Лаззатли маҳсулотлар 2 - Пищевая технология - Рефераты

Лаззатли маҳсулотлар 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

329.5 KB

Лаззатли маҳсулотлар Режа: 1. Лаззатли маҳсулотларнинг умумий тавсифи ва гуруҳланиши 2. Спирт. Олиниш технологияси, ассортиментининг тавсифи 3. Ароқ ва ликер-ароқ маҳсулотлари. Олиниш технологияси, ассортиментининг тавсифи 4. Конъяк. Ром. Виски. Олиниши, ассортиментининг тавсифи 5. Виноларни ишлаб чиқариш технологияси 6. Винолар ассортиментининг тавсифи 7. Пиво. Квас. Ишлаб чиқариш технологияси, ассортиментининг тавсифи 8. Пиво ишлаб чиқариш технологияси 9. Чой ва қаҳва. Ишлаб чиқариш технологияси, ассортиментининг тавсифи 10. Спиртсиз ичимликлар ва зираворларнинг тавсифи 11. Газлаштирилган спиртсиз ичимликлар 12. Зираворлар. Ассортиментининг тавсифи, ишлатилиши, аҳамияти 13. Овқатга ишлатиладиган кислоталар. Ош тузи. Натрий глютамати 14. Натрий глютамати

Лаззатли маҳсулотларнинг умумий тавсифи ва гуруҳланиши Кимёвий таркибида хушбўй моддалар, гликозидлар, спиртлар, алколоидлар ва бошқа органик моддалар бўлган озиқ-овқат маҳсулотларига лаззатли маҳсулотлар дейилади. Ана шундай моддалар бўлганлиги учун ҳам улар иштаҳани очиб, одам организмида овқатнинг тез ва яхши ҳазм бўлишига ёрдам беради. Лаззатли маҳсулотларнинг бошқа озиқ-овқат маҳсулотларидан асосий фарқи шундаки, улар алоҳида истеъмол қилинганда озуқавий аҳамият касб этмайди. Бунинг асосий сабаби улар таркибида озуқавий моддалар-оқсил, углеводлар, ёғларнинг жуда кам миқдорда бўлишидадир. Улуғ рус физиологи И.П.Павлов ишлари шуни тасдиқлайдики, овқат истеъмол қилгунга қадар овқат ҳазм қилувчи органлар тинч ҳолатда бўлади. Уларни фаол ҳолатга келтириш учун, овқат хазм бўлиш органлари фаолиятини бошқарадиган асаб системасини қўзғатиш керак. Айнан шу асаб системасини қўзғатувчи овқат ва унинг ташқи кўриниши, ҳиди ва таъми ҳисобланади. Истеъмол қилинаётган овқатнинг хушбўй ҳиди ва таъми таъмни ва ҳидни сезувчи органларни қитиқлайди. Бу ерда организмда овқат ҳазм қиладиган сўлаклар ферментининг фаоллигига таъсир кўрсатувчи таъм берувчи моддаларнинг концентрацияси ва табиати муҳим роль ўйнайди. Овқат таркибида таъм берувчи моддаларнинг сифати қанча оптимал бўлса, унинг яхши ҳазм бўлишини таъминлайдиган сўлак суюқликлари шунча кўп ажралиб чиқади. Бу жуда муҳим ҳисобланади, чунки ҳар қандай калорияли озиқ-овқат маҳсулоти инсон организмида яхши ҳазм бўлмаса у ўз озуқавий қийматини йўқотади. Озиқ-овқат маҳсулотлари тайёрлашда ҳар хил зираворларни қўллаш йўли билан озиқ-овқат маҳсулотларига хилма-хил таъм кўрсаткичларини бериш мумкин бўлади. Шу сабабли инсоният қадим-қадим замонлардан буён зираворларнинг ана шу хусусиятини тушуниб етишган ва шу сабабли ҳам уларни озиқ-овқат таомлари тайёрлашда кенг қўллаганлар.

Инсон организми учун бу зираворлар ва дориворларни меъёрида истеъмол қилиш талаб этилади. Айниқса, бу организмга зарарли таъсирот бўлган таркибида этил спирти ва никотин моддаси бўлган лаззатли маҳсулотларга таалуқлидир. Инсон организмига таъсир кўрсатиш характерига қараб лаззатли товарлар икки гуруҳга бўлинади: а) таъсир даражаси умумий бўлган; б) танлаб таъсир кўрсатадиган; Таъсир даражаси умумий бўлган лаззатли товарлар марказий асаб системасини қўзғайди ва бутун организмга таъсир кўрсатади. Уларнинг таркибида этил спирти бор (спиртли ичимликлар) ва таркибида алколоид моддалари бор товарларга (чой, қаҳва, тамаки) бўлиши мумкин. Танлаб таъсир кўрсатадиган лаззатли товарлар эса фақат таъм ва ҳид сезувчи органлар фаолиятига таъсир кўрсатади. Бу гуруҳга зираворлар (қалампир, мурч, гвоздика ва бошқалар), ароматик моддалар (эфир мойлари), овқатга ишлатиладиган кислоталар (лимон, олма кислотаси), туз ва бошқалар киради. Савдо – сотиқ амалиётида лаззатли маҳсулотлар қуйидагича гуруҳланади. а) алкоголли ичимликлар (спирт, водка, ликер-ароқ маҳсулотлари, ром, виски, коньяк, узум, виноси, мева ва резавор мевалардан олинган винолар). б) кучсиз алкоголли ичимликлар (пиво, брага, квас, мева-резавор, мева морслари). в) алкоголсиз ичимликлар ва маъданли сувлар (мева шарбати, экстрактлар, лимонадлар, маъданли сувлар ва бошқалар). г) чой ва қаҳва; д) зираворлар (зира, қалампир, мурч, гвоздика ва бошқалар). е) озиқ-овқатда ишлатиладиган кислоталар (сирка, лимон, узум, сут кислоталари) ж) ош тузи; з) тамаки маҳсулотлари;

Спирт. Олиниш технологияси, ассортиментининг тавсифи Спирт, водка ва ликер-ароқ маҳсулотлари бижғитилган материалларни ҳайдаш йўли билан олинган хом ашёни қайта ишлашга асосланади. Бу маҳсулотлар таркибида юқори даражада спирт сақланганлиги учун узоқ сақланиш хусусиятига эгадир. Товаршуносликда этил спирти алкоголли ичимликлар тайёрлашда қўлланиладиган хом ашё сифатида қаралади. Этил спирти халқ хўжалигининг турли тармоқларида ишлатилади. Кўпчилик ҳолларда этил спирти техник мақсадларида фойдаланилади. Кейин эса этил спирти, водка, настойка, вино маҳсулотлари, ликер-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланилади. Этил спирти ишлаб чиқариш учун асосан углеводларга бой хом ашёлар ишлатилади. Бундай хом ашё картошка ҳисобланади. Картошка крахмалидан нисбатан кўпроқ миқдорда этил спирти олиш мумкин. Шунингдек, этил спирти ишлаб чиқариш учун бошоқли донлар (буғдой, сули, жавдар, тариқ, маккажуҳори) ҳам ишлатилади. картошкадан этил спирти ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги донлардан этил спирти олишга нисбатан 2-3 марта юқори ҳисобланади. Этил спирти бошқа хом ашёлардан масалан узум, мева-резавор мевалар, топинамбур, цикория ўсимлиги илдизидан ҳам ишлаб чиқарилади. Спиртнинг олиниши . Этил спиртининг сифати қуйидаги технологик жараёнларга боғлиқ бўлади: Крахмални хом ашёни эзиш, солод тайёрлаш, крахмални қандга айлантириш, қандга айлантириладиган массани бижғитиш, спиртни ҳайдаш ва хайдаб олинган спиртни ректификация қилиш. Аввало тайёрланган крахмалли хом ашё ундаги крахмални эрувчан ҳолатга ўтказиш учун эзиб ишланади. Натижада молекуляр боғланиш ҳисобига крахмал бўкади. Крахмал ҳажми бўйича ортиб, клейстеризацияланади. Бунда крахмал таркибидаги гемицеллюлоза қисман гидролизланиб, ундан декстринлар ва молекуляр массаси кичикроқ бўлган ксилоза ва арабиноза каби бирикмалар ҳосил бўлади. Ундаги амилоза эса эрувчан ҳолатга ўтади.

Хом ашёга асосан картошкага иссиқлик ишлови берганда пектин моддаларидан метоксил гуруҳи (-ОСН 3 ) ажралиб метил спирти (СН 3 ОН) ҳосил бўлади. Шунингдек, метанол миқдори соланин ва метилпентозанлар ҳисобига ҳам бирмунча ортади. Бу жараёнда кам миқдорда бўлсада декстринлар ва мальтоза (С 12 Н 22 О) ҳам ҳосил бўлади. Улар ўз навбатида кучсиз кислоталарнинг апионлари таъсирида кам миқдорда сут кислотасини (СН 3 СНОННСООН) ҳосил қилади. Қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қандлардаги карбонил гуруҳлари (=С=О) аминокислоталарнинг (R- СНNН 2 СООН) реакцияга бориши натижасида қора рангли меланоид моддалари ҳам ҳосил бўлади. Хом ашёни эзиб ишлаш жараёнида қанд моддаларининг зичлашиши, карамелизациялашиши, гексозларнинг оксиметилфурфуролга парчаланиши ва бошқа физик-кимёвий жараёнлар рўй беради. Бу ерда крахмални гидролизлайдиган ферментлар бўлмаганлиги учун у тўғридан-тўғри дрожлар таъсирида этил спиртига айланмайди. Шу сабабли хом ашё крахмалини аввало қанд айлантириш керак. Бу жараён бошоқли донларни ундириб олинадиган солод таркибидаги амилолитик ферментлар иштирокида боради. Ҳар хил ўсимлик донларидан олинадиган солодлар ҳар ҳил даражадаги гидролизлаш хусусияига эга бўлади. Шу сабабли хом ашё таркибидаги крахмални бутунлай қандга айлантириш учун арпа, тариқ ва сули солоди аралашмасидан фойдаланилади. Солод тайёрлаш учун дон сувда ҳўлланилиб, кейин махсус яшикларда ва идишларда ундиришга қўйилади. Ундирилган донда амилолитик ва бошқа ферментлар фаоллашади. Юқорида айтилган услубда тайёрланган солод 45-48 % намликка эга бўлиб, спирт ишлаб чиқариш учун қуритилмаган ҳолда ишлатилади. Спирт ишлаб чиқаришда дон солоди ўрнига моғор замбуруғларининг ферментларидан ҳам фойдаланиш мумкин. Солодга қараганда моғор замбуруғлари амилолитик ферментлар

комплексига жуда бой ҳисобланади. Уларнинг таркибида глюкамилаза, α- амилаза, α-глюкозидаза ва изомальтоза каби ферментлари бўлади. Крахмални қандга айлантириш учун эзилган масса солод билан аралаштирилади. Бунда солод таркибидаги α- ва β- амилазалар крахмалдаги амилаза ва амилопектинларга таъсир кўрсатиб крахмални гидролизлайди. Натижада глюкоза, декстрин ва мальтозалардан ташкил топган углеводлар аралашмаси ҳосил бўлади. Қанднинг спиртланиши спирт ишлаб чиқаришда энг асаосий жараёнлардан бири ҳисобланади. Бунинг учун махсус дрожлар – Saccnaromyces cerevisial ишлатилади. Спиртли ачиш биокимёвий жараён ҳисобланиб, уна жуда кўп ферментлар иштирок этади. Бижғиш жарёнида қанддан этил спирти ва карбонат ангидрид (СО 2 ) газидан ташқари юқори молекулали спиртлар, эфирлар, сирка кислотаси, глецирин ва бошқа бирикмалар ҳосил бўлади. Юқори молекулали спиртлар яққол сезиладиган ёмон ҳидга эга бўлиб, тайёр маҳсулотнинг сифатини пасайтиради. Юқори молекулали спиртларнинг миқдори дрожларнинг турига, бижғиётган суюқликнинг таркибига ва бижғиш режимига боғлиқ бўлади. Шунингдек, бошқа аралашмалар ҳам спиртнинг сифатини пасайтиради. Спирт ҳосил қилишда иштирок этувчи дрожларнинг фаолиятини кучайтириш ва ёввойи микроорганизмларнинг ҳаёт фаолиятини сусайтириш учун ҳамда РН муҳитини оптимал (3,8-4,0) даражада ушлаб туриш учун бижғиётган массага сульфат кислотаси ёки сут кислотаси қўшилади. Қандга айланган массанинг бижғиши натижасида 8-10% миқдорида спирт ҳосил бўлади. Концентрланган этил спирти олиш учун бижғиган суюқлик махсус хайдаш аппаратларида ҳайдалади. Шундай қилиб, мураккаб ҳайдаш йўли билан ҳайдаб олинган хом ашё таркибида спиртнинг миқдори 88% ни ташкил этади. Хом спирт кимёвий табиати бўйича турли хил аралашмалардан ташкил

топган бўлади. Бу аралашмалардан спиртни тозалашда уларни уч гуруҳга бўладилар. Биринчи гуруҳга этил спиртидан паст қайнаш ҳароратига эга бўлган моддалар киради. Буларга сирка альдегиди, чумоли этил эфири, сирка метил эфирлари киради. Иккинчи гуруҳга этил спиртига қараганда юқори хайдаш ҳароратига эга бўлган моддалар киритилади. Буларга юқори молекулали сиртлар, яъни амил, изоамил, бутил, изобутил, изопропил спиртлари киради. Улар мойсимон консистенцияга эга бўлиб, метил спирти ва фурфурол сингари инсон организми учун заҳарли модда ҳисобланади. Учинчи гуруҳга эса қайнаш ҳарорати этил спиртига жуда яқин турадиган моддалар киради. Бу моддалардан изомойэтил, изоваоериананаил ва сиркоамил эфирларини кўрсатиб ўтиши мумкин. Стандарт талабига жавоб берадиган этил спирти олиш учун ҳўл спиртни бегона аралашмалардан тозалаш керак. Бунинг учун ҳўл спирт махсус ректификацион аппаратлар ёрдамида ҳайдалиб тозаланади. Бундай йўл билан тозаланган спиртни сирт ректификат деб юритилади. Ректификация қилинган этил спирти уч навда чиқарилади: экстра, юқори даражада тозаланган ва 1-чи нав. Экстра этил спирти энг юқори сифатли донлардан тайёрланади. Юқори даражада тозаланган ва 1-чи нав спирт эса дон; картошка ёки картошка дон аралашмаси; картошка, дон, қанд лавлаги аралашмасидан тайёрланади. Этил спиртининг концентрацияси (қуввати) ҳажм фоизларида ёки градусларда (100 мл суюқлик таркибидаги этанолнинг мл лардаги миқдори), шунингдек оғирлик бўйича фоизларда (100г сюқлик таркибидаги этанолнинг г лардаги миқдори) ўлчанади. Бунда 20 0 С да абсолют спиртнинг солиштирма оғирлиги 0,78924 эканлиги ҳисобга олинади. Ароқ ва ликер-ароқ маҳсулотлари. Олиниш технологияси, ассортиментининг тавсифи Ароқ – бу тоза этил спиртини юмшатилган сув билан аралаштириб ва

бу аралашмани активлаштирилган кўмир билан ишлаб, махсус фильтрлардан ўтказилиб олинган маҳсулот ҳисобланади. Ароқ ишлаб чиқариш учун асосий хом ашё ректификация қилинган этил спиртининг экстра ва юқори даражада тозаланган навлари ҳисобланади. Баъзи бир ароқ турларини ишлаб чиқаришда эса ҳар хил озуқавий хом ашёлардан ишлаб чиқарилган ректификатланган этил спиртидан ҳам фойдаланиш мумкин. Ароқ ишлаб чиқаришда ишлатиладиган сув бутунлай рангсиз, жуда тиниқ, бегона ҳидларсиз ва таъмларсиз, санитария ва физик- кимёвий кўрсаткичлари бўйича ичиладиган тоза сув талабига жавоб бериши керак. Бунда асосан кальций ва магний катионларидан ҳоли бўлган юмшатилган сувдан фойдаланилади ва унинг қаттиқлиги 0,36 мг-экв/л дан ортиқ бўлмаслиги керак. Агар юмшатилмаган қаттиқ сувдан фойдаланилса, у ҳолда идишнинг ички деворларида кальций-магний тузларининг оқ чўкмаси пайдо бўлиб қолади ва бу чўкма маҳсулотнинг товарлик сифатини кескин пасайтиради. Этил спиртини сув билан аралаштирганда контракция ёки аралашманинг иссиқлик ажратиб қисилиш жараёни рўй беради. Шу сабабли ҳам 40 л спирт ва 63,347 л сувдан фақатгина 100 л сув- спирт суюқлиги ҳосил бўлади. Спирт сув билан аралаштирилганда бир хил молекулалар орасида водород боғланишларнинг сусайиши ҳисобига спирт ва сув молекулалари орасида янги водород боғланишлар вужудга келади, натижада барқарор, мустаҳкам гидрат бирикмалар ҳосил бўлади. Баъзи бир тур ароқлар ишлаб чиқаришда унинг таъмини юмшатиш учун натрий карбонат, сирка кислотасининг натрий тузи ва 0,2 % миқдорида қанд қўшилиши мумкин. Тайёр маҳсулотнинг истеъмол хусусиятларини яхшилаш ва ва уни бегона жинслардан тозалаш учун сув-спирт аралашмаси яхши ювилган донадор кварц қумлардан фильтрлаб ўтказилади. Кейин эса минерал аралашмалардан тозалаш учун тиндирилади ва активлаштирилган кўмирдан ўтказиб фильтрланади. Бундай ишлов беришнинг самарадорлиги асосан

