; 5- ошқозон; 6- ўн икки бармоқли ичак; 7- жигар; 8- ўт пуфаги; 9- ўт йўли; 10- ошқозоности бези; 11- ингичга ичак; 12- йўғон ичак; 13- тўғри ичак Расмдан кўриниб турибдики, таом ҳазм қили ш органларига оғиз бўшлиғи (1), сўлак безлари (2), ҳалқум (3), қизил ўнгач (4), ошқозон (5), ўн икки бармоқли ичак (6), жигар (7), ўт пуфаги (8), ўт йўли (9), ошқозоности бези (10), ингичка ичак (11), йўғон ичак (12) ва тўғри ичаклар (13) киради. Оғиз бўшлиғи таомларни ҳазм қилишда иштирок қиладиган органлардан энг биринчиси ҳисобланади ва таом ҳазм бўлиш илк бор шу ерда бошланади. Бу ерда таом тиш ёрдамида яхшилаб майдаланади, уч жуфт сўлак безлари томонидан ажратилган сўлаклар билан аралаштирилади ва ютиш учун шиллиқ майда ғўлачаларга бўлинади. Шиллиқ ғўлачаларнинг ҳосил қилиниши қизил ўнгач орқали таомнинг ошқозонга ўтишини осонлаштиради. Таом оғиз бўшлиғида қанча кўп майдаланган бўлса, унинг сўлаклар билан аралашиш, кейин эса унинг оқибати натижасида ҳазм бўлиш даражаси шунча юқори бўлади. Ғўлачаларга бўлинган таом қизил ўнгач орқали ошқозонга тушади. Ошқозон бешинчи ҳазм қилувчи орган бўлиб, унинг ҳажми ҳар хил бўлади. Масалан, 10-13

ёшдаги болалар ошқозонининг ҳажми 1,5 л. бўлса, катта ёшдаги кишилар ошқозонининг ҳажми эса 3 л. ва ўндан кўпроқ бўлиши мумкин. Ёшидан ташқари ошқозоннинг ҳажмига унинг соҳибининг овқатланиш тарзи ҳам катта таъсир қилади. Масалан, овқатланиш қанча кўп ва бетартиб бўлса, ошқозоннинг ҳажми шунча ошиб боради. Ошқозонда таом маълум бир вақт давомида туради. Унинг туриш вақти таомнинг консистенциясига ва ёғлилик даражасига боғлиқ бўлади ( жадвал). жадвал Баъзи бир тайёр таомларнинг ошқозонда сақланиб туриш вақти Таом тури Сақланиб туриш вақти Сув 5-10 мин Сут, гуруч, чала пиширилган тухум 1-2 соат Какао, сметана, қовурилган тухум, нон, картошка 2-3 соат Қайнатилган мол, товуқ гўшти, ёғсиз ветчина, олма, шпинат 3-4 соат Қовурилган мол, ғоз гўштлари, қайнатилган ловия ва нўхат 4-5 соат Қовурилган ёғли чўчқа гўшти, ёғли балиқ, тузланган бодринг 7-8 соат Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, истеъмол қилинган таомларнинг ошқозонда туриш вақти 1-2 соатдан 7-8 соатгача бўлиши мумкин. Таом қанча ёғли бўлса, у ошқозонда шунча кўп туради. Сув эса ошқозондан 5-10 мин. дан кейин чиқиб кетади. Сувнинг бундай хусусиятидан оқилона овқатланишни ташкил қилиш бўйича муҳим хулоса чиқариш мумкин: истеъмол қилинган таомлар устидан сув ичишдан, айниқса кўп миқдорда, мумкин қадар одам ўзини тийиш керак, чунки сув билан бирга ошқозонда таомларни ҳазм қиладиган ферментларнинг аксарият қисми ювилиб ўн икки бармоқ ичак орқали ингичка ичакка ўтиб кетади. Унинг натижасида ошқозондаги таомлар ҳазм қилиш ферментларининг концентрацияси пасайиб кетади ва таомнинг

ошқозонда туриш вақтида бу ерда парчаланадиган моддалар охиригача парчаланиб етмайди. Унинг натижасида организм таомлар таркибий қисмларидан тўлиқ фойдаланмаслиги мумкин. Ёғли таомларнинг организмда узоқ вақт давомида туриб қолиш сабаблари туғрисида адабиётларда тўлиқ маълумотлар йўқ. Лекин мавжуд маълумотларга асосланиб шуни таъкидлаш мумкинки, таом ғўлачалари устидаги ёғ пардаси ошқозон сўлаклари таркибидаги ферментларнинг ғўлачалар ичига ўтишига анча «қаршилик» кўрсатади. Натижада ошқозон безлари ферментлари таом билан узоқ вақт давомида аралашаолмайди. Шу боисдан ҳам ёғли таомнинг ҳазм бўлиш жараёни ошқозонда кеч бошланади. Таом ўн икки бармоқли ичакдан ўтиш даврида ошқозоности безининг сўлаклари ва ўт билан аралашади. Ошқозоности безининг ферментлари таъсирида таомнинг ҳазм бўлиши давом этади. Ўн икки бармоқли ичакдан тўғридан-тўғри ингичка ичакка ўтади. Унинг узунлиги ҳар хил бўлиб, 5-6 м. ташкил қилади. Ингичка ичакда таом унинг безлари сўлаклари билан аралашади ва бу ерда таомлар мураккаб компонентлари (озиқа толаларидан ташқари) ўзларининг бирламчи моддаларигача парчаланади ва қонга сингилади. Таомларнинг парчаланмаган ва қонга сўрилмаган қисмлари йўғон ичакка ўтади. Катта ёшдаги одамлар йуғон ичагининг узунлиги 1,6 м. дан ошмайди. Йўғон ичак ҳам сўлак ажратиб чиқаради (бир кечаю-кундузда 60 г.). Йўғон ичакнинг охирги пастки қисми тўғри ичак деб аталади ва у орқали таомлар қолдиқлари огранизмдан ташқарига чиқиб кетади. Ҳурматли талаба! Мана, таомлар ҳазм қилиш йўлидан эндигина «экскурсия»дан чиқдиларингиз. Агар эсингизда бўлса, таом юқоридан пастга қараб ҳаракат қилиш даврида сўлаклар ва ўт билан қўшилиб, аралаштирилиб турилади. Таомлар ҳазм қилиш органлари томонидан бир кечаю-кундузда 10 л. гача сўлак ажралиб чиқади ва шунча сўлак қайта сўрилади.

Таомлар таркибий қисмларининг ҳазм бўлиш ва организм томонидан ўзлаштирилиш механизми Таомларни ҳазм қилиш жараёнининг барча босқичларида тупук, ошқозон, ошқозоности ва ичак безлари сўлаклари таркибидаги ферментлар иштирок қилади. Улар мураккаб тузилишга эга бўлган оқсил, углевод, ёғлар молекулаларида бирламчи моддаларни бир-бирларига ва бошқа моддалар билан боғлаб турган кимёвий боғларни узади. Натижада оқсил, углевод ва ёғ молекулаларидаги бирламчи моддалар эркин ҳолда ажралиб чиқади ва фақат шундан кейин қонга сингилади. Ҳазм бўлиш жараёнлари оғиз бўшлиғида таомнинг тупук безлари сўлаклари таркибидаги ферментлар билан тиш ва тил ёрдамида аралаштиришдан бошланади. Ажралиб чиқадиган тупукнинг миқдори таомлар турига боғлиқ бўлади. Мавжуд маълумотларга қараганда таркиби ҳар хил маҳсулотдан иборат бўлган таомнинг 800-1000 г. ва сувнинг 1,2-1,5 л.га 0,5 дан 2,0 л.гача тупук ажралиб чиқади. Тупукнинг ва бошқа таом ҳазм қилиш органлари сўлакларининг таркибидаги ферментлар турлари жадвалда кўрсатилган. жадвал Тупук ва бошқа таом ҳазм қилиш безлари сўлаклари ферменти (А.М.Уголев бўйича, 1961.) Ферментлар Тупук Ошқозон безлари сўлаги Ошқозоно сти бези сўлаги Ичаклар безлари сўлаги Карбогидразалар: - амилаза (птиалин) + - + + - малтаза + - + + - сахараза - - + + - лактаза - - + + Протеазиалар (пептидази) - пепсин - + - - - пепсин Б - + - - - гастриксин - + - -