аралашманинг фильтрдан ўтиш тезлигига боғлиқ бўлади. Айниқса, аралашманинг қанча вақт давомида активлаштирилган кўмир билан контактда бўлишига боғлиқ бўлади. Активлаштирилган кўмир спирт таркибидаги сивуш мойларининг 25-40 фоизини, сирка альдегидининг эса 10- 17 фоизини тутиб қолади. Бунда кўмир ғоваклари ичида кислород борлиги учун спирт маълум даражада оксидланиб органик кислоталар, ацетил, сирка этил, сиркаизоамил эфирларини ҳосил қилади. Бегона аралашмалардан халос этилиши ва янги учувчан моддаларнинг ҳосил бўлиши натижасида ароқнинг таъм кўрсаткичлари ва ароматик хусусиятлари яхшиланади. Фильтрдан қанча секинлик билан ўтса, шунча ароқнинг сифати яхши бўлади. Тозаланган ароқ лаборатория таҳлилидан кейин ароқнинг қуввати керакли даражага келтирилади. Ароқнинг таркибида спирт миқдорини аниқлашда намуна учун олинган 20 бутилка ароқ аралаширилади. Кейин эса ана шу аралашмадан олиниб, спирт миқдори текширилади. Ҳамма ароқлар учун ҳам ишқорлилик кўрсаткичи 100 мл да 5,5 мл дан ошмаслиги кераклиги бўлгилаб қўйилган. Альдегидлар миқдори сирка альдегидига ҳисоблаганда 1 л сувсиз спирт таркибида 8 мг дан ошмаслиги стандарт талаби бўйича ўрнатилган кўрсаткич ҳисобланади. Сивуш мойларининг миқдори 1 л сувсиз спиртда 4 мг дан, эфир миқдори (сирка этил эфирига ҳисоблаганда) 30 мг дан кўп бўлмаслиги кўрсатиб ўтилган. Органолептик кўраткичлари бўйича ароқ тиниқ рангсиз суюқлик бўлиб, унда бегона қисмлар, лойқалар ва чўкмалар бўлмаслиги керак. Ҳиди ва таъми эса ўзига хос, бегона ҳидларсиз ва таъмларсиз бўлиши керак. Ликер – ароқ маҳсулотлари – бу кучли алкоголли ичимликлар ҳисобланиб, спиртланган шарбат, морс, ректификат спирт, қанд шарбати, сув ва бошқаларни аралаштириб олинади. Аралашма фильтрланиб, маълум муддат ушлаб турилади. Бошқа ичимликлардан улар таркибида кўп миқдорда қанд борлиги, интенсив хушбўй ҳидга, рангга ва таъмга эга эканлиги билан ажралиб туради. Спирт,

қанд ва хом ашё таркиби бўйича ликер-ароқ маҳсулотлари қуйидаги турларга бўлинади. жадвал Номлари Спирт миқдори, ҳажмий фоизларда Қанд, г/100 мл Нордонлиги, г/100л да Кучли ликерлар 30-45 32-50 0,30-0,35 Десерт ликерлар 25-30 35-50 0,25-0,60 Кремлар 20-23 50-60 0,35-0,44 Наливки 18-20 28-40 0,30-0,70 Ширин настойкалар 16-24 16-30 0,22-0,45 Ярим ширин настойкалар 30-40 2-10 0,40-0,65 Аччиқ настойка ва бальзамлар 25-47 - - Махсус ароқ 40-45 - - Пуншлар 17 40гача 0,50-0,99 Десерт ичимликлар 12-16 18-30 0,40-0,85 Ликер-ароқ маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун озуқавий хом ашёлардан тайёрланган ректификация қилинган спирт, қуритилган мева ва резавор мевалар, хушбўй ўтлар, илдизлар, уруғлар, гуллар, цитрус меваларининг пўстлоқлари, қанд, сув ва бошқа хом ашёлар ишлатилади. Қўшимча хом ашё сифатида эса органик кислоталдар, эфир мойлари, ароматик моддалар, бўёқ моддалари ва бошқалар ишлатлади. Ликер-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланиладиган сув тоза ичимлик суви талабларига жавоб бериши керак. Баъзи бир ликер-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда эса коньяк, портвейн, қора рангли пиво, табиий асал ва бошқа маҳсулотлар ишлатилади. Асосий ва қўшимча хом ашёлардан ликер-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган спиртланган шарбат, спиртланган морс,

ароматик спиртлар, настойкалар сингари полуфабрикатлар тайёрланади. Спиртланган шарбат – бу мева ва резавор меваларнинг сифатли шарбати бўлиб унга 25 % гача юқори аражада тозаланган этил спирти қўшилади. Шарбат замбуруғ ёки бактериялар билан касалланмаган мевалардан тайёрланган бўлиши керак. Яхши пишиб етилмаган, чириган, бижғиш белгилари мавжуд бўлган мевалар бундай шарбат ишлаб чиқариш учун қўлланилмаслиги керак. Шунингдек, ҳар хил шарбатларни аралаштириш, уларга сунъий бўёқ ва ароматик моддалар, органик кислоталар, консервантлар ҳам қўшишга рухсат этилмайди. Спирт қўшилгандан сўнгра шарбатлар яхши тиниши учун 10-20 кун давомида тиндириб қўйилади. Спиртланган шарбат тиниқ, чўкмаларсиз, ҳиди ва таъми қайси мевалардан тайёрланган бўлса ўша меванинг турига мос бўлиши керак. Спиртланган морс юқори сифатли ҳўл ёки қуритилган меваларнинг сув-спирт аралашмасидаги дамламаси ҳисобланади. Бунда хом ашё сараланади ва майдаланади, данакли меваларни бутунлай майдалаб юбориш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки, данакли мевалар таркибида бўладиган глюкозид амигдалин морсга ёқимсиз аччиқ таъм бериши мумкин. Ҳўл мевалардан тайёрланган, спиртланган морсларнинг сифати музлатилган ёки қуритилган мевалардан тайёрланган меваларнинг сифатига қараганда бирмунча юқори бўлади. Бунинг сабаби шундаки, қуритиш ва музлатиш жараёнида мевалар ўзига хос хушбўй ароматик моддаларнинг бир қисмини йўқотади. Хушбўйлантирилган спирт – бу ўсимлик хом ашёларига 50-60 фоизли спиртни таъсир эттириб дамламани хайдаш йўли биланолинган этил спирти ҳисобланади. Бу спиртда эфир мойларининг ва бошқа ароматик моддаларинг ҳиди яққол сезилиб туради. Қанд шарбати – бу хом ашё ликер-ароқ маҳсулотларига уларнинг ширинлигини ошириш, аччиқлигини юмшатиш учун қўлланилади. Унда

сахарозанинг кристалланишининг олдини олиш учун лимон кислотаси ёрдамида сахароза гидролизланади. Ликер-ароқ маҳсулотларини ишлаб чиқариш. Ликер-ароқ маҳсулотларини ишлаб чиқариш хом ашёнинг алоҳида қисмларини ва ярим фабрикатларни бир-бирига аралаштириш (купажирование), обдон аралаштириш, фильтрлаш ва маълум давр ушлаб туриш каби жараёнларни ўз ичига олади. Аралашмани ҳосил қилишда технологик инструкцияга қатъий риоя қилинади. Баъзи бир ликер маҳсулотларининг сифатини ошириш учун уларни эман ёғочидан тайёрланган бочкаларда 6 ойдагн 2 йилгача муддатда сақлаб турилади. Юқори сифатли ароматли спиртлар, спиртли шарбат ва морслардан тайёрланган ва органолептик кўрсаткичлари ҳам юқори бўлган ликерлар яхши етилади. Ликерларнинг етилишида борадиган жараёнлар ҳам виноларнинг етилишида борадиган жараёнларга ўхшайди. Бу ерда кислород спирт, ошловчи, бўёқ ва бошқа моддаларни оксидлаб, перекислар ҳосил қилади. Масалан, ликерларда хушўйлик берувчи моддаларнинг ҳосил бўлиши қуйидаги реакция билан тушунтирилади: СН 3 СООН + С 2 Н 5 ОН СН 3 СООС 2 Н 5 + Н 2 О сирка кислотаси этил спирти сирка этил эфири Кислотали шароитда альдегидларнинг этил спирти билан реакцияга бориши натижасида эса ёқимли ҳид берувчи ацеталлар ҳосил бўлади. СН 3 СНО + 2С 2 Н 5 ОН СН 3 СН(ОС 2 Н 5 ) 2 + Н 2 О сирка альдегид этил спирти ацеталь Ликерларни маълум вақт давомида сақлашда уларнинг таъми ва органолептик кўрсаткичлари янада яхшиланади. Сақлаш муддати тугагандан кейин тайёр мағҳсулотда лаборатория

таҳлилини ўтказилиб, дегустация комиссиясининг хулосаси асосида истеъмолчиларга жўнатилади. Қуйида ликер-ароқ маҳсулотларининг тавсифини берамиз. Ликерлар . Ликерлар бошқа ликер-ароқ маҳсулотларидан юқори экстрактивлик ва хушбўйликка эга эканлиги билан ажралиб туради. Улар спирт ва қанднинг миқдорига қараб кучли, десерт ва кремларга бўлинади. Кучли ликерлар тайёрлаш учун асосан хушбўйлантирлган спиртлар ва эфир мойли хом ашёларнинг дамламаларидан фойдаланилади. Уларнинг таркибида спирт миқдори 30-45% ни, қанд миқдори эса 100 мл ида 32-50 г ни ташкил этади. Ликерларнинг ассортименти қайси хом ашёдан тайёрланганлигига қараб ҳар хил бўлади ва Апельсин, Шартрез, Кристалл, Бенедиктин, Эхо каби ассортиментларини келтириш мумкин. Десерт ликерлари мева-резавор мева морс ва шарбатларидан тайёрланади. Уларнинг таркибида спирт 25-30% ни, қанд эса 100 мл ида 35- 50 г ни ташкил этади. Десерт ликерларига Вишнёвий, Лимонли, Весенний, Юбилейний, Шоколадли ва бошқалар киради. Кремлар десерт ликерларининг бир тури ҳисобланади. Уларни ишлаб чиқариш учун мева-резавор мева шарбатлари, хушбўйлантирилган спиртлар, хушбўй ўсимликларнинг спиртдаги дамламалари ишлатилади. Кремларда спирт миқдори 20-23 % ни, қанд миқдори эса 100 мл ида 50-60 г ни ташкил этади. Энг кўп тарқалган турларига Ўрикли, Шоколадли кремларни киритиш мумкин. Наливкилар . Бу маҳсулотларни ишлаб чиқаришда асосий хом ашё спиртли шарбат ва морслар ишлатилади. Наливкалар таркибида 18-20 % спирт, 30 % табиий шарбатлар, 28-40 % қанд бўлади. Қайси мева шарбати ёки морси наливки тайёрлашда ишлатилган бўлса, улар ана шу ном билан сотувга чиқарилади. Масалан, Қора смородина, Олча, Малина, Клубника кабилар шундан далолат беради. Настойкалар . Спирт ва қанд миқдори бўйича настойкалар ширин, ярим ширин ва аччиқ турларига бўлинади.

Ширин настойкалар мева-резавор мева шарбати, морси, хушбўйлантирилган спирт, қанд шарбати ва сувларни аралаштириб купажлаш йўли билан олинади. Шунингдек, эфир мойлари, лимон кислотаси эритмалари, конъяк ва винолар ҳам ишлатилади. Ширин настойкалар таркибида 16-30% қанд, 16-24% спирт бўлади. Ярим ширин настойкалар тайёрлашда ҳам ширин настойкалар тайёлашда қўлланиладиган хом ашёлар ишлатилади. Уларнинг таркибида спирт миқдори 30-40 % ни, қанд миқдори эса 100 мл ида 2-10 г ни ташкил этади. Аччиқ настойкалар ишлаб чиқаришда ўсимлик, уруғларнинг спиртдаги дамламаси, хушбўйлантирилган спирт, эфир мойлари ва хушбўйлик таратувчи моддалардан фойдаланилади. Уларнинг таркибида спирт 40-45 % ни ташкил этиб, аччиқроқ таъмга эга бўлади. Настойкалар таркибида қанд деярли бўлмайди, баъзан таъмини яхшилаш учун 1% миқдорида қанд қўшилишига рухсат этилади. Аччиқ настойкаларнинг энг кўп тарқалган турларига Старка, Зубровка, Зверавой, Украина ароғи, Рига бал.зами кабиларни киритиш мумкин. Бу номлардан ташқари настойкалар бошқа номлар билан ҳам ишлаб чиқарилади. Пуншлар . Пуншлар тетиклантирувчи ликер-ароқ маҳсулотлари ҳисобланиб, номи асосан «панч», яъни беш сўзидан келиб чиққан. Чунки бу маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун асосан 5 хил асосий хом ашёлар ишлатилади. Булар сув, қанд, ром, чой ва лимон шарбатидир. Бугунги кунда эса пуншлар тайёрлашда сиртли мева-резавор мева шарбатлари, морслари, зираворлар, ароматик моддалар, спиртли дамламалардан ҳам кенг фойдаланилади. Пуншлар таркибида кўпинча 17 % спирт, 100 мл ида 40 г қанд бўлади. Пуншларни ярмича иссиқ чой, қайнатилган иссиқ ёки совуқ газли сув қўшиб истеъмол қилиш тавсия этилади. Десерт ичимликлар таркиби бўйича ширин настойкаларга жуда яқин туради. Улар таркибида спирт камроқ 12-16 % ни, қанд эса 100 мл ида 18-30 г

ни ташкил этади. Конъяк. Ром. Виски. Олиниши, ассортиментининг тавсифи Конъяк. Коньякларнинг ватани Франция ҳисобланади. Дастлаб коньяклар 1620 йилда Франциянинг Коньяк шаҳрида ишлаб чиқарила бошлаган. Коньяклар коньяк спиртига дистилланган сув, қанд шарбати, колер қўшиб тайёрланади. Коньяк спирти эса махсус узум навларидан тайёрланган хўраки виноларни ҳайдаб олинган хом спиртни яна қайта ҳайдаш натижасида олинади. Бунда кучлилиги 62-70% бўлган спирт ҳосил қилинади. Кейин эса ана шу спирт эман ёғочидан тайёрланган бочкаларга ёки эман таёқчалари туширилган эмалланган идишларга қуйиб, 3 йилдан 10 йилгача ва бундан ҳам ортиқ тутиб турилади. Узоқ вақт ушлаб турилганда коньяк спирти эман ёғочи таркибидаги ошловчи, бўёқ, кислоталар ва хушбўйлик берувчи моддаларни чиқариб олади ва коньякнинг хушбўйлигини таъминловчи мураккаб эфирларни ҳосил қилади. Бу ерда бошқа оксидланиш- қайтарилиш жараёнлари натижасида ҳам коньякнинг ёқимли таъми ва хушбўй ҳидини таъминловчи хилма-хил янги моддалар ҳам ҳосил бўлади. Бу жараёнлар жуда секинлик билан бир неча йиллар мобайнида рўй беради. Конъякларнинг сифати ишлатилаётган виноматериалнинг таркибига, тай-ёлаш технологияси ва конъяк спиртининг етилиш жараёнларига боғлиқ бўлади. Конъяк ишлаб чиқаришдаги асосий технологик жараёнлар қуйидагилар ҳисобланади: виноматериалларни тайёрлаш, конъяк спиртини олиш ва уни сақлаш, куплаж тайёрлаш, уни ишлаш ва конъякни сақлаш. Виноматериалларни тайёрлаш . Конъяк учун виноматериал узумнинг оқ ва қизил навларидан оқ вино тайёрлаш технологияси бўйича тайёрланади. Олинган винонинг экстрактив моддалари кам бўлиши, интенсив ранг ва ўзига хос ҳид ҳам бўлмаслиги талаб этилади. Конъяк спиртини олиш учун мўлжалланган виноматериал таркибида

спирт 88 % дан кам бўлмаслиги, қанд моддаси 2 % гача, учувчан кислоталар миқдори эса 1,5 г/л дан кам бўлмаслиги талаб этилади. Конъяк спиртини олиш . Бунинг учун виноматериал оддий хайдаш усули билан ҳайдалади. Бунда этил спирти билан бутун учувчи моддалар ҳайдалади, натижада 22-35 % спирти бор хом ашё ҳосил бўлади. Хом ашёда этил спирти концентрациясини ошириш учун хом спирт иккинчи бор хайдалади. Натижада 62-70 % концентрацияли хом ашё ҳосил бўлади. Конъяк спирти олишда ҳайдашнинг ректификат спирт олишдаги жараёнидан фарқи шундаги, бу ерда хом ашёда мумкин қадар учувчан моддаларнинг сақланиб қолишига эришиш зарур. Чунки, айнан шу учувчан моддалар конъяк спиртини эман идишларида сақлаганда ҳид ва таъм ҳосил қилишда иштирок этади. Конъяк спирти рангсиз тиниқ суюқлик бўлиб, ўзига хос ҳид ва яққол билиниб турадиган таъмга эга бўлади. Унинг таркибида 62-70 % этил спирти ва ҳар хил учувчан аралашмалар бўлади. Буларга юқори молекулали спиртларни (изоамил, изобутил, пропил), эфирларни, альдегидларни, учувчан кислоталарни (сирка, пропион, мой), фурфурол ва бошқа бирикмаларни кирииш мумкин. Бу бирикмаларнинг конъяк спиртидаги миқдори нафақат виноматериал таркибига, балки ҳайдаш усуллари ва режимларига ҳам боғлиқ бўлади. Конъяк спиртини сақлаб туриш . Конъяк спирти саралангандан кейин эски эмал бочкаларида кўп йиллар давомида сақланади. Эмал бочкалари ўрнига ичига эмал ёғочлари туширилган катта ҳажмдаги эмалланган герметик резервуарлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Узоқ муддат сақлаганда конъяк спиртида мураккаб физик-кимёвий жараёнлар рўй беради. Буларга эмал ёғочларидан эрувчан моддаларнинг экстракция қилиниши, сувнинг ва этил спиртининг буғланиши ҳисобига суюқлик ҳажмининг ҳамда этил спирти миқдорининг камайиши ва бошқалар киради. Шунингдек, конъяк спирти қувватининг камайишини унинг таркибидаги спиртнинг дистиллят таркибидаги моддалар билан реакцияга

бориши билан изоҳлаш мумкин. Сақлашнинг биринчи йилида конъяк спирти таркибидаги альдегид ва учувчан кислоталар миқдори ошади. Буни қуйидаги реакциялар билан изоҳлаш мумкин. 2С 2 Н 5 ОН + О 2 2СН 3 СНО + 2Н 2 О О О 2СН 3 С + О 2 2СН 3 -С Н ОН Сақлашнинг кейинги даврларида эса спирт кислоталар ва альдегидлар билан реакцияга бориб эфирлар, ацеталлар ҳосил қилади. С 2 Н 5 ОН + НООССН 3 С 2 Н 5 О 2 ССН 3 + Н 2 О сирка кислотаси сирка-этил эфири С 2 Н 5 ОН + ОНССН 3 С 2 Н 5 ОССН 3 + Н 2 О сирка альдегиди Мана шу жараёнларнинг ҳаммаси конъякнинг ўзига хос хушбўй ҳидини ҳосил қилишда иштирок этади. Лекин, конъяк спиртининг етилишидаги асосий жараён эмал ёғғоларидан экстракция қилинган лигнин, танид ва гемицеллюлозаларнинг ўзгариши ҳисобланади. Масалан, пропилфенол бирикмаларидан ташкил топган лигнин сақлаш жараёнида ўзгаришга учраб оддий ароматик бирикмалар ҳосил қилади. Сирен, кониферил альдегидлари ва параоксибензальдегидлар шулар жумласидандир. Эмал ёғочи танидлари ҳам нисбатан тез оксидланади, натижада гидроксил гуруҳлари камаяди. Бу эса оксидланмаган танидларга хос аччиқ таъмнинг йўқолишини таъминлайди. Ошловчи моддаларнинг кислород билан

бирикиши ароматик моддаларни оксидланишдан сақлайди. Шундай қилиб, эмал ёғочи танидлари конъяк таъмининг ва рангининг шакллаишида иштирок этади. Эмал ёғочи гемицеллюлозалари (ксилан, арабан, глюкан, метилпентозан) конъяк спиртининг табиий кислоталари таъсирида гидролизланиб гексозларни ҳосил қилади. Натижада конъяк спирти таркибида кеплоза, арабиноза, глюкоза, фруктоза, рамноза каби қандлар пайдо бўлади. Булар эса сиртнинг таъмини яхшилайди. Шунингдек, конъяк спиртини сақлаганда бошқа оксидланиш- қайтарилиш жараёнлари ҳам рўй беради ва улар ҳам конъякнинг ўзига хос қаҳрабо жигар рангини, хушбўй ҳид ва ёқимли таъмини вужудга келтиришда иштирок этади. Купаж тайёрлаш, уни ишлаш ва сақлаш . Кўпчилик ҳолларда конъяк спиртлари таъми ва ҳиди каби кўрсаткичлари бўйича бир хил эмас. Шу сабабли маълум бир марка конъяк олиш учун конъяк спиртлари бир-бири билан аралаштирилади ва унга бошқа қўшимча хом ашёлар қўшилади. Конъяк спирти таркибидаги спирт миқдорни камайтириш учун унга таркибида ортиқча тузлари бўлмаган дистилланган ёки ичимлик суви қўшилади. Қанднинг миқдорини маълум даражага келтириш учун эса қанд шарбати қўшилади. Сўнгра бутун купаж яхшилаб аралатирилиб фильтрла- нади ва оддий конъяклар учун 3 ой, юқори сифатли конъяклар учун 6 ойгача сақлаб турилади. Кейин эса яна фильтрланиб, тайёр маҳсулот қадоқланади. Коньяк спиртининг қанча муддат сақланганлиги ва сифатига қараб коньяклар оддий, маркали, коллекцион турларига бўлинади. Оддий коньяклар 3 йилдан 5 йилгача сақлаб турилган коньяк спиртларидан ишлаб чиқарилади. Коньяк спиртининг сақлаб турилганлик муддати юлдузчалар билан бутилкаларга ёпиштирилган ёрлиқларда кўрсатилган бўлади. Масалан, 3та юлдузча коньяк спиртининг 3 йил, 5та юлдазча эса 5 йил сақланганлигини билдиради. Оддий коньяклар таркибида спирт миқдори 40-42% ни, қанд миқдори эса 1,5% ни ташкил этади.

Маркали коньяклар 6 йилдан зиёд сақлаб турилган коньяк спиртларидан тайёрланади. Уларнинг таъми ва хушбўйлиги оддий коньякларнигига нисбатан бир мунча мулойим ва ёқимли бўлади. Маркали коньяклар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: КВ (коньяк видержанний) гуруҳи - 6-7 йил сақланган; КВВК (коньяк видержанний високого качества) гуруҳи - 8-10 сақланган; КС (коньяк старий) гуруҳи - 10 йил ва ундан зиёд сақланган коньяк спиртларидан тайёрланади. Коллекцион коньяклар юқори сифатли маркали коньякларни яна эман бочкаларида қўшимча 3 йил сақлаш натижасида олинади. Коньяклар ташқи кўринишидан оч-тилло рангдан то оч-қўнғир ранггача бўлган тиниқ суюқликдир. Уларнинг ҳиди хушбўй, таъми ёқимли ўзига хос, бегона ҳид ва таъмларсиз бўлиши керак. Ординар коньякларида спирт миқдори 40-42% ни, маркали коньякларда эса 40-57% ни ташкил этади. Лойқа, чўкмаси бор, бегона ҳид ва таъмга эга бўлган коньяклар сотувга рухсат этилмаслиги керак. Коньякларнинг сифатини органолептик усул билан текширганда 10 баллик системадан фойдаланиш мумкин. Бунда рангига 0,5 балл, тиниқлигига 0,5, таъмига 5, хушбўйлигига 3 ва шу коньяк турига мослигига 1 балл ажратилади. Агар ординар коньяклари 7 баллдан, маркали коньяклар эса 8 баллдан кам баҳо олса, бундай коньяклар стандарт талабига жавоб бермаган коньяклар деб топилади. Ром Бу ичимлик ром спиртидан тайёрланиб, кучли спиртли ичимликлар қаторига киради. Ром спирти шакарқамиш шарбатини ва шакарқамишдан шакар олгандан кейин қоладиган масаларни бижғитиш йўли билан олинади. Ром ишлаб чиқаришда таркибида қуруқ моддаси 14-16 %, шундан 10- 12 % қанд бўлган атала (сусла) ишлатилади. Ана шу атала дастлаб махсус дрожлар ёрдамида бижғитилади. Бижғиш натижасида спиртдан ташқари

маълум миқдорда учувчан органик кислоталар, мураккаб эфирлар, альдегидлар, юқори молекулали спиртлар ҳосил бўлади. Ана шу бирикмалар ромга ўзига хос интенсив ҳид беради. Бижғиш жараёни кузатилиб атала таркибида 5-6 % миқдорида қанд қолганда унга мой кислотаси бактерияларининг тоза томизғиси қўшилади. Бунинг натижасида ром ҳидини берадиган мой-этил эфирлари ва мой кислоталари ҳосил бўлади. Аталанинг ана шундай бижғиши натижасида унда 4,8-5,2 % миқдорида этил спирти, қанд бўлмаган моддалар ва учувчан бирикмалар ҳосил бўлади. Ана шу учувчан бирикмалар қаторига органик кислоталар (сирка, чумоли, пропиан, мой, капрон, каприл), альдегидлар (сирка, пропил, бутил, изобутил, изоамин) ва бир неча хил эфирларни киритиш мумкин. Сўнгра ана шу бижғиган хом ашёдан ҳайдаш йўли билан ром спирти олинади. Ром спирти рангсиз тиниқ суюқлик бўлиб, ҳиди аниқ сезилувчан бўлади. Унинг таркибида этил спиртининг миқдори 60 % ни ташкил этади. Ана шу спиртга дистилланган сув қўшилиб қувватини 50 % га келтирилади ва бу спиртни янги эмал бочкаларда 4-5 йил давомида тутиб турилади. Узоқ муддат тутиб туриш жараёнида эмал ёғочидан спиртга ошловчи, ранг берувчи ва бошқа моддалар экстракция бўлиб ўтади. Ана шу жараённи ром спиртининг етилиши деб юритилади. Бу жараён жуда мураккаб ҳисобланиб, ана шу жараёнда бўладиган ўзгаришлар ҳисобига ром спиртининг ўзига хос таъми, хушбўй ҳиди ва ранги шаклланади. Етилган ром спирти дистилланган сув, қанд, шарбат, қора олғўри морси ва мураккаб эфирлар эритмалари билан аралашттирилади, сўнгра ром сузилиб, бутилкаларга қуйилади. Ромлар кислота, эфир, альдегидлар ва юқори молекулали спиртларнинг умумий миқдори бўйича оддий, ўртача ва юқори эфирли гуруҳларга бўлинади. Юқори эфирли ромларда кислота, эфир, альдегид ва юқори молкулали спиртларнинг 100 г аюбсолют спиртдаги миқдори 550-900 мг ни ташкил этади. Ром спиртли ичимлик сифатида ишлатилибгина қолмасдан,

қандолатчиликда, ликер-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ҳам қўлланилади. Виски Виски ҳам кучли спиртли ичимлик ҳисобланиб, унинг таркибида этил спиртининг миқдори 45% ни ташкил этади. Виски ичимлигининг бошқа спиртли ичимликлардан асосий фарқи шундаки, виски тайёрлаш учун фойда- ланиладиган спирт жавдар, маккажўхори ёки АРПА донларидан олинади. Виски ичимлигининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири шундан иборатки, виски тайёрлашда қўлланиладиган спирт эман ёғочидан ишланиб, ички томони куйдирилган бочкаларда узоқ муддат етилирилади. Қайси хом ашёдан сирт олинганлигига қараб виски жавдар, маккажўҳори ва аралаш донлардан айёрланган турларга бўлинади. Виски тайёрлаш технологияси спирт тайёрлаш технологиясига жуда яқин туради. Дондан тайёрланган аталани махсус дрожлар таъсирида бижғит- ганда этил спирти ва вискининг ўзига хос ҳидини таъминловчи турли хил ароматик моддалар ҳосил бўлади. Сўнгра бижғиган аталадан спирт узлуксиз ҳаракатланувчан жиҳозларда ҳайдаб олинади. Ҳайдаш натижасида рангсиз, ўткир ҳидли, таркибида 65-70% этил спирти бўлган дистиллят ҳосил бўлади. Унинг таркибида кўп миқдорда учувчан бирикмалар мавжуд бўлади. Сўнгра хом спиртга дистилланган сув қўшиб этил спирти миқдори 50 % гача келтирилади. Кейин эса бу спирт ҳажми 200 л бўлган эмалдан тайёрланган, ички томони куйдирилган бочкаларга қуйилиб 4 йилдан кам бўлмаган муддатда етилтирилади. Вискининг етилиш жараёни ром спиртининг етилиш жараёнига жуда-жуда ўхшайди. Натижада спирт эман ёғочини куйдиришда ҳосил бўлган хилма-хил ароматик ва таъм берувчи моддалар билан бойиб, ўзига хос ҳид ва таъмга эга бўлади. Сўнгра спиртга дистилланган сув, қанд шарбати ва колер қўшиб

спирт миқдори 45 % га келтирилади. Виски очиқ қўнғир тусли рангга, ўзига хос хушбўйликка ва ёқимли ачиштирадиган таъмга эга ичимликдир. Бу ичимлик Америка Қўшма Штатлари ва Англияда кўп тарқалган ичимлик ҳисобланади. Вискини одатда газлаштирилган сув билан суюлтириб истеъмол қиладилар. жадвал Виноларнинг гуруҳланиши Миқдори, % спирт Қанд Хўраки: Қуруқ маркали 9 - 16 - Қуруқ оддий 9 - 14 - ярим қуруқ 9 - 14 0,5 - 2,5 ярим ширин 8 - 12 3,0 - 7,0 Кучли: Кучли маркали 17 - 20 3,0 – 14,0 Кучли оддий 17 - 20 1,5 – 12,0 десерт маркали 13 - 17 14,0 - 30,0 десерт оддий 14 - 16 8,0 – 22,0 Хушбўйлантирилган: Кучли 18 7,0 – 10,0 десерт 16 16,0 ўйноқи 9 - 14 3,0 - 8,0 Оддий винолар 3 ойдан 1 йилгача сақланган винолардир. Маркали винолар маълум узум навларидан тайёрланган юқори сифатли ва камида 1,5 йил етилтирилган винолардир. Бутилкаларда камида 3 йил сақланган маркали винолар коллекцион винолар деб юритилади. Хўраки винолардан Алиготе, Каберне, Рислинг, Ркацители, Мускат, Саперави, Хосилот, Норашан ва бошқалар энг кўп тарқалган винолардир. Кучли виноларнинг энг кўп тарқалган типларига Портвейн, Марсала, Мадера, Кагор, Токай, Мускат, Малага каби виноларни киритиш мумкин.

Хушбўй винолар таркибида ўсимлик хом ашёсида бўладиган ароматик моддаларнинг миқдори жуда кўп бўлганлиги туфайли бу винолар инсон ҳид билиш, таъм билиш органларини қўзғаб, овқатнинг яхши ҳазм бўлишига таъсир кўрсатади. Хушбўй кучли винолар ассортиментида асосан оқ, пушти, қизил Вермутлар энг кўп тарқалган тури ҳисобланади. Вермутларни совутилган газлаштирилган сув билан суюлтириб истеъмол қилиш тавсия этилади. Уйноқи винолар деб карбонат ангидрид гази билан тўйинган виноларга айтилади. Бу винолар идишларга қуйилганда узоқ вақт мобайнида карбонат ангидрид гази пуфакчалари ажралиб туради ва яхши кўпикланади, ўзига хос таъмга ва ҳидга эгадир. Бу виноларни тайёрлашининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар таркибидаги карбонат ангидрид гази вино хом ашёсининг табиий бижғиши натижасида ҳосил қилинади. Ўйноқи виноларнинг энг кўп тарқалган турларидан бири шампан виноси ҳисобланади. Виноларни ишлаб чиқариш технологияси Юқори сифатли узум винолари яхши пишиб етилган, соғлом, янги ёки озроқ сўлитилган узумларнинг маълум бир ампелографик навларидан олинади. Бунинг боиси шундаки, ҳар бир узум навлари биологик хусусиятлари, кимёвий таркиби, таркибидаги қанд моддасининг миқдори ва бошқа кўрсаткичлари бўйича бир-биридан маълум даражада фарқ қилади. Бу эса ўз навбатида тайёр маҳсулотларнинг таъмига ва хушбўйлигига катта таъсир кўрсатади. Масалан, юқори сифатли десерт винолари узумнинг қандга бой навларидан, интенсив ва ўзига хос ҳидга эга бўлган винолар эса узумнинг мускат навларидан, қизил ҳўраки винолар эса узумнинг қизил рангли навларидан олинади. Виноларни ишлаб чиқариш (оқ хўраки вино мисолида) қуйидаги умумий технологик жараёнларни ўз ичига олади: умумни майдалаш,

шохчаларини ажратиш, майдаланган массани пресслаш ва унинг шарбатини ажратиш, шарбатни тиндириш, шарбатни бижғитиш, винони қуйқалардан ажратиш, қайта ишлаш ва маълум муддат ушлаб туриш. Ҳар бир вино тури ишлаб чиқаришда мана шу асосий жараёнлар ўтказилади ва баъзи ҳолларда қўшимча технологик жараёнлар ҳам ўтказилиши мумкин. Узумни эзиб майдалашдан мақсад ундан кўпроқ даражада шарбат олишни таъминлашдан иборатдир. Бу жараён вальцли махсус машиналар ёрдамида олиб борилади. Майдаланган узум прессланиб ундан шарбат ажратилади. Пресслаш босими шарбатнинг сифатига катта таъсир кўрсатади. Масалан, эзилган масса қана кучли босимда ишланиб шарбати ажратилса ёки шарбат қанча узоқ муддат мева эти узум шохчалари билан турса, шунча шарбатнинг тахирлилиги кучли бўлади. Бунинг асосий сабаби узум пўстлоғи ва шохчалари таркибидаги ранг берувчи ва ошловчи моддаларнинг шарбатга ўтиши ҳисобланади. Сўнгра шарбатни узум пўстлоғи, уруғи ва бошқа жинслардан халос этиш учун 18-24 соат давромида тиндириб қўйилади. Бу ерда жинсларнинг механик чўкишидан ташқари, оқсил бирикмаларининг ошловчи моддалар билан реакцияга бориш ҳисобига ҳам шарбатнинг тиниқлиги таъминланади. Шарбатни тиндириш жараёнида тезда бижғиб ва бузилиб қолмаслиги учун SO 2 гази билан ишланади. Вино ишлаб чиқаришдаги асосий жараён албатта спиртли бижғиш жараёни ҳисобланади. Бунда шарбат махсус тоза дрожлар ёрдамида бижғитилади. Тоза дрожлар ишлатилганда винонинг сифатига салбий таъсир кўрсатувчи моддалар камроқ ҳосил бўлади. Бунда бижғиш жараёнида ҳосил бўладиган иккинчи даражали моддалар (глицерин, сирка альдегиди, кислоталар) нинг миқдори ҳам муҳим роль ўйнайди. Қизил винолар ишлаб чиқаришда шарбат узум меваси пўстлоқлари, баъзан шохчалари билан биргаликда бижғитилади. Натижада ҳосил бўлган вино эса ўткир рангга ва тахир таъмга эга бўлади.

Шарбатни 25 0 С дан юқори ҳароратда бижғитиш ҳам тавсия этилмайди, чунки бижғитиш жараёнида ҳосил бўлган карбонат ангидрид гази билан бир қаторда учувчан моддалар ҳам чиқиб кетади, бу эса вино сифатининг пасайишига сабаб бўлади. Ҳароратнинг пасайиши (16 0 С) бижғиш жараёниниг боришини секинлаштиради. Лекин, кучли дрожларнинг қўшилиши қанднинг секинлик билан бутунлай спиртга айлантиради. Совутгич жиҳозлари билан жиҳозланган ҳозирги замон вино заводларида шарбат катта-катта резервуарларда бижғитилади. Шарбатнинг бижғиши натижасида ёш вино ҳосил бўлади. Кейин эса бу вино дрожлардан ажратилади. Ёш вино яхши етилган винолар сингари хусусиятларга эга эмас. Шу сабабли бундай етилишини тезлаштириш ва унда рўй берадиган салбий жараёнларнинг олдини олиш мақсадида вино қайта ишланади. Аввало дрожлардан халос этилган ҳар хил винолар бир хил хусусият бериш учун бир-бири билан аралаштирилади. Кейин вино тиндириб қўйилади ва чўкмалардан озод этиш мақсадида бошқа идишларга қуйилади. Бу ерда ёш вино кислород билан тўйинади ва бу кислород винодаги ошловчи ва ранг берувчи моддаларнинг оксидланишини тезлаштиради. Сўнгра виноларни механик аралашмалардан тозалаш учун улар фильтрланади ва марказдан қочма куч ёрдамида ишланади. Кейин эса виноларни тиниқлантириш жараёни ўтказилади. Виноларнинг тиниқлигини таъминлаш мақсадида улар желатин, балиқ клейи, казеин, танин каби моддалар қўшиб ишланади. Виноларнинг тиниқлигини таъминлашда уларни сариқ қон тузи – К 4 Ғе(СN)6 билан қўшиб ишлаш ҳам жуда муҳим ҳисобланади. Сариқ қон тузи винодаги аҳамиятсиз бирикмалар билан реакцияга бориб, унинг таъмини яхшилашга ва тиниқлигини таъминлашга хизмат қилади. Масалан, метал тузлари билан реакциясини қуйидагича ёзиш мумкин.

3 К 4 Ғе(СN) 4 + 4ҒеСl 3 = Ғе 4 [Ғе(СN) 6 ] 3 + 12КCl Бунда винонинг ўзига хос оқариши вужудга келади. Совутиш винонинг етилишинии ва барқарорлигини таъминлайди. Ошхонабоп виноларни – 5 0 С гача совутганда тузларнинг, ошловчи ва ранг берувчи моддаларнинг эрувчанлиги камайиб улар чўкмага тушади. Виноларга иссиқлик ишлови (60-65 0 С) бериш эса етилишини тезлаштиради ва таъм кўрсаткичларини яхшилайди. Виноларда спиртли бижғиш тугагандан кейин ҳосил бўлган виноларнинг хусусиятлари ҳали тўла шаклланмаган бўлади. Шу сабабли виноларнинг шаклланиши уларда спиртли бижғиш жараёни тугагандан сўнг борадиган физикавий, кимёвий ва биологик жараёнларни ўз ичига олади. Масалан, винонинг шаклланиши босқичидаги шундай биокимёвий жараёнлардан бири олма кислотасининг сут кислотасининг бактериялари таъсирида парчаланиб, сут кислотаси ва карбонат ангидриб газини ҳосил қилиши ҳисобланади. Реакция эса қуйидагича боради: С 4 Н 6 О 5 = С 3 Н 6 О 3 + СО 2 Вино шаклланиши босқичида борадиган физикавий жараёнлардан бири вино кислотаси тузларининг кристалланиши ҳисобланади. Вино тошлари- нинг чўкмага тушиши натижасида винонинг таъми яхшиланади ва кимёвий барқарорлиги ошади. Бу вино тошининг сувда яхши эримаслиги, сув-спирт аралашмасида янада ёмонроқ эриш хусусиятига эга эканлиги билан тушунтирилади. Винонинг шаклланиши ва бижғиши жараёнларида винода эриган карбонат ангидрид гази ажралиб чиқади. Винонингш етилиши . Винода рўй бераётган кўпгина физикавий, кимёвий ва биокимёвий ўзгаришлар оксидланиш-қайтарилиш жараёнлари билан боғлиқ бўлиб, улар виноларнинг етилишида муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда оксидланиш – қайтарилиш жараёнларининг

виночиликдаги ўрни виночиликда етарли даржада ўрганилган. Ўтказилган тадқиқот натижалари шундан далолат берадики, ҳар бир тур винонинг ҳарорати, кимёвий таркибига қараб маълум миқдорда кислород зарур бўлади. Кислород молекуласини фаоллаштирадиган моддалар қаторига оксид- ловчи ферментлар – полифенолоксидаза, пероксидаза, аскорбинатоксидаза ва шунингдек, темир, мис каби метал катализаторлари киради. Тез оксидлана- диган моддалар қаторига таннидлар ва ранг берувчи моддаларни ҳам киритиш мумкин. Академик А.И.Опариннинг кўрсатишича, оксидловчи ферментлар вино таркибидаги органик бирикмалар таркибидаги водородни молекуляр кислород ёрдамида оксидлаб, каталитик реакцияда иштирок этади. Бу реакцияларда айниқса полифенол бирикмалари муҳим роль ўйнайди. Реакциянинг боришини эса қуйидаги реакция билан изоҳлаш мумкин. О ОН О ОН 1 + О 2 + Н 2 О 2 полифенол оксидаза Полифенол Хинон Ҳосил бўлган хинон моддалари тез оксидланишга мойил бўлган аскорбонат кислотаси, диоксикислоталар ва этил спиртини оксидлайди. Полифенолларнинг хинонларга оксидланиши аскорбонат кислотаси бор муҳитда қайтарувчан жараён ҳисобланади. Бундан шуни англаш мумкинки, винонинг нормал рангини ва ундаги С витаминини сақлаш учун шарбатни SО 2 гази билан ишлаш керак. Бу сульфит кислотаси винонинг оксидланишини оширади, лекин у кислородни ўзига бириктириб, винонинг бошқа моддаларини оксидланишдан ҳимоя қилади. Иккинчидан, сульфит

кислотаси ошловчи ва ранг берувчи моддаларнинг полифенол комплекси билан реакцияга бориб, комплекс бирикмалар ҳосил қилади. Бу клмплекс бирикмаларэса дастлабки моддаларга нисбатан кам оксидланадиган моддалар ҳисобланади. Шундай қилиб, сульфитация жараёни винодаги оксидланиш-қайтарилиш реакцияларини бирмунча сусайтиради. Умуман, оксидланиш жараёни натижасида оқсил, пектин ва ранг берувчи моддалар чўкмага тушади, ундаги тахирлик йўқолиб, винонинг таъм кўраткичлари яхшиланади. Виноларнинг етилиши жараёнида кислород иштирокисиз, вино таркибидаги моддаларнинг ўзаро кимёвий реакцияга киришиши ҳам рўй беради. Масалан, эфирларнинг ҳосил бўлиши шундай реакциялардан ҳисобланади. Виноларни бочкаларда сақлаганда эса сув, спирт, ароматик ва бошқа моддаларнинг буғланиши ҳам мумкин. Шу сабабли бочкада етилтирилган виноларнинг қуввати сал бўлсада ортади. Шундай қилиб, виноларнинг етилиши мураккаб жараён ҳисобланиб, бу жараён натижасида винонинг органолептик кўрсаткичлари яхшиланди. Етилиш жараёни муддати эса узум навининг табиий хусусияти, вино тайёрлаш технологияси ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Винонинг эскириши . Винонинг эскириши босқичи, оксидланиш жараёнлари, уларнинг таъмини ва хушбўлигини яхшилай олмай қолган даврдан бошланади. Шу давргача винонинг органолептик хусусиятлари яхшиланиб, у барқарор ҳолатга келади. Бу шундан далолат берадики, бундан кейинги даврда вино кислородсиз шароитда, яъни герметик бекитилган идишларда сақланиши мақсадга мувофиқдир. Винонинг эскириши узоқ давом этадиган жараён бўлиб, у 10-12 йилни, баъзан эса ундан ҳам кўпроқ муддат давом этади. Винонинг эскириши босқичида физик-кимёвий жараёнлар кислородсиз шароитда, вино таркибидаги моддаларнинг ўзаро реакцияга бориши натижасида рўй беради. Кўпинча бу жараёнга қайтарилиш реакцияси

характерлидир. Бугунги кунгача винонинг эскириши жараёнида ҳосил бўладиган моддалар қандай кимёвий жараёнлар натижасида ҳосил бўлиши охиригача ўрганилмаган жараёнлардан бири ҳисобланади. Лекин, бу ерда яхши ўрганилган жараёнлардан бири спирт ва кислоталарнинг реакцияг бориб мураккаб эфирлар ҳосил қилиш жараёни ҳиобланади. Виноларни кислородсиз шароитда сақлаш жараёнида сирка альдегидининг ранг берувчи моддалар билан реакцияга бориши натижасида чўкма пайдо бўлади. Шунингдек, қизил виноларда этерификация жараёнида ранг берувчи моддаларнинг полимеризацияланиши натижасида ҳам қуйқа ҳосил бўлади. Бу қуйқаларнинг маълум бир қисми бутилка деворларига зич ёпишади. Айнан шу кўрсаткич винонинг юқори сифатли эскирган вино эканлигидан далолат беради. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, винони сақлаш ва қайта ишлаш услублари винонинг етилишини ва эскиришининг асосини ташкил этадиган оксидланиш – қайтарилиш реакциясини бошқаришга қаратилган бўлар экан. Эскириш даврида винонинг табиий хоссалари энг юқори даражага етган ҳисобланади. Яхши, сифатли винога хос шу кўрсаткич узоқ муддат давом этиши мумкин. Лекин, яна маълум вақт ўтгандан кейин вино таркибидаги моддалар парчалана бошлайди. Ранг берувчи моддалар парчаланиб, чўкмага тушади, вино кислотаси спирт ва бошқа бирикмалар ҳам парчалана бошлайди. Натижада винодаги хушбўй ҳид йўқолиб, парча- ланишдан ҳосил бўлган моддаларга хос бегона ҳид ва таъм пайдо бўлади. Вино ҳаётининг шу тариқа тугаши жуда кўп омилларга боғлиқ бўлиб, ҳали тўла ўрганилмаган жараён ҳисобланади. Винода эскириш жараёни тугаб унда охирги «ўлиш» жарёни бошланганлигини фақат органолептик усул ёрдамида аниқлаш мумкин бўлади. Винолар ассортиментининг тавсифи Винолар ранги, хушбўйлиги, таъми, таркибидаги спирт ва қанд

миқдори бўйича бир-биридан фарқ қилади. Уларни маълум бир ўхшаш белгилари бўйича гуруҳларга ажратилади. Масалан, узум навига қараб винолар навли ва купажланган виноларга бўлинади. Навли винолар учун асосий хом ашё узумнинг нави ҳисобланади. Купажланган винолар тайёрлашда эса узумнинг бир неча хил нави ишлатилади. Шунингдек, винолар маркали ва ординар виноларга ҳам бўлинади. Вино тайёрлангандан сўнг маълум бир муддат ушлаб турилади. Маълум бир муддат ушлаб турилган, юқори сифатли маркали виноларни бутилкаларда қўшимча яна икки йил муддат сақланса, бундай винолар коллекцион винолар деб айтилади. Ушлаб турилмасдан дарҳол сотишга чиқариладиган винолар ординар винолар деб айтилади. Ишлаб чиқариш технологияси таркиби ва қайси мақсадда ишлатилишига қараб винолар бир неча тоифаларга бўлинади (32-жадвал). Ошхонабоп винолар . Бу винолар узум шарбатини спирт қўшмасдан табиий бижғитиш йўли билан олинган спиртли ичимликлар ҳисобланади. Уларнинг таркибида этил спиртининг миқдори 9-14 % ни ташкил этади. Юқорида биз вино ишлаб чиқаришни оқ ошхонабоп вино маҳсулотлари ишлаб чиқариш мисолида келтириб ўтдик. Қизил ошхонабоп винолар асосан узумнинг рангли навларидан тайёрланади. Уларни тайёрлашда узум шарбати, узум пўстлоқлари, уруғлари билан биргаликда юқори ҳароратда (28-32 0 С) ачитилади. Шу сабабли ҳам вино ошловчи, ранг берувчи ва бошқа моддалар билан тўйиниши ҳисобига ўткир ҳид ва таъмга эга бўлади. 32-жадвал Узум виноларининг гуруҳланиши

Вино тоифалари Спирт,% Қанд, % Таркибида ортиқча карбонат ангидрид бўлмаган винолар: ошхонабоп қуруқ ярим ширин 10-14 9-11 0,3 гача 3-8 Кучайтирилган винолар: кучли ярим ширин ширин ликер Хушбўйлантирилган винолар 17-20 14-16 15-17 12-17 16-18 14 гача 5-12 14-20 21-35 10-16 Таркиби карбонат ангидрид гази билан тўйинтирилган винолар: табиий тўйинтирилган шампан винолари табиий ярим ширин ўйноқи винолар сунъий карбонат ангидрид гази билан тўйинтирилган винолар 10,5-12,5 9,0-11,0 9,0-12,0 0,1-12,0 3,0-5,0 3,0-8,0

Ошхонабоп қуруқ виноларни ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, бу ерда шарбат таркибидаги қанднинг ҳаммаси тугагунча ачитиш жараёни давом эади. Шу сабабли ҳам қуруқ винолар аркибида қанд деярлик бўлмайди ёки кам даражада (0,3 % гача) бўлади. Ошхонабоп ярим ширин винолар тайёрлашда эса шарбатда 3-8 % атрофида қанд моддаси қолганда ачитиш жараёни тўхтатилади. Ачитиш жараёнини тўхтатиш эса совутиш, пастеризация қилиш, оқартиш усулларидан фойдаланиш асосида олиб борилади. Ошхонабоп оқ винолардан энг кўп тарқалганлари Рислинг, Алиготе, Ркацители, Мускат Оқ, қизил винолардан эса Каберне каби винолар ҳисобланади. Кучайтирилган винолар . Кучайтилган винолар ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундан иборатки, бу винолар тайёрлашда қанднинг спиртгача бижғиш жараёни охиригача олиб борилмасдан, спирт қўшиш йўли билан тўхтатилади. шу сабабли ҳам бу виноларнинг қуввати ошхонабоп виноларнинг қувватидан бирмунча юқори бўлади. Кучайтилган винолар узумнинг тўла пишиб етишган қандга бой навларидан тайёрланади. Узум меваларида экстрактив моддалар миқдорини ошириш учун уларни токда ёки териб олингандан кейин озроқ даражада сўлитилади. Кучайтирилан винолар Портвейн, Модера, Херес, Марсала, Мускат, Токаи, Кагор, Малага каби типларга бўлинади. Шу винолардан энг кўп тарқалган турларидан бири Портвейн ҳисобланади. Кучайтирилган винонинг бу типи Ўзбекистон Республикасида ҳам кенг тарқалган винолардан ҳисобланади. Портвейн узумнинг энг қандга бой (25-28%) навларидан ишлаб чиқарилади. Дастлаб бу вино Португалия давлатининг Порто шаҳрида ишлаб чиқарилганлиги учун ҳам Портвейн номини олган. Ранги бўйича портвейнлар оқ, қизил, пушти рангли бўлади.

Мадера . Бу виноларни тайёрлашнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, виноматериалга аввалига махсус камераларда 65-70 0 С да бир ой давомида иссиқлик ишлови берилади. Бунинг натижасида виноматериалда ўзига хос таъм пайдо бўлади. Шундан сўнг вино фильтрланади ва 14-16 0 С да уч йил сақланади. Мадера винолари таркибида спирт 19 % ни, қанд эса 4-6 % ни ташкил этади. Республикамизда Мадера типидаги винолар Оқ кишмиш, узумнинг Султони, Юмалоқ, Катта-қўрғон ва бошқа навларидан ишлаб чиқарилади. Херес . Бу вино дастлаб Испаниянинг Херес шаҳрида ишлаб чиқарилган. Херес ишлаб чиқаришда хом ашёга махсус ишлов берилганлиги сабабли ҳам ўзига хос таъм ва ҳидга эгадир. Марсала . Бу винонинг номи Испаниянинг Марсала шаҳри номидан олинган. Бу вино юқори сифатли узум шарбатига 5-10% миқдорида қуюлтирилган шарбат қўшиб тайёрланган хом ашёни бижғитиб ва уни эски этил спирти, спиртли шарбатни купажлаш йўли билан олинган маҳсулот ҳисобланади. Мускат . Бу винолар кучайтирилган десерт винолари типига кириб, узумнинг Мускат навидан тайёрланади. Вино ишлаб чиқариш учун тўла пишиб етилган узум озроқ сўлитилади. Унда қанднинг миқдори 40% гача ортади. Мускат виноларининг ширин типларида этил спирти 16 % ни, қанд эса 16-20 % ни ташкил этади. Токай . Бу вино дастлаб Венгриянинг Токай шаҳрида ишлаб чиқарилган. Бундай вино олишда ҳам узум майдаланиб, шохчаларидан тозаланади. Ҳосил қилинган шарбатга озроқ спирт қўшилиб бижғитилади. Бутилкаларга 4-5 йил сақланган вино қадоқланади. Бу виноларда этил спирти 16 % ни, қандлилиги эса 20 % ни ташкил этади. Кагор . Бу қизил ширин винолар туркумига кириб дастлаб Франциянинг Кагор шаҳрида ишлаб чиқарилган.

Бу вино ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, эзилган узум аталаси 65 0 С ҳароратда буғ билан ишланиб, сўнгра бижғитилади. Республикамизда Ўзбекистон кагори ишлаб чиқарилади. Унинг таркибида спирт 17 % ни, қанд эса 25 % ни ташкил этади. Хушбўйлантирилган вино . Бу вино таркибида спирт 16-18 % ни ташкил этиб, виноматериалларни купажлаб ва унга тозаланган спирт, қанд шарбати, хушбўй мевалар ва ўтларнинг дамламаси қўшиб олинган ичимлик ҳисобланади. Бу винонинг энг кўп тарқалган турларидан бири Вермут ҳисобланади. Юқори сифатли вермутлар тиниқ, ўзига хос ёқимли таъм ва ҳидга эга бўлиши керак. Уларда ароматик ўтларнинг ёқимли ўткир ҳиди аниқ сезилиб туриши керак. Таркиби карбонат ангидрид гази билан тўйинтирилган винолар . Бу винолар икки турга бўлинади: таркибида карбонат ангидрид гази табиий ҳолда ҳосил бўлган винолар ва сунъий равишда карбонат ангидрид гази билан бойитилган винолар. Ёпиқ идишларда спиртли ачитиш йўли билан карбонат ангидрид газига табиий бойитилган винолар ўзига хос ёқимли таъм ва ҳидга эга бўлиб, бокалларга қуйилганда бир қанча вақт мобайнида СО 2 газини ажратиб туради. Бу тур виноларга шампан винолари киради. Карбонат ангидрид гази билан сунъий бойитилган винолар эса юқорида келтирилган хусусиятларни намоён этмайди. Бу гуруҳга газлаштирилган, яъни вижиллайдиган вино турларини киритиш мумкин.

Шампан винолари . Бу виноларни тайёрлаш шампан вино материалларини тайёрлаш ва уни герметик беркитилган идишларда иккинчи бижғитиш жараёнини ўтказшни ўз ичига олади. Шампан виноматериалларини тайёрлаш схемаси оқ ошхонабоп винолар тайёрлаш схемасидан деярли фарқ қилмайди. Бунда технологик жараёнлар жуда эҳтиёткорлик билан ўтказилади ва хом ашёларга юқори талаблар қўйилади. Шампан винолари олиш учун узумларнинг юқори сифатли техник навлари қўлланилади. Узумлар бир ҳил навли, соғлом, яхши пишиб етилган, уларда қанд миқдори 17-20 % бўлиши талаб этилади. Шарбат паст ҳароратда яъни 10-12 0 С да бижғитилади. Ҳосил қилинган виноматериал таркибида спирт 10-12% ни ташкил этиши, баҳолаш бали эса 7,5 дан кам бўлмаслиги керак. Шампанизациянинг энг кўп тарқалган усулларидан бири бутилкаларда карбонат ангидрид гази билан тўйинтириш ҳисобланади. Бутилкаларда шампанизация ўтказиш қуйидаги жараёнларни ўз ичига олади. Тираж . Тираж деганда тайёр бўлган виноматериални бутилкаларга қуйиш тушунилади. Сўнгра қанддан ташкил топган тираж ликери тайёрланади. Қанд эса иккинчи бижғиш учун зарур бўладиган субстрат ҳисобланади. Тираж аралашмасини тайёрлаш учун шампанизация учун тайёрланган винога доимий аралаштирилиб турилган ҳолда 3-5 % миқдорида дрож ачитқиси, тираж ликери, балиқ клейи ва танин моддаси қўшилади. Балиқ клейи ва танин моддаси дрожларни чўкмага туширишга ёрдам беради. Кейинги вақтларда клей ва танин ўрнига бентонит (лой) ишлатса ҳам бўлиши мақсадга мувофиқ бўлиши исботланган. Сўнгра таркибида 10-11 % спирт, 2,2 % қанд бўлган тайёр тираж аралашмаси қора кўк шишадан қилинган деворлари қалин бутилкаларга қуйилади. Кейин эса полиэтилен пробкаси ва метал ушлагич ёрдамида герметик бекитилади.

Тираждан кейинги ушлаб туриш . Бутилка ичида совуқликка бардошли дрожлар ёрдамида секинлик билан иикинчи бижғиш боради.Натижада спиртли бижғиш натижасида ҳосил бўлган карбонат ангидрид гази тўпланиб юқори босим ҳосил қилади. Шу сабабли ҳам карбонат ангидрид гази винода эрийди. Суюқликни карбонат ангидрид гази билан сунъий тўйинтиришдан фарқ қилиб, шампанизация жараёнида ҳосил бўлган газ винонинг ттаркибидаги моддалар билан физик-кимёвий боғланишларга боради. Маълумки, ҳали бу шампан винолари таниқ эмас, унинг таркибида ачитқи қуйқалари мавжуд. Уларни эса бутилкалардан чиқариб ташлаш керак. Бунинг учун бутилкалар махсус мосламаларда бутилка оғзини пастга қаратган ҳолда 1-2 ой давомида ушлаб турилади. Бунда ҳамма дрожлар қуйқаси пробка атрофига тўпланади. Қуйқаларни бутилкалардан чиқариб юбориш жараёнини эса дегоржаж деб юритилади. Дегоржаж . Дрож қуйқаларини чиқариб юбориш учун бутилка оғзидан метал ушлагич олинади. Ичкарида юқори босим мавжуд бўлганлиги учун бутилкалардан пробка ва унинг атрофидаги ҳамма чўкма (қуйқа)лар пробка билан биргаликда отилиб чиқади. Албатта, бу жараёнда маълум бир миқдордаги вино ва кабонат ангидрид газининг йўқолиши содир бўлади. Кейин эса винога маълум бир миқдордаги ликер солиниб, герметик маҳкамланади. Бутилкаларда шампанизация жараёни ўтказишнинг асосий камчилиги технологик жараёнларни қўлда ўтказилиши ва узоқ муддат давом этиши ҳисобланади. Бугунги кунда шампанизация ўтказишнинг узлуксиз усуллари ҳам ишлаб чиқилган. Газлаштирилган винолар . Бу виноларни ишлаб чиқариш учун тиниқ винолар ишлатилади. Бунда махсус балонлардан винолар карбонат ангидрид гази юборилиб тўйинтирилади. Бундай винолар ҳам идишларга қуйилганда СО 2 гази ажралиб чиқади. Лекин, бу жараён тез бориб, катта-катта уфакчалар ажралиб чиқади. Албатта бу виноларнинг сифати шампан виноларни сифатига қараганда жуда паст бўлади.

Пиво. Квас. Ишлаб чиқариш технологияси, ассортиментининг тавсифи Пиво – бу ундирилган арпадан(солод) тайёрланган аталани хмел, сут ва пиво ачитқиси қўшиб, спиртли ачитиш йўли билан тайёрланган серкўпик ичимлик ҳисобланади. Пиво тайёрлаш учун асосий хом ашё бўлиб ундирилган арпа донидан айёрланган солод, фермент препаратлари, хмел, пиво ачитқиси, сув ҳисобланади. Пиво таркибидаги экстрактив моддалар миқдорини ошириш яхши таъм бериш учун гуруч оқушоғи, буғдой, соя, арпа уни, қанд ва глюкоза сингари қўшимча хом ашёлар ҳам ишлатилади. Пиво ишлаб чиқариш учун бирдан бир бошоқли дон арпа ҳисобланади. Арпа дони таркибидаги экстрактив моддалар эритмага спиртли ачишнинг яхши бориши учун керакли миқдорда ўтиб унга ўзига хос ёқимли ҳид ва таъм бағишлайди. Энг яхши дон икки қаторли, ўсувчанлиги 90-95 % бўлган, пўстлоқдор (пўстлоғи дон массасининг 10% дан кам бўлмаган) дон ҳисобланади. Пиво ишлаб чиқариш учун фойдаланиладиган арпа дони таркибида 60% дан кам бўлмаган миқдорда крахмал ва 9,0-11,5% миқдорида оқсил бўлса, бундай донлар энг қимматли ҳисобланади. Арпа донидан ташқари пиво ишлаб чиқаришда пивонинг экстрактивлигини ошириш учун гуруч, маккажўхори, буғдой, соя, қанд ва глюкоза каби хом ашёлар ҳам ишлатилади. Бу хом ашёлар қуруқ, донадор, ифлосланмаган, бегона ҳид ва таъмларсиз бўлиши керак. Бу хом ашёлар пиволарнинг барқарорлиги ва органолептик кўрсаткичларига ёмон таъсир кўрсатмаслиги керак. Гуруч таркибида крахмал юқори (68% га яқин) ва кам миқдорда азотли бирикмалар (7-9%), ёғ (2% гача) бўлганлиги учун пастеризация қилинадиган ва узоқ сақланадиган юқори сифатли пиволар ишлаб чиқаришда ўрин алмаштириб бўлмайдиган хом ашё ҳисобланади. Арпа донининг бир қисмини маккажўҳори билан алмаштириш натижасида лойқаланишга барқарор пиволар олиш мумкин бўлади. Бунинг

боиси шундаки, маккажўхори дони таркибида бўладиган оқсилларнинг (проламин, глютинин) асосий қисми сувда эримайдиган оқсил ҳисобланиб, сувда эригани ҳам қайнатилганда тезда коагулизацияланади. Бижғиш жараёнини кучайтириш ва пивонинг яхши кўпиришини таъминлаш учун 0,5% гача соя дуккагидан ҳам фойдаланилади. Соянинг пиво сифатига яхши таъсир кўрсатишининг асосий сабаби унинг таркибида кўпиришни таъминлайдиган гликозид апонин борлиги ва ачитқи микроорганизмларининг ривожланиши учун керак бўладиган ферментлар, В гуруҳ витаминлари ва бошқа моддалар борлиги билан тушунтирилади. Аталанинг зичлигини ошириш ва ичимликка ширин таъм бағишлаш учун қанд лавлаги қанди ва глюкозадан ҳам фойдаланилади. Крахмалнинг гидролизланишини таъминлаш учун замбуруғлардан олинган махсус фермент препаратларидан ҳам фойдаланилади. Пиво ишлаб чиқаришда қўлланиладиган асосий хом ашёлардан яна бири кўп йиллик ўтсимон ўсимлик хмелнинг меваси ҳисобланади. Хмель пивога ўзига хос ёқимли аччиқлик беради. Қуруқ хмель таркибида қуйидаги моддалар бўлади(%): сув-10-17; клечатка-12-16; кул-6-9; азотли моддалар-15-24; ошловчи моддалар-2-5; смола ва аччиқ таъм берувчи кислоталар-16-26; эфир мойлари-0,3-1,0. Хмелнинг таркибидаги энг кўп ўрганилган моддалардан бири α ва β- кислоталар ҳисобланади. Уларни гумулон (С 22 Н 30 О 5 ) ва пупулон(С 26 Н 38 О 4 ) деб юритилади. Айнан ана шу моддалар пивога ўзига хос ёқимли аччиқ таъм беради. Хмелдаги эфир мойлари бир қанча ароматик моддалар ва терпенларнинг мураккаб аралашмасидан ташкил топган бўлади. Бу аралашалар таркибига кетонлар, баъзи альдегидлар, кислоталар ва фенол табиатли бирикмалар киради. Учувчи бирикмалар аралашмаси эса тайёр маҳсулотга хмелга хос хушбўй ҳид беради. Хмель таркибида шунингдек, кислотали шароитда оксидланиши мумкин бўлган ошловчи моддалар ҳам бўлади. Ошловчи моддалар пивонинг

таъм кўрсаткичларини яхшилашга ёрдам беради. Хмель таркибида бўладиган азотсиз экстрактив моддаларга углеводлар (глюкоза, фруктоза), пентозанлар, пектин моддалари (12-14%)ва бошқа бирикмалар киради.Айнан шу моддалар ҳам пивонинг таъм кўрсаткичларини яхшилаб, кўпиришини ва қўпикларининг барқарор туришини таъминлайди. Пиво ишлаб чиқаришда қўлланиладиган муҳим хом ашёлардан бири сув ҳисобланади. Пиво ишлаб чиқаришдаги ҳамма жараёнлар айнан сувли муҳитда боради. Сувда эриган тузлар солодинг тузлари ва хмель таркибидаги моддалар билан реакцияга бориб, ичимликнинг таъми, ранги ва бошқа кўрасткичларига катта таъсир кўрсатади. Шу сабабли сувнинг туз таркиби пивонинг сифатига катта таъсир кўрсатади. Дон хом ашёларини намлаш ва ювиш учун қўлланиладиган карбонатли сув арпа пўстлоғидаги аччиқ таъм, ранг берувчи ва ошловчи бирикмаларни тезда эжкстракция қилишга ёрдам беради. Сувда эриган темир тузлари эса дон пўстлоғидаги ошловчи моддалар билан реакцияга бориб солод таркибида қўнғир-қора ранг ҳосил қилади. Бу моддалар эса оқсил билан сувда эримайдиган бирикалар ҳосил қилади. Сувда эриган темир тузлари пивога қорамтир ёмон ранг бериб, таъм кўрсаткичларининг пасайишини келтириб чиқаради. Умуман олганда тиниқ пиволар ишлаб чиқариш учун юмшатилган (қаттиқлиги 1,4-2,8 мг-экв), бегона ҳид ва таъмга эга бўлмаган, сифат кўрсаткичлари бўйича ичимлик суви талабига жавоб берадиган тоза сувлар ишлатилади. Пиво ишлаб чиқариш технологияси Пиво ишлаб чиқариш технологияси унинг сифатини шаклланишда катта роль ўйнайди. Пиво ишлаб чиқаришдаги қуйидаги асосий жараёнларни кўрсатиб ўтиш мумкин: арпадан солод тайёрлаш; пиво аталасини (сусло) тайёрлаш; аталани пиво ачитқилари ёрдамида ачитиш; пивони етилтириш;

фильтрлаш ва қадоқлаш.

Солод тайёрлаш . Солод тайёрлаш учун арпа дони ифлосликлардан тозаланади, сувда ивитилиб, сўнгра ивитилган дон 15-19 0 С ҳароратда 5-8 кун давомида ундиришга қўйилади. Донни ундириш жараёнида ферментлар фаоллашади ва эндоспермадаги моддалар гидролизланиб кичик молекулали сувда эрийдиган моддаларга айланади. Кейин эса ана шу ундирилган дондан пиво ишлаб чиқаришда асосий хом ашё ҳисобланадиган турли хил солодлар ишлаб чиқарилади. Оқиш солод ундирилган донни 25-30 0 С дан бошлаб то 75-80 0 С гача бўлган ҳароратда 16 соат давомида қуритиш натижасида олинади. Қорамтир солод ундирилган арпа донини аста-секинлик билан 105 0 С гача бўлган ҳароратда 24-48 соат давомида қуритиш натижасида олинади. Керакли ҳолларда оқиш солодни 210-260 0 С ҳароратда қовуриб, қовурилган солодлар ҳам ишлаб чиқарилади. Бундай солодлар қанднинг карамелланиши ва меланоид моддаларининг ҳосил бўлиши ҳисобига ўта қорамтир ранг ҳосил қилиб, ўзига хос ҳидга эга бўлади. Пиво аталаси (сусла) тайёрлаш . Пиво аталасини тайёрлаш арпа солодини тайёрлаш ва уни майдалаш, сув билан эзиш, аталани хмель билан биргаликда қайнатиш каби жараёнларни ўз ичига олади. Ишлатишдан аввал солод махсус полировка қиладиган ва магнит жиҳозларидан ўтказилиб тозаланади. Натижада солоднинг тозалиги яхшиланиб, ундаги экстрактив моддаларнинг ҳиссаси бирмунча ортади. Сўнгра тайёрланган солод крахмалнинг қандга айланишини ва экстрактив моддаларнинг чиқишини тезлаштириш учун обдон майдаланади. Солод ва қўшимча қўшилган хом ашёлар таркибидаги крахмал ва оқсил моддаларнинг эрувчан ҳолатга ўтишини таъминлаш учун уларни сувда фермент препаратлари қўшиб яхшилаб эзилади. Бундай ишлов бериш жараёнида ферментлар таъсирида крахмал мальтоза ва декстринларга айланади. Оқсил моддалари эса гидролизланиб пивонинг кўпириши, таъми, ранги ва барқарорлигига ижобий таъсир кўрсатадиган моддалар ҳосил қилади.

Атала (сусла) тайёрлашнинг икки хил усули мавжуд: қайнатиш йўли билан ва қайнатмасдан сусла тайёрлаш. Биринчи усулда заторнинг маълум бир қисми қайнатилади, шу сабабли ферментлар фаолияти сақланади. Бу эса солоддан жами сувда эрувчан моддаларнинг чиқишига катта ёрдам беради. Иккинчи усулда эса ҳосил қилинган затор қайнатилмайди. Сўнгра ширин затор фильтрланиб, ундан суюқ қисми ажратилади. Кейин эса фильтрланган атала махсус қозонда хмел ва сув қўшилиб қайнатилади. Аталанинг зичлиги қатъий белгиланади. Масалан, бу кўрсаткич жигулево пиволари учун 11 % қилиб, Москва пиволари учун 13 %, Ленинград пиволари учун эса 20 % қилиб белгиланади. Бунинг асл моҳияти шундан иборатки, бижғишга юборган ва бижғишдан қолган экстрактив моддалар миқдори ва тайёр маҳсулотнинг таъми айнан шу кўрсаткичга кўп даражада боғлиқ бўлади. Аталани қайнатиш жараёнида ферментларнинг инактивацияга учраши ва стерилизация рўй беради. Бунинг натижасида баъзи бир ферментлар ивийди ва чўкмага тушиб эритманинг тиниқлигини оширади. Аталада маълум бир пиво навига хос таъм ва ҳид пайдо бўлади. Шундан сўнг хмель билан ишланган иссиқ атала совутилиб, ивиган оқсил моддалардан ажратиш учун сепараторлардан ўтказилади. Бижғиш . Аталанинг спиртли бижғишга бориши учун махсус тоза пиво ачитқиларидан фойдаланилади. Пивонинг таъми ва хушбўйлигига спиртли ачиш натижасида ҳосил бўлган оралиқ моддалар катта таъсир кўрсатади. Бу ерда асосий ачиш ва қўшимча ачиш жараёнлари рўй беради. Асосий ачиш жараёни 6-9 0 С ҳароратда 7-10 сутка давом этади. Бу жараён катта чанларда ва металл идишларда олиб борилади. Асосий жараён давомида қандларнинг асосий қисми бижғишга сарф бўлади.

Асосий бижғиш натижасида ҳали етарли таъм ва хушбўйликка эга бўлмаган ёш пиво ҳосил бўлади. Шу сабабли бу пивони герметик ёпилган идишларда 0 0 дан 3 0 С гача бўлган ҳароратда қўшимча бижғитилади. Бунинг натижасида ачитқи бактериялари қолган қанд моддаларини ҳам парчалаб эритмадаги спирт миқдорини оширади ва уни бирмунча карбонат ангидрид гази билан бойитади. Қўшимча бижғишнинг паст ҳароратда олиб борилиши карбонат ангидрид газининг эрувчанлигини ошириб, эфир ва альдегидларнинг ҳосил бўлиш реакциясини сусайтиради. Қўшимча бижғиш жараёни пиволарнинг турига қараб 11 суткадан 100 суткагача давом эаджи. Ана шу муддат давомида пиво тинийди ва етилиб ўзига хос таъм ва хушбўйлик пайдо қилади. Сўнгра пивонинг олрганолептик ва физик-кимёвий кўрсаткичлари аниқланиб, фильтрланади ва идишларга қуйилади. Пиволар кўпинча автоматлаштирилган линияларда пушти, кўкиш-қора идишлардан тайёрланган 0,33 ва 0,5 л сиғимга эга бўлган бутилкалар ёки 50, 100 ва 150 л сиғимли алюмин ёки эман ёғочидан қилинган бочкаларга қуйилади. Бутилкаларга қуйилган пиволар кронен-пробкалар ёрдамида герметик бекитилади. Пиволарнинг ассортименти . Ҳозирги кунда пиволар кенг ассортиментда ишлаб чиқарилади. Пиволар ишлатилаётган солоднинг турига қараб оқиш, тиниқ ва қорамтир пиво навларига бўлинади. Оқиш-тиниқ пиволар ишлаб чиқаришда оқиш солод, қорамтир пиволар учун эса қорамтир, қовурилган солодлар ишлаб чиқарилади. Оқиш-тиниқ пиво навларига Жигулевское, Рижское, Самаркандское, Московское, Ленинградское навларини, қорамтир пиво навларига эса Бархатное, Мартовское, Портер каби навларини киритиш мумкин. Пиволар ишлов берилишига қараб пастеризация қилинган ва пастеризация қилинмаган турларига ҳам бўлинади.

Сифати бўйича пиволар олий ва биринчи категорияларга бўлинади. Пивонинг кимёвий таркиби ва хоссалари . Пивонинг ўртача кимёвий таркиби қуйидагича: сув – 86-91 %, экстрактив моддалар – 3-10 %, спирт - 1,5-6,0 %, карбонат ангидрид – 0,2-0,4 %. Пивода экстрактив моддалар миқдори аталанинг (сусла) дастлабки зичлигига ва бижғиш жараёниниг қанчалик чуқур боришига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Пивонинг экстрактив моддалари бижғиш жараёнига бормаган 1,2-1,6 фоиз миқдоридаги қанддан (глюкоза, фруктоза, мальтоза), 3,0-3,6 фоиз миқдорида мальтодекстрин ва пентозанлардан ташкил топган бўлади. Шунингдек, пиво таркибида азотли бирикалар (0,5-0,6 %), оқсил, пептонлар, аминокислоталар, аммиак, хмелнинг ошлови ва аччиқ таъм берувчи моддалари, глицерин ва меланоид моддалари (0,2 %), органик кислоталар (0,2-0,3 %), минерал моддалар (0,2-0,4 %) бўлади. Шундай қилиб, пивонинг асосий экстрактив моддалари асосан углеводлардан ташкил топган бўлиб, улар организмда 95 % ҳазм бўлади. Пиводаги экстрактив моддалар энергия берувчи манба ҳисобланади. Масалан, 1 литр пивонинг энергия бериш қобилияти экстрактив моддаларнинг миқдорига қараб 420 ккал дан то 770 ккал гачани ташкил этади. Пиводаги кам миқдордаги спирт инсоннинг асаб системасига яхши таъсир кўрсатади ва иштаҳани очади. Пиво таъсирида инсон организмида овқат ҳазм қилишда иштирок этувчи ферентларнинг фаоллиги ортади ва натижада овқат ҳазм бўлиш даражаси яхшиланади. Лекин, пивони керагидан ортиқча истеъмол қилиш юрак, жигар, сийдик йўли касалликларини келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли бу ичимликни доимий равишда ҳаддан ташқари кўп ичиш тавсия этилмайди. Квас

Квас қадимий рус ичимлиги ҳисобланади. Квас ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган ичимликлардан ҳисобланади. Кваслар хом ашёсига қараб нон, мева-резавор, асал квасларига бўлинади. Ишлаб чиқариш ҳажми бўйича нон кваси биринчи ўрнини эгаллайди. Квас таркибида 0,4-0,6% спирти бўлган чанқоқбосди, тетиклантирувчи, баъзилари эса даволаш хоссаларига эга бўлган ичимликлар қаторига киради. Квас таркибида сут кислотаси, аминокислоталар, қанд, макро- ва микроэлементлар, шунингдек В гуруҳи витаминлари бўлади. Квас ишлаб чиқариш учун хом ашё сифатида юқори сифатли жавдар, арпа, асал, қанд, жавдар нони, хмель, сут кислотаси, цитрус мевалари дамламаси, туз, патока, ачитқилар, қанд колери, сув ва бошқа хом ашёлар ишлатилади. Нон кваси ишлаб чиқаришда эса асосий хом ашё сифатида жавдар уни, жавдар нони, жавдар солоди, қанд ва бошқалар ишлатилади. Квас олиш учун бу хом ашёлар 70-73 0 С ҳароратли иссиқ сувда ишлов берилиб, экстракция йўли билан атала (сусла) олинади. Кейин эса ҳосил қилинган аталага 25% қанд ва тоза сут кислотаси бактериялари ва хамиртуруш ачитқиси қўшиб ачитилади. Ачитиш 22-26 0 С ҳароратда 8-12 соат давомида олиб берилади. Сўнгра квас 10-12 0 С гача совутилади, фильтрланади, қанд шарбати, колер, ўтлар дамламаси қўшилиб қадоқлаш учун жўнатилади. Квасларнинг нон кваси, иссиқ цехлар учун нон кваси, Русский, Здоровье, Московский, Литовский, Ароматний, Останкинский каби турлари мавжуд. Квасларнинг таъми ўзига хос, ёқимли, нордон-ширинроқ, ҳиди эса янги ёпилган нон ҳидини бериши ва аниқ сезилиб туриши керак. Квасларда бегона таъм ва ҳидлар бўлишига йўл қўйилмайди. Уларнинг ранги оч-жигар рангдан тўқ-жигар ранггача бўлади. Ташқи кўринишидан кваслар тиниқ эмас, улардан нон қолдиқлари ва ачитқи чўкиндилари бўлишига йўл қўйилади. Квасларнинг физик-кимёвий кўрсаткичларига спирт миқдори,

нордонлиги, карбонат ангидрид гази миқдори каби кўрсаткичлари киради. Бу кўрсаткичлари бўйича ҳам кваслар белгиланган меъёрий ҳужжатлар талабига жавоб бериши керак. Сотувга чиқариш учун кваслар ҳам пушти, қора-кўк шишалардан ясалган 0,33, 0,5 л сиғимли бутилкаларга ва автотермоцистерна ёки ёғоч бочкаларга қуйилади. Квасларни тоза, озода, яхши шамоллатиладиган қоронғи хоналарда 2- 12 0 С ҳароратда сақлаш тавсия этилади. Квасларнинг сақланиш муддати 20 0 С да уларнинг турига қараб 2 суткадан 7 суткагача қилиб белгиланган.

Чой ва қаҳва. Ишлаб чиқариш технологияси, ассортиментининг тавсифи Чойни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш бир неча минг йиллик тарихга эгадир. Хитой, Япония, Ҳиндистон ва Хинди-Хитой амлакатларининг ҳалқ табобатида кўпгина хасталиклар чой билан даволаниб келинади. Уни шифо мақсадида қўллаш ўзбек, тожик ва марказий Осиёдаги бошқа халқлар табобатига ҳам хосдир. Беморга моддий таъсир этувчи восита сифатида чой ўзбек халқ табобатида: ич кетиш, иштаҳа қирқилиши, бош ва тиш оғриқлари, шамоллаш, қон босими, юрак хасталиги, буйрак ва жигар хасталиклари, овқат хазм органларининг издан чиқиши сингариларни даволашда қўлланилган. Чой нафас олиш аъзоларига ҳам ижобий таъсир кўрсатади, ақлни пешлайди, қонни тозалайди, пешоб хайдайди, жигар ва қон томирларидаги тиқилмаларни очади. Чойнинг бу қадар ҳар томонлама таъсири таркибида алколоидлар ва фитонцидалардеб аталувчи моддаларнинг мавжудлиги бўлиб, булаор яна зарарли микробларга ҳам қирон келтиради, асабларга орм беради, шамоллаган аъзоларни қиздиради. Ўз-ўзидан маълумки чойда чойда бундай моддаларнинг борлигини илгари халқ билмаган албатта. Фақат кўп маротаба ўтказилган тажрибалар асосидагина чойнинг энг яхши шифобахш хусусиятлари борлиги билиб олинган. Эндиликда эса чойнинг кимёвий таркиби олимларимиз томонидан яхши ўрганилган. Аниқлашларича, чой бутун бир биокимёвий лаборатория ҳисобланиб, унинг аркибидаги моддалар 120-130 хилни ташкил этади. Шулардан баъзилари қайнаган сувда эриб, уенга ранг беради. Ана шу сувда эрийдиган моддалар экстрактив моддалар деб юритилади. Пиёладаги озроқ чой буғланиб кетганда пиёла тагида қизғиш доғ қолади. Ана шу моддани баъзилар зарарли модда деб ҳисоблашади. Аслида эса шу модда чойнинг жавҳари ҳисобланади.

Экстарктив моддалардан яна бир ҳили танин ҳисобланади. танин овқатни ҳазм қилишда фаол иштирок этади. Шунинг учун илмий табобатда турли ошқозолн-ичак, юрак, қон томир хасталикларини чойдан ажратиб олинган танин дориси билан даволашади. Чойда бундан ташқари катехин ва эпикатехин деб аталувчи моддалар бўлиб, у Р витамини хусусияига эгадир. Аҳамияти шундаки, Р витамини майда қил(капилляр) томирларни мустаҳкамлайди ва кенгайтиради. Натижада қон яхши юришиб касал тетиклашади. Айниқса бош мия ва юрак мускулларидаги қил томирлари учун чой ичишнинг фойдаси ғоят каттадир. Чойнинг муҳим таркибий қисмларидан бири кафеиндир. Ушбу модда дастлаб кофе таркибида топилгани шундай аталади. У бошқа ўсимликлар таркибида ҳали топилганича йўқ. Қоидасига биноан дамланган чой ичилганда кафеин кишининг димоғини чоғ қилади. Бунда марказий асаб таркиби мулойим қўзғалади. натижада мия нейронларининг толиқишини барҳам топиб, кишининг ақли пешланади. Чойдан ажралиб олинган кафеин моддасининг кимёвий формуласи С 8 Н 10 N 4 О 2 дан иборат. Агар кофеин билан танин бирикса у жигар, буйрак ва юрак сингари энг муҳим аъзолар фаолиятини мустаҳкамлайдиган дорига айланади. Чойда эса ҳар икки модда ҳам мужассам. Танин (бошқача поли-теотанин) қайноқ сувда эрийдиган ошловчи моддадан иборат бўлиб, ичимликка тишни қамаштирув- чи ўзига хос (ўткир, тахир) таъм беради. У ҳам ўз навбатида қон томирлари- нинг деворларини мустаҳкамлайди, зарарли микробларга қирон келтиради. Чойдаги эфир мойи ғоят мураккаб модда бўлиб, таркибида сирка, пропион, валериан, пальминит, салицил, олма, лимон, шовул, қаҳрабо ва бошқа таом жавҳарларининг улкан гулдастасини сақлайди. Бу жавҳарлар чой эфир мойи таркибидаги яна беш хил модда билан бириккан ҳолда ичимликнинг нафис хушбўйлигини таъминлайди. Айнан, ана шу хушбўйлик туфайли кишининг иштаҳаси қўзғалади.

Оқсиллар чой таркибининг 16-25 % ини, минерал моддалар эса 47 фоизини ташкил этади. Чой шунингдек, витаминларнинг ҳам муҳим манбаи ҳисобланади. Лекин аҳамиятлиси С, Р, РР ва В гуруҳ витаминлари ҳисобланади. Маълумки, С витамини ўпка шамоллаши, кўкйўтал, бўғма каби оғир хасталикларнинг тезроқ даволанишига ёрдам беради. Жароҳат, яра, ситам суякларнинг битиб кетишида кўмаклашади, аъзоларимизни тез чарчашдансақлайди. Агар мазкур витамин етишмаса кишининг милклари ҳилвираб, тишлари тўкилиб, цита касалига мубтало бўлади. Чойдаги РР витамини эса аъзоларимизда модда алмашинувига ижобий таъсир қилади. Яна у қон томирларимизнинг мўртлашишининг олдини олади. Маълумки, замонавий табобатда қон босими ортган ва зеҳни пасайган (аниросклироз) касалликларни никотин кислотаси билан аскорбин кислотаси деб аталадиган С витамини бирикмасидан иборат дорилар билан даволашади. Чойда эса бу витаминларнинг иккаласи ҳам тибиий ҳолда мавжуддир. Маълумки, чойнинг витамини хитой ҳисобланади. У ерда ушбу неъматдан дори сифатига фойдаланиш ҳанузгача ўз долзарблигини йўқотмаган. Яқинда хитой олимлари чойнинг шифобахшлик хосиятларидаги янги томонларни кашф этишди. Хитой қишлоқ хўжалик академияси қошидаги Чой илмий текшириш илмгоҳи директорининг ўринбосари Чень Цукунь Ханчжоушаҳрида бўлиб ўтган «Чой ва унинг инсон саломатлигига таъсири»га бағишланган халқаро анжуманда бундай деди: «Зангори экран қаршисида андак хордиқ чиқармоқчи эканчиз, чой ичиб ўтиришингизни маслаҳат берамиз, кофе, лимонад эмас, кўк чой ичинг. Чунки, чой телевизор экранидан тараладиган радиактивнурларнинг салбий таъсири кучини қирқади».

«Чайна дейли» рўзномасининг хабарига қараганда, хитой олимлари чой билан нур касалини мувафақиятли даволашмоқда. Хитойнинг Чой илмгоҳида чойнинг қуюқ дамламасидан дои тайёрланган бўлиб, бу қоннинг рак касалига бардошлилигини орттиришда қўл келмоқда. Бу далилни япон олимиИтиро Олуни ҳам тасдиқлайди. У 12 йил давомида чойхўрликнинг рак касалига қарши таъсирни ўрганиш билан машғул бўлган. Натижада доим чой ичиб юрадиган кишиларда ошқозон раки жуда кам учрашини аниқлаган. Америкалик олимларнинг илмий тадқиқот ишлари шундан далолат берадики, чой таркибида фтор элементининг ниҳоятда кўплиги учун, чойни тиш кариесининг олдини олувчи восита сифатида бемалол ишлатса бўлар экан. Чой – чой дарахтининг 2-3 баргдан иборат ёш навдасини қайта ишлаш натижасида олинадиган маҳсулотдир. Чой дарахти кўп йиллик бутасимон ўсимлик ҳисобланади. Чой тўғрисида ёзилган китобларда уни одамлар 5000 йил муқаддам кашф этганликлари айтилади. У дастлаб Хитойда ўстирила бошлаган, номи ҳам хитойча «ча-ийё» деган икки сўздан олинган бўлиб «яшил барг» маъносини англатади. Чой дарахти барглари ва унинг ёш навдаси сиртқи томондан оқ тукчалар (киприкчалар) билан қопланган бўлади. Ана шу тукчалар хитой тилида «бай-хао» деб аталар экан. Шу сабабли ана шу барглардан тайёрланган чойни байховий чай деб юритамиз. Чойнинг сифати кўп жиҳатдан чой баргининг сифатига катта даражада боғлиқ бўлади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, сифатли чой олиш учун ёш навдалар териб олиниши ва улар тезда қайта ишланиши керак. Агар чой браглари партиясида бегона ҳидлар, бузилган, эски барглар бўлса у ҳолда тайёр чойнинг сифати жуда паст бўлади. Шу сабабли чой баргларини чой фабрикаларида қабул қилганда ана шу нуқсонлар бўлмаслигига катта эътибор берилади.

Чой баргини қайта ишлаш чой дарахти ўстирилаётган далаларга яқин жойлашган чой фабрикаларида ўтказилади. Улар асосан чойнинг фабрика навини ишлаб чиқаради. Истеъмолчиларга яқин жойлашган чой қадоқлаш фабрикаларида эса ана шу фабрика навларидан уларни ҳар хил нисбатда аралаштириш йўли билан чойнинг савдо навлари ишлаб чиқарилади. Ишлаб чиқариш технологиясига қараб чойлар уч гуруҳга бўлинади: байхао чойлари, прессланган ва сувда эрийдиган чойлар. Байхао чойлари ишлаб чиқариш технологиясига қараб қора, кўк, қизил чойларга бўлинади. Прессланган чойлар эса тахта чой ва тош чойлар деб гуруҳланади. Сувда эрийдиган чойлар эса чой экстрактларидан ташкил топган бўлади. Қуйида ана шу чойлар бўйича маълумотларни келтирамиз. Қора чой. Бу чойни ишлаб чиқаришда қуйидаги технологик жараёнлар ўтказилади: чой баргларини сўлитиш, бураш, саралаш, ферментация ўтказиш ва қуритиш. Чой барглари териб олингандан кейин чой фабрикаларига келтирилиб 35-40 0 С ҳароратда сўлитилади. Сўлитиш натижасида чой барглари юмшоқ, қайишқоқ бўлиб қолади. Сўлиш жараёнида чой барглари таркибидаги хлорофилл парчаланиб, С витамин ва ошловчи моддаларнинг қисман оксидланиши натижасида экстрактив моддларнинг миқдори кўпаяди. Сўнгра сўлитилган чой барглари махсус роллар-машиналарда барг ҳужайраларини жароҳатлаш ва ўзига хос шакл бериш учун ишланиб- буралади. Кейин эса буралган чой барглари саралаш машиналарида сараланиб, ўлчамлари бўйича кичик ва катта фракцияларга ажратилади. Ферментация қора чой ишлаб чиқаришда асосий жараён ҳисобланади. Бу жараённинг бориши учун чой барги ҳарорати 20-24 0 С ва ҳавонинг нисбий намлиги 98% га яқин шароитда махсус хоналарда бир неча соат давомида сақлаб турилади. Натижада ферментлар таъсирида чой барги таркибидаги кимёвий моддалар оксидланиб, чойда ўзига хос хушбўй ҳид, таъм ва ранг ҳосил бўлади. Чой қанча яхши буралиб-ишланган бўлса унинг ароматик

кўрсаткичлари шунча юқори бўлади. Кейин эса ферментация қилинган чой барглари 3-4% намлик қолгунча қуритилади. Қуритиш жараёнида чойдаги ферментлар фаолияти тўхтайди ва чойнинг ранги янада тўқроқ ҳолга келади. Қуритилган чой катта-кичиклиги бўйича сараланиб, чой қадоқлаш фабрикаларига сотувга чиқариладиган чой ишлаб чиқариш учун жўнатилади. Кўк чой. Кўк чой ҳам қора чой сингари чой дарахтининг яшил баргларидан тайёрланади, яъни иккаласи ҳам бир хил хом ашёдан ишлаб чиқарилади. Улар бир-биридан хом ашёга қандай ишлов бериш жараёнлари билангина фарқ қилади. Кўк чой ишлаб чиқариш қуйидаги жараёнларни ўз ичигига олади: чой баргларини иссиқ пар билан ишлов бериш, бураш ва қуритиш. Кўк чой ишлаб чиқаришда чой барглари сўлитилмайди ва ферментация ҳам қилинмайди. Кўк чой ишлаб чиқаришда ферментация ўрнига чой баргларига ферментлар фаолиятини тўхтатиб қўйиш учун иссиқ пар билан ишлов берилади. Натижада чой баргларида қора чойдаги сингари чуқур ўзгаришлар рўй бермайди. Шу сабабли ҳам, кўк чой кимёвий таркиби бўйича чой баргларидан деярлик фарқ қилмайди. Кўк чой дамламаси таркибида ошловчи моддалар, кофеин, витаминлар, айниқса Р ва С витаминлари қора чойдагига нисбатан анча миқдорда кўп бўлади. Бундан ташқари кўк чойнинг шифобахшлик ва бактериялар ривожланишини тўхтатиб қўйиш хусусиятлари қора чойдагига нисбатан бирмунча кучлироқ бўлади. Прессланган чой. Прессланган чой ишлаб чиқариш учун асосий хом ашё чой дарахтининг йирик барглари, новдалари, чойни саралашда ҳосил бўладиган бўлакчалари, гардлари, қипиқлари ҳисобланади. Прессланган чойлар кўк ва қора чойлар тарзида бўлади. Қандай ҳом ашё ишлатилиши ва пресслаш шаклига қараб прессланган чойлар тахта ва тош чойларга бўлинади. Тахта чойлар кўк ҳам қора чойлардан ишланади. Тахта чойнинг қораси ҳам кўки ҳам қора ва кўк байхао чойларини саралаш пайтида ҳосил бўладиган чой майдалари, гардларидан пресслаб олинади. Бу чойларни

олишнинг ўзига хос хусусияти шундаки, бу чойларни ишлаб чиқаришда хом ашёга бирон-бир қўшимча биокимёвий ишлов берилмайди. Тош чой фақат кўк чойдан қилинади. Хом ашё сифатида дағалроқ, эскироқ чой барглари ва новдалари ишлатилади. Бу чойни олишда хом ашё маълум даражада қовурилади, буралади, ҳарорат билан ишлов берилади ва қуритилади. Сўнгра тайёр хом ашё ғишт кўринишида прессланади. Бу чойнинг дамламаси қизғиш-сариқ, таъми ва ҳиди эса дағалроқ бўлади. Тезчиқар чой. Бу чой табиий қора ва кўк чойларни иссиқ сувда дамлаб, ҳосил бўлган дамламани қуритиб кукун ҳолигача келтирилган чой маҳсулотидир. Бу чой иссиқ сувда дамланса бутунлай эриб кетади. Чойнинг ассортименти. Чой баргига ишлов бериш усули ва ташқи кўринишига қараб чойлар қадоқланган кўк ва қора чойлар, кўк ва қора тахта чойлар, кўк тош чой ва тезчиқар чойларга бўлинади. Чойлар ўсиш жойларига қараб грузия чойи, озорбойжон чойи, хитой чойи, ҳиндистон чойи, цейлон чойи ва бошқаларга бўлинади. Сифати бўйича эса қадоқланган қора ва кўк чойлар - букет, экстра, олий, 1, 2 ва 3-чи товар навларга бўлинади. Тахта қора чой қадоқланган қора чой сингари аъло, 1, 2 ва 3-чи товар навларига бўлинади. Тахта кўк чой эса фақат 3-чи товар навли бўлади. Тош кўк чой эса товар навларига бўлинмайди. Қаҳва - бу кўп йиллик йил бўйи яшил бўлиб турадиган қаҳва дарахтининг мевасидан олинади. Қаҳва дарахти Африка, Осиё, Америка ва Австралия қитъаларининг тропик иқлимли мамлакатларида ўсади. Қаҳванинг ватани Эфиопия ҳисобланади ва қаҳва шу ердан бошқа мамлакатларга тарқала бошлаган. Қаҳва дарахтининг турлари 30 дан ортиқ бўлсада, саноат миқёсида фақат 3 хили етиштирилади. Булар арабия, либерия ва робуста қаҳваларидир. Қаҳва дарахтининг пишган меваси ташқи кўринишидан олчага ўхшайди. Мева қобиғининг тагида юмшоқ эти бўлиб, унинг ичида эса ярим шар шаклида бир жуфт уруғ жойлашган бўлади. Қаҳва мевасида ўртача уруғ

26% ни, қобиқ 6% ни, мева эти эса 68% ни ташкил этади.Қаҳванинг ана шу уруғи мева этидан ажратиб олинади. Сўнгра ажратиб олинган уруғлар маълум муддат давомида уюм-уюм қилиб тўплаб қўйилади. Бу муддат даво- мида уруғ сиртидаги этлари браженияга бориб уруғнинг тозаланишини кел- тириб чиқаради. Ана шу уруғлар сувда ювилиб, этидан тозаланади ва қурити- лади. Уруғларни бутунлай этидан тозалаш учун махсус машиналар ёрдамида ҳам уларга ишлов бералида. ҳосил бўлган бу кофени ҳўл қаҳва деб юритилади. Ҳўл қаҳванинг кимёвий таркибида қуйидаги моддалар учрайди (%): сув – 10-12; ошловчи моддар – 8; оқсил моддалари – 9-11; кофеин – 0,7-2,5; ёғ – 10-13; қанд– 5-10; пентозанлар– 5-7; клетчатка – 22; минерал моддалар – 3-5. Кофеин қаҳванинг асосий алколоид моддаларидан бири ҳисобланади ва унинг физиологик хусусиятлари чойникига ўхшашдир. Ҳар хил тур ва нав қаҳваларда уларнинг ботаник келиб чиқиши, тупроқ-иқлим шароити ва етиштириш шароитларига қараб кофеин миқдори ҳар хил бўлади. Қаҳвадаги асосий кофеин миқдори хлорген кислотаси билан боғланган ҳолатда бўлади. Қаҳва таркибидаги ёғ асосан олеин кислотасининг триглицеридларидан ташкил топган бғлади. Қаҳвадаги асосий углевод сахароза, гемицеллюлоза ва клетчатка ҳисобланади. Қаҳвадаги минерал моддаларнинг асосини қулай ва калций ташкилд этади. Қаҳванинг кимёвий таркиби шундан далолат берадики, қаҳва нафақат лаззатли маҳсулот, балки қанд, оқсил, ёғ моддалари борлиги учун юқори озуқавий қийматга ҳам эгадир. Қаҳва таркибидаги кофеин ҳам киши марказий асаб системаси фаолиятини яхшилаб, тетиклаштирувчи восита вазифасини ўтайди. Қаҳвалар қуйидаги ассортиментда ишлаб чиқарилади: донадор хом қаҳва, қовурилган (донадон, майдаланган, цикорий қўшилган) ва эрувчан қаҳва. Донадор хом қаҳва . Бу қаҳва ботаник навлари бўйича сотишга

чиқарилади ва бир хил катталикдаги тўлиқ қийматли донлардан ташкил топган қийматли донлардан ташкил топган бўлади. Бу тур қаҳваларнинг сифати ранги, шакли, ўлчамлари бўйича бир хиллиги, тозаланганлик даражаси каби кўрсаткичлари бўйича баҳоланади. Донадор хом қаҳвалар улардаги нуқсонларни ҳисобга олган ҳолган ҳолда олий, 1-чи ва 2-чи навларга ажратилади. Қовурилган қаҳва . Хом қаҳва тахир таъмли, яхши майдаланмайди, ёқимли таъм ва хушбўй ҳидга эга эмас. Шу сабабли истеъмолга яроқли қаҳва олиш учун хом қаҳва дони 180-2000 0 С да то қўнғир-тилла рангга келгунча қовурилади. Қовуриш натижасида қаҳва донининг ҳажми 30-40 % ошади, массаси эса сувнинг боғланиши ҳисобига 15-18 %га камаяди. Қаҳва донининг таркибида қовуриш жараёнида маълув бир ўзгаришлар ҳам рўй беради. Қовурилганда қаҳва дони таркибидаги қанд моддаси карамелен ва меланоид ва бошқа бирикмалар ҳосил қилганлиги сабабли унинг миқдори бирмунча камаяди. Ҳосил бўлган янги моддалар, айниқса оқсиллар муҳим роль ўйнайди. Шунингдек қовурилганда қаҳва дони таркибидаги пептозанлар мидори ҳам фурфурол, фурфурол спиртига айланиши сабабли камаяди. Қаҳва донини қовуриш натижасида қаҳва ҳидига эга бўлган қора мойсимон суюқлик кофеоль ҳосил бўлади. Бу суюқлик умумий ном билан кафеоль деб аталсада, унинг таркибида 7- дан ортиқ органик бирикмалар мавжудлиги аниқланган. Кафеолнинг миқдори қаҳва дуккагида 0,55 % ни ташкил этади. Кафеоль таркибида учувчан кислоалар, метилфурфурол, метилмеркаптан, фурфурол спирти, ацетон, пиридин, альдегидлар, феноллар ва бошқа бирикммалар мавжуд бўлиб, айнан ана шу моддалар қаҳвага ўзига хос ёқимли хид беради. Қовурилган қаҳвалар таркибидаги хушбўйлик берувчи моддалар тезда учувчан ва оксидланадиган бирикмалардир, шу сабабли ҳам қаҳваларни савдо шахобчаларига жўнатишдан олдингина қовуриш тавсия этилади.

Истеъмолчиларга сотиш учун табиий қовурилган қаҳвалар донадор, янчилган, цикорий қўшимчалари қўшиб янчилган ҳолатларда ишлаб чиқарилади. Бу қўшимчалар қаҳва дамламасининг экстрактлигини ошириб, унга қўшимча хушбўйлик ва ўткир таъм беради. Қовурилган қаҳва олий, 1-нав ва 2-нав қилиб ишлаб чиқарилади. Олий нав донадор қовурилган қаҳвалар Колумбия, Гватемала, Ходейда, Корея, Ҳинд Арабикаси, Камерун қаҳва турларининг донидан тайёрланади. Биринчи нав донадор қовурилган қаҳвалар эса Сантос, Жима, Ҳинд Робустаси ва шунинг сингари табиий донадор қаҳва турларидан тайёрланади. Олий нав табиий янчилган қўшимчасиз қаҳва эса 75 % энг яхши нав – Ходейда, Кошибия, Гватемала, Ҳинд Арабикаси, Камерун каби қаҳвалардан ва 25 % бошқа тур қаҳвалардан аралаштириб тайёрланади. Қўшимчасиз 1-нав янчилган қаҳва эса исталган нав қаҳва донларидан иборат бўлади. Қўшимчалар қўшилган олий нав янчилган қаҳва 60 % энг яхши нав қаҳвалардан, 20 % бошқа нав қаҳвалардан ва 20 % цикорий қўшибтайёрланади. Қўшимчалар қўшилган 1-нав янчилган қаҳва эса 80 % исталган навли қаҳва тайёрлашда қўлланиладиган мевалардан иборат бўлади. Қаҳваларнинг сифати органолептик ва баъзи бир физик-кимёвий кўрсаткичлари асосида баҳоланади. Олий нав донадор қовурилган қаҳваларнинг ўлчами бир хил, текис қовурилган, юзаси ялтироқ, таъми ва хушбўйлиги яққол сезилиб турадиган бўлиши керак. Биринчи нав донадор қовурилган қаҳваларнинг ўлчамлари ҳар хил бўлишига ва юзаси ялтироқ бўлмаслигига рухсат этилади. Лекин, яққол сезилиб турадиган бўлиши керак. Янчилган қаҳва бир текис талқон қилинган, ранги жигар рангли, таъми ва хушбўйлиги қовурилган қаҳвага хос бўлиши керак. Қаҳванинг сифати қуруқлигида ва дамланган ҳолида аниқланади. Қаҳванинг таъми унинг экстрактида аниқланади. Хушбўйлиги эса ҳам қуруқ қаҳвада ва ҳам

экстрактида аниқланади. Экстракт тайёрлаш учун 10 г қаҳвага 200 мл иссиқ сув қуйилади, сўнгра уни қайнаш даражасигача етказилади, тиндирилади ва чўкиндиси қолдирилиб суюқ қисми тўкиб олинади. Қаҳвани қайнатиш мумкин эмас, чунки унинг таркибидаги хушбўйликни таъминловчи моддалар учиб чиқиб кетади. Қаҳваларнинг сифатини баҳолашда уларнинг физик-кимёвий кўрсаткичларига ҳам алоҳида эътибор берилади. Қаҳвада намлик 7 % дан ошмаслиги, кофеин миқдори эса қуруқ модда ҳисобига ҳисобланганда 0,6-0,7 % ни ташкил этади. Уларда металл аралашмалар миқдори эса 1 кг маҳсулотда 5 мг гача бўлишига рухсат этилади. Қаҳваларнинг сифатини сақлашда уларнинг ўраб-жойланиши жуда муҳим ҳисобланади. Қовурилган донадор қаҳва ичига пергамент пакетлар солинган қооз қутиларига, шунингдек полимер материаллардан қилинган пакет ва қутиларга нетто массаси 50-250 г дан упаковка қилинади. Янчилган ва эрувчан қаҳвалар эса оқ ёки қора тунука банкаларига, картон қутиларга нетто массаси 50-200 г дан қилиб жойланади. Қадоқланган қаҳва ичига қоғоз тўшалган фанер яшиклар ёки картон қутиларга жойланади. Яшикларнинг массаси 25 кг гача бўлишига рухсат этилади. Қаҳвалар тоза, қуруқ, яхши шамоллатиладиган, омбор зараркунандалари билан зарарланмаган хоналарда сақланади. Қаҳва сақланаётган хоналардаги ҳавонинг нисбий намлиги 75 % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Тегишли шароитларга амал қилинганда қоғоз каробкаларга қадоқланган кафолатланган сақлаш муддати 3 ой, полимер материалларга қадоқланганда эса 6 ойгача қилиб белгиланган. Тунука банкаларга банкаларга вакуум шароитида қадоқланган сақлаш муддати 10 ойгача вакуумсиз шароитда қадоқланганлариники эса 5 ой қилиб белгиланган. Эрувчан қаҳванинг банкаларга қадоқланганлари учун кафолатланган