- желатиназа - + - - - ренин - + - - - трипсин - - + - - химотрипсин - - + - - карбоксипептидазалар - - + - - коллагеназа - - + - - аминопептидазалар - - + + - эластаза - - + - - дипептидаза - - - + Энтерокиназа - - + + Липаза - + + + Нуклеазалар: - рибонуклеазалар - - + - - дезоксирибонуклеазалар - - + - Эстераза - - + - Нуклеаза - - + - Нуклеотидаза - - + - Фосфотаза - - + - Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, тупукда фақат ҳазм бўладиган углеводларни парчалайдиган ферментлар (амилаза ва мальтаза) бўлади. Бундан шундай хулоса қилиш мумкин: оғиз бўщлиғида крахмал ва сут шакари парчаланиб бошлайди. Таомни тиш билан майдалаш ва ғўлалаш даврида унинг таркибидаги крахмалнинг бир қисми ўзининг бирламчи моддаларигача парчаланади. Амилаза ва мальтаза ферментларининг активлиги рН 7-8,0 да бўлади. Тупук худди шундай паст ишқорий муҳитга эга. Оқсил ва ёғлар, тупук таркибида уларни парчалайдиган ферментларнинг йўқлиги сабабли, оғиз бўшлиғида парчаланмайди. Тупук билан аралашиб ғўлаланган таом қолдиқлари ҳам паст ишқорий муҳитга эга бўлиб қолади. Ишқорий муҳитли ғўлалар ошқозонга тушганда ошқозон безлари сўлаклари билан аралашади. Ошқозон сўлаги нордон бўлганлиги сабабли таом ғўлаларининг юзаси дарров нейтраллашиб, нордон муҳитга эга бўлиб қолади. Натижада ғўлалар юзасида углеводлар гидролизи

тўхтайди. Лекин ғўлаларнинг ўртасида, рH кўрсаткичи нордон томонга ўзгармагунча, крахмал ва мальтозанинг ферментлар таъсирида гидролизланиш жараёни давом этади. Ошқозон безлари сўлаклари таркибидаги оқсилни парчалайдиган асосий фермент пепсин кучли нордон (рН=0,8-1,5) муҳитга эга бўлган ошқозон сўлакларида активлашади. Унинг активланиши ошқозон сўлаклари таркибидаги хлорид кислотаси ҳисобидан амалга оширилади. Ушбу кислотанинг бир қисми таом ғўлачаларини нейтраллаштириш учун сарфланса, қолган асосий қисми эса нордон муҳитни яратиш учун сарфланади. Таомлар массасининг барча қалинлиги бўйича нордон муҳит ҳосил бўлгандан кейин углеводларнинг гидролизи умуман тўхтайди ва оқсилларнинг кучли гидролизланиши бошланади. Гидролиз натижасида эркин ҳолда оддий углеводларнинг ва аминокислоталарнинг ажралиб чиққани билан улар ошқозонда қонга сингилмайди. Улар асосан ингичка ичакда қонга сингилади. Ошқозонда ёғлар жуда секин парчаланади. Шу боисдан ҳам ёғлар таомлар ошқозонда узоқ туриб қолишлари мумкин. Таомлар ошқозонда қанча вақт турса, шу вақт давомида ошқозон сўлаклари тинмасдан ажралиб чиқиб туради. Оғиз бўшлиғи ва ошқозон сўлаклари таомни кўргандан ва ҳидини сезгандан дарров ажралиб чиқа бошлайди. Таом қанча хушбўй ва унинг безатилиши чиройли бўлса, шунча кўп сўлак ажралиб чиқади. Шу боисдан ҳам таомларни ва дастурхонни чиройли қилиб безашга катта аҳамият берилади. Демак, таомнинг ҳиди ва ташқи кўриниши унинг ҳазм бўлишида катта физиологик аҳамиятга эга. Ажралиб чиқадиган ошқозон безлари сўлакларининг миқдори таомлар турига боғлиқ бўлиб, баъзилари учун кўп миқдорда ажралиб чиқса, баъзилари учун эса кам ажралиб чиқади. Масалан, М.М. Гурвич маълумотларига кўра, димлаб пиширилган гўшт, рассолник, карамдан тайёрланган шчилар истеъмол қилинганда, бошқа биринчи таомларни, бўтқа ва пудингларни ҳамда гуруч ва