сақлаш муддати 5 ойгача, пакетларга қадоқланганлари учун эса 5 ойгача қилиб белгиланади. Спиртсиз ичимликлар ва зираворларнинг тавсифи Спиртсиз ичимликлар гуруҳи табиатан, таркиби, органолептик кўрсаткичлари ва олиниш технологияси бўйича ҳар хил, лекин кишига роҳат бахишлаш ва чанқоқ босиш хусусиятига эга бўлган хусусиятларни мужассамлаштиради. Бу ичимликларнинг баъзи бирлари озуқавий аҳамиятга эга бўлса, баъзилари даволаш мақсадларида ҳам ишлатилади. Спиртсиз ичимликлар гуруҳига маъданли сувлар, мева-резавор мева ва сабзавот шарбатлари, сироплар, экстрактлар, морслар, газлаштирилган ичимликлар киради. Маъданли сувлар . Маъданли сувлар деганда таркибида минерал тузлар миқдори 2 г/л дан ортиқ ва 0,25 г миқдорида карбонат ангидрид гази бўлган сувларга айтилади. Маълумки, оддий ичимликлар сувлари таркибида ҳам эриган тузлар бўлади, лекин уларнинг миқдори 2 г/л га етмайди. Олиниши қандайлилигига қараб маъданли сувлар табиий ва сунъий бўлади. Табиий маъданли сувлар. Бу сувлар ер ости сувлари бўлиб, таркибида юқори даражада физиологик фаол кимёвий компонентлар ва газлар бўлади (СО 2 , SO 2 ва бошқалар). Шу сабабли улар табиий манбалардан олинади. Маъданли сувлар таркибида эриган минерал тузлар миқдори бўйича шартли равишда хўраки, шифобахш-хўраки, шифобахш маъданли сувларга бўлинади. Таркибида маъданли тузлар 1 г/л гача бўлса хўраки, 2 дан 8 г/л гача бўлса шифобахш-хўраки, 8 дан 12 г/л гача ва ундан ҳам юқори бўлса шифобахш маъданли сувлар деб юритилади. Шифобахш-хўраки маъданли сувлар организмга ҳузур бағишлаб, чонқоқни босади, лекин уларнинг кўпчилиги даволаш мақсадларида ҳам ишлатилади. Энг кўп тарқалган маъданли сувларга Арзни, Боржоми, Нарзан,

Дилижан, Миргородская, Есентуки №20, Московская, Ижевская каби турларини киритиш мумкин. Республикамиз ҳам табиий маъданли сув манбаларига бой ҳисобланади. Ҳозирги кунда Республикамизнинг деярлик ҳамма вилоятларида маъданли сувлар манбалари аниқланиб, улар аҳоли соғлиғини сақлашда кенг фойдаланилмоқда. Республикамизда ишлаб чиқарилаётган ва фойдаланилаётган шифофабахш-хўраки маъданли сувларга Самарқанд, Фарғона, Тошкент, Афросиёб, Шодлик, Омонхона каби маъданли сувларни киритиш мумкин. Шифобахш маъданли сувлар врачларнинг тавсиясига биноан, кўпроқ ошқозон-ичак касалликларини даволашда фойдаланилади. Маъданли сувлар таркибида ҳозирги кунда маълум бўлган кўпгина кимёвий элементлар ион, молекула ва мураккаб бирикламалар ҳолида учрасада, улардаги натрий, калий, кальций, магний, темир, хлор, йод ва бошқалар ҳар хил миқдорларда ва нисбатларда бўлади. Шу сабабли маъданли сувлар эриган маъданли тузларнинг таркибига қараб ишқорли, кислотали, хлорли, темирли, олтингугуртли ва бошқа турларга бўлинади. Шифобахш маъданли сувлардан Ессентуки №4, Ессентуки №17, Баталинская, Лугела, Нафтуся минерал сувлари кенг тарқалган ҳисобланади. Сунъий маъданли сувлар. Бу сувлар калий, натрий, кальций, магний тузларини сувда эритиб, сўнгра уларни карбонат ангидрид гази билан тўйинтириш йўли билан олинади. Сотувга Содовая, Сельтерская сунъий маъданли сувлари чиқарилади. Содовая суви таркибида ичимлик содаси - 0,20-0,25%ни, ош тузи эса - 0,10-0,15%ни ташкил этади. Сельтерская суви таркибида эса ичимлик содасидан ташқари кам миқдорда магний хлор тузи ва 0,10-0,15% миқдорида кальций хлор тузлари бўлади. Бу сувлар озроқ шўрроқ таъмга эга бўлганлиги учун иссиқ цехларда ишлаётган ишчиларга чонқоқ босди ичимлик сифатида тавсия этилади. Табиий ва сунъий маъданли сувлар савдога 0,33 ва 0,5 л сиғимга эга

бўлган шиша бутилкаларга қадоқланиб, махсус пробкалар билан герметик ёпилган ҳолда чиқарилади. Бутилкаларга ёрлиқлар ёпиштирилиб, уларда сувнинг номи, қачон ва қаерда ишлаб чиқарилганлиги, стандарт номери кўрсаткичларидан ташқари, маъданли сув олинган манба, минерал элементлар миқдори, сақлаш бўйича тавсиялар ва сақлаш муддатлари ҳақидаги маълумотлар ҳам кўрсатилиши керак. Маъданли сувларни ҳарорати 12 0 С дан ошмайдиган қоронғи хоналарда горизонтал ҳолатда сақлаш тавсия этилади. Сақлаш муддати табиий маъданли сувларники бир ой, сунъий маъданли сувларники эса 15 кун қилиб белгиланган. Газлаштирилган спиртсиз ичимликлар Газлаштирилган ичимликлар карбонат ангидрид гази билан 0,3-0,6% миқдорида тўйинтирилиши билан характерланади. Бу ичимликлар асосан газланган ичимлик сувига мева-резавор мева шарбатлари, экстрактлар, сироплар, қанд, морслар, узум винолари, хушбўй моддалар, кислоталар, бўёқ моддалари (колер) ва бошқалар қўшиб тайёрланади. Газлаштирилган спиртсиз ичимликлар хом ашёси ва ишлаб чиқариш технологиясига қараб 3 гуруҳга бўлинади: газли сувлар, бутилкали газлаштирилган ичимликлар ва қуруқ ҳолдаги ичимликлар. Газли сувлар. Бу - ичимлик суви бўлиб, унинг таркибида карбонат ангидирид газининг миқдори 0,4%ни ташкил этади. Газли сув олиш учун сатураторга бир вақтининг ўзида 4 0 С ҳароратга эга бўлган ичимлик суви ва босим остида баллондан карбонат ангидрид гази юборилади. Бутилкали газлаштирилган ичимликлар. Бу ичимликлар қанд сиропи, мева-резавор мева шарбатлари, экстрактлар, дамламалар, эссенцияларнинг сувли эритмасини карбонат ангидрид гази билан тўйинтириш натижасида олинадиган ичимликдир. Бу хил ичимликларни ишлаб чиқариш учун ҳамма

хом ашёлардан тайёрланган купаж сиропи катта идишларга солиниб, совуқ ичимлик суви билан аралаштирилади ва карбонат ангидрид гази билан тўйинтирилади. Кейин ичимлик бутилкаларга қадоқланиб, дарҳол герметик бекитилади. Газлаштирилган спиртсиз ичимликлар 5 гуруҳга бўлинади: табиий хом ашёдан тайёрланган, синтетик эссенцияли, тетиклантирувчи, витаминлаштирилган ва диабетик ичимликлар. Табиий хом ашёлардан (шарбатлар, экстрактлар, сироплар, дамламалар) тайёрланган ичимликлар таркибида кўп миқдорда қанд (10-12%) борлиги билан ажралиб туради. Бу хил ичимликларнинг ассортименти хилма-хилдир: Лимонний, Абрикосовий, Сливовий, Вишневий, Гранатовий, Клубничний, Лимонад, Малиновий, Ситро ва бошқалар. Синтетик эссенцияли ичимликлар синтетик эссенцияларга қанд, лимон кислотаси, буёқлар қўшиб тайёрланади. Буларга Яблочний, Апелсиновий, Лимонний ичимликлари киради. Бу ичимликларнинг ёрлиқларида албатта “синтетик эссенциядан” тайёрланган деган ёзув бўлиши керак. Тетиклантирувчи ичимликлар киши асаб системасига қўзғатувчи таъсир кўрсатадиган хом ашёларнинг дамламаси, экстрактларидан олинади. Бу ичимликлар ичилганда кишининг чарчоғи кўтарилади ва чанқоғи босилади. Сўнгги йилларда бу ичимликларнинг ассортименти тез суръатлар билан кенгайиб бормоқда. Шундай ичимликлар жумласига дунё миқёсида кенг тарқалган “Кола” ичимликларини киритиш мумкин. “Кола” сериясидаги ичимликлар таркибида кола ёнғоғининг экстракти мавжуд бўлади. Кола ёнғоғи кофеин ва теоброминга бой ҳисобланади. Бу ичимликларнинг ўзига хос таъми ва хушбўйлигини таъминлашда цитрус эфир мойлари ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Шунингдек, тетиклантирувчи спиртсиз ичимлклар қаторига Байкал, Саяни, Бодрость, Утро, Фанта, Космос каби ичимликларини ҳам киритиш мумкин.

Витаминлаштирилган ичимликлар таркибида кўп миқдорда аскорбат кислотаси (С витамини) борлиги билан ажралиб туради. Бу ичимликларни олиш учун аскорбат кислотаси ёки аскорбат кислотасига бой бўлган хом ашё дамламалари, шарбатлари ишлатилади. Шундай хом ашёлар сифатида лимон, апелсин, қора смородина меваларидан фойдаланилади. Диабетик ичимликлар тайёрлашда қанд ўрнига сорбит қўшилади. Уларга хушбўйлик учун ароматик эссенциялардан фойдаланилади. Қуруқ ҳолдаги газлаштирилган ичимликлар. Бу хил ичимликлар 2 хил бўлади: вижиллайдиган ва вижилламайдиган. Қуруқ вижиллайдиган ичимликлар шакар, овқатга ишлатиладиган кислоталар, эссенциялар, натрий карбонат ва колернинг аралашмасидир. Улар сотишга талқон ва таблеткалар ҳолида чиқарилади. Қуруқ вижилламайдиган ичимликлар эса қуритилиб, майдаланган шакар, экстрактлар, эссенциялар, овқатга ишлатиладиган кислоталар ва озуқавий бўёқ моддаларининг аралашмасидир. Улар массаси 20 г бўлган таблеткалар ва кукун ҳолларида савдога чиқарилади. Ичимлик олиш учун битта таблетка 200 мл совуқ сувда эритилади. Қуруқ вижилламайдиган ичимликлар қаторига Яблочний, Вишневий, Клюквенний ичимликларини киритиши мумкин. Газлаштирилган спиртсиз ичимликларнинг сифати органолептик ва физик-кимёвий кўрсаткичлари асосида баҳоланади. Бу ичимликлар тиниқ, чўкиндисиз ва қуйқасиз бўлиши, айнан шу тур ичимликка хос бўлиши керак. Таъми ва ҳиди ёқимли, ҳўл мевалар, ва резавор мевалар таъми ва ҳидига мос бўлиши, бегон таъм ва ҳидларсиз бўлиши керак. Бу ичимликларнинг асосий физик-кимёвий кўрсаткичларига эса таркибидаги қуруқ модда миқдори, нордонлиги, эриган карбонат ангидирид газининг миқдори кабилар киради. Газлаштирилган спиртсиз ичимликлар сиғими 0,33 ва 0,5 л бўлган бутилкаларга қадоқланади ва герметик бекитилган ҳолда сотувга чиқарилади. Газлаштирилган ичимликларнинг ёрлиқларида стандарт бўйича талаб

этиладиган ҳамма кўрсаткичлар, хусусан тайёрланган вақти ва сақлаш муддати албатта кўрсатилган бўлиши керак. Бу ичимликларни 2 0 С дан 12 0 С гача ҳароратда 7 кунгача, диабетик ичимликларни эса 15 кунгача горизонтал ҳолатда сақлаш тавсия этилади. Зираворлар. Ассортиментининг тавсифи, ишлатилиши, аҳамияти Зираворлар овқатга кам миқдорда солинган тақдирда ҳам уларга хушбўй ҳид ва ёқимли аччиқроқ таъм берувчи ўсимликлар дунёсига хос таъм берувчи маҳсулотлар ҳисобланади. Зираворлар овқатнинг таъм хусусиятларини яхшилайди, ошқозон суюқлигининг ажралишини тезлаштириб, овқатнинг яхши ҳазм бўлишига ёрдам беради. Шунингдек, зираворлар инсон организмидан шлак моддаларининг чиқиб кетишига таъсир кўрсатиб, организмнинг ҳимоя қобилиятини оширишга ҳам маълум даражада ижобий таъсир кўрсатади. Бази зираворлар эса зарарли микроорганизмлар фаолиятини тўхтатиб қўйиш хусусиятига ҳам эгадир. Зираворларнинг шундай фойдали хусусиятларини асосан улар таркибидаги эфир мойлари, гликозидлар, алкалоид моддалари таъминлайди. Мева-уруғ зираворларга хантал (горчица), мурч-қалампир, арпабодиён, зира, кишнич, ванил, мускат ёнғоғи кабм зираворлар киради. Гул зираворларга қалампирмунчоқ ва заъфар зираворлар киради. Барг зираворларга дафна (лавровый лист) дарахтининг барги киради. Илдиз зираворларга занжабил (имбирь) киради. Пўстлоқ зираворларга долчин киради. Долчин тропик мамлакатларида ўсадиган долчин дарахтининг қуритилган пўстлоғидан иборат зиравордир. Дунё бозорида Цейлон долчини энг юқори баҳоланади. Долчин Хитой, Ҳиндистон, Шри-Ланка, Бразилия, Индонезия каби мамлакатларда ҳам етиштирилади. Долчин қандолат, ликер-ароқ маҳсулотлари, колбасалар ва маринадлар тайёрлашда ишлатилади.

Мева-уруғ зираворлар Хантал (горчица) . Кукун ҳолидаги хантал хантал ўсимлиги уруғидан мойини ажратиб олгандан кейин қолган массани майдалаб олинади. Мой ажратиб олингангандан кейин қолган масса қуритилиб, туйиб кукун ҳолига келтирилади. Хантал кукунининг асосий таркибий қисмини глюкозид синигрин ташкил этади. Қуруқ хантал кукунини иссиқ сув билан эзганда ферментлар таъсирида глюкозид синигрин гидролизланиб глюкоза ва аллил хантал мойини ҳосил қилади. Айнан ҳосил бўлган аллил хантал мойи ошпазликда ишлатиладиган ханталнинг ўткир ҳидли ва аччиқ таъмли бўлишини белгилайди. Хантал кукунининг сотувга 1-чи ва 2-чи навлари чиқарилади. Уларнинг таркибида намлик 10 фоиздан ошмаслиги керак. Биринчи нав ханталнинг таъми ўткир, ранги оч-сариқ, сувда қорилганда ҳам қораймайдиган бўлади. Иккинчи нав ханталнинг ранги сариқ бўлиб, сувда қориганда тўқроқ ранга киради. Хантал кукуни пергамент қаватли қоғоз пакетларга 50 ва 120 г миқдорида жойланиб сотувга чиқарилади. Шунингдек, савдо корхоналарига овқатга тайёр қилинган суюқ хантал ҳолида ҳам чиқарилади. Ханталнинг таъм кўрсаткичларини ва хушбўйлигини яхшилаш мақсадида унга ўсимлик мойи, қанд, туз, сирка, қалампир сингари қўшимча хом ашёлар ҳам қўшилади. Суюқ хантал шиша банкаларга 50, 75, 100, 150 ва 200 г массада қадоқланади. Сифатли суюқ хантал сариқ рангли ва бир хил консистенцияли бўлиши керак. Таъми ўткир, ўзига хос, бегона ҳидларсиз бўлиши керак. Суюқ хантал таркибида ёғ – 6-8 %, қанд – 16 %, туз 1,3-2,5 % ни ташкил этади. Мускат ёнғоқ . Бу тропик мамлакатларда ўсадиган доим яшил бўлиб турадиган мускат дарахтининг қуритилган мевасидир. Ташқи кўриниши

бўйича мускат ёнғоғи овал ёки юмалоқ шаклда бўлиб, жигар рангли, сиртида эгри-бугри чизиқчалари мавжуд бўлади. Мускат ёнғоғи таркибида ёғ 11 % ни, эфир мойлари эса 7-15 % гачани ташкил этади. Эфир мойининг асосини углеводород пинен ва камфенлар ташкил этади. Шунингдек эфир мойи таркибига терпен ва ароматик қатори углеводородлари, баъзи альдегид ва кетонлар ҳамда мускат мойига хос миристин кислотаси бўлади. Ана шу учувчан мураккаб бирикмалар мускат ёнғоғига ўткир, озроқ аччиқ ўзига хос таъм беради. Мускат ёнғоғида намлик 12 % дан ортиқ бўлмайди, умумий кун миқдори эса 4 % ни ташкил этади. Истеъмолчиларга сотиш учун мўлжалланган мускат ёнғоғи 3-5 донадан қилиб (13-15 г) картон коробкалар ёки шиша пробиркаларга қадоқланади. Баъзан мускат ёнғоғи майдаланган ҳолда истеъмолчиларга тақдим этилиши мумкин. Сифатли мускат ёнғоғи соғлом, ҳашаротлар билан зарарланмаган, кўкиш-қўнғир рангли бўлиши керак. Таркибида 5 % дан ортиқ чириган мағизлари бўлган, бегона ҳидларга ва таъмларга эга бўлган, зараркунандалар билан зарарланган мускат ёнғоқларини сотувга чиқишга рухсат этилмаслиги керак. Мускат ёнғоғи ошпазликда, озиқ-овқат саноатида колбаса, ликер-ароқ ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Бундан ташқари мускат ёнғоғидан табобатда ва парфюмерия саноатида қўлланиладиган эфир мойи ишлаб чиқаришда ҳам кенг қўлланилади. Қалампир . Қалампир энг кўп тарқалган зираворлардан ҳисобланади. Қалампирнинг ўткир таъми ва ўзига хос хушбўйлиги мавжуд бўлганлиги учун гўшт, балиқ, сабзавот, қандолат, ликер-ароқ ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Қалмпирнинг асосан тўртта тури мавжуд: қора мурч, оқ мурч, хушбўй мурч