манна ёрмаларидан тайёрланган таомларни истеъмол қилганга нисбатан, ошқозонда сўлаклар катта миқдорда ажралиб чиқади. Ошқозонда оқсиллари, углеводлари ва ёғлари ферментлар таъсирида парчаланган таом бўтқасимон қуюқ консистенцияга эга бўлиб қолади. Маълум бир вақтдан кейин бу масса ошқозон тўқималарининг қисқариши натижасида порцияланиб, ошқозондан ўн икки бармоқли ичакка ўтади. Ўтиш даврида таом ошқозоности бези сўлаклари ва ўт билан аралашади. Ошқозоности бези сўлагининг рН кўрсаткичи 7,1-8,2, ўтники эса 7,3-8,0 тенг бўлади. Ошқозоности бези сўлаклари ҳамда ўт ҳисобидан бутқасимон масса нейтраллашади. Бундан олдин келтирилган маълумотлардан (жадвал 9) кўриниб тўрибдики, ошқозоности безининг сўлакларида углеводларни, ёғларни ва оқсилларни бирламчи моддаларигача гидролизлайдиган ферментларнинг (карбогидразалар, пептидазалар ва липазалар) барчаси мавжуд. Лекин улар паст ишқорли муҳитда активлашади. Юқорида таъкидланганидек, худди шундай ишқорий муҳит таомнинг ошқозоности бези сўлаклари ва ўт билан аралашганда ҳосил бўлади. Паст ишқорли муҳит ҳосил бўлмагунча ошқозоности бези сўлаги таркибидаги трипсиноген ферменти ноактив шаклда бўлади. Лекин паст ишқорий муҳит ҳосил бўлиши билан трипсиноген шу ошқозоности бези сўлагининг таркибидаги энтерокиназа ферменти таъсирида актив трипсинга айланади. Трипсин, карбогидразалар, липазалар таъсирида оқсиллар, углеводлар ва ёғлар ўзларининг бирламчи моддаларигача парчаланиб бошлайди. Таомларнинг ҳазм бўлиш жараёнида ўт ҳам жуда катта аҳамиятга эга. Ўт кислоталари ёғларни эритиб, эмулсия ҳосил қилади. Унинг натижасида ёғларнинг ферментлар билан контактга тушиш юзаси бир неча марта ошиб кетади ва натижада уларнинг гидролизланиш тезлиги ортади. Ошқозоности бези сўлаклари ва ўт билан аралашган таом ингичка ичакка ўтади. Ингичка ичак безларининг сўлаклари ҳам ишқорли муҳитга эга. Шунга эътибор бериш керакки, оғиз бўшлиғида ва ўн икки бармоқли ичакда углеводлар, ошқозонда ва ўн икки бармоқли ичакда оқсиллар молекулалари асосан катта фракцияларгача парчаланади. Ингичка ичакда унинг безлари

сўлаклари билан таом аралашади. Аралашган таомдаги оқсиллар ва углеводлар фракциялари яна ҳам кичик фракцияларгача парчаланади. Албатта, катта ва кичик фракциялар билан бирга оқсил ва углеводларнинг бирламчи мономерлари ҳам ҳосил бўлади. Таомлар билан ингичка ичак безлари сўлакларининг аралашиши натижасида сўлаклар таркибидаги ферментлар таъсирида оқсиллар ва углеводлар катта фракцияларининг кичик пептидларгача гидролизланишига таомларининг ичак бўшлиғида ҳазм қилиниши дейилади. Ҳосил бўлган кичик пептидлар ва ёғлар ингичка ичак деворларининг юзасида жойлашган ферментлар таъсирида бирламчи моддаларгача парчаланади. Ичак юзасидаги ферментлар таъсирида оқсил ва углеводлар кичик пептидларнинг ҳамда ёғларнинг бирламчи моддаларгача парчаланишига мембрана ёки деворлари қошида таомларнинг ҳазм бўлиши дейилади. Ҳазм бўлган бирламчи моддалар қон билан жигарга тушади ва лимфаларга сўрилади. Шундай қилиб, оғиз бўшлиғида (углеводлар) ҳамда ошқозонда (оқсиллар ва ёғлар) бошланган таомни ҳазм қилиш жараёнлари ва улар натижасида ҳосил бўлган мономерларнинг қонга ўтиши ҳамда лимфаларга сингилиши ингичка ичакда ўз ниҳоясига етади. Таом қолдиқлари ингичка ичакдан йўғон ичакка ўтади. Унда қонга ва лимфаларга ўта олмай қолган мономерлар соғлом кишиларнинг йуғон ичагида қонга сингиши мумкин. Бу ерда ҳам улар суюқликларда эриган ҳолда сингади. Лекин шуни таъкидлаш керакки, йуғон ичакда энг кўпида суткасига фақат 0,5 л. гача суюқлик сингади. Яна шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, йўғон ичакда таомлар қолдиқлари таркибидаги озиқа толалари йўғон ичак микроорганизмлари ферментлари таъсирида гидролизланиб бошлайди. Унинг натижасида ҳосил бўлган мономерларнинг бир қисми ҳам, бундан олдин таъкидланганидек, қонга сингилади.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти

Рационал овқатланиш ва овқат ҳазм қилиш кимёси

Рационал овқатланиш асослари ва овқат ҳазм қилиш кимёси

Совук таом ва газаклар

Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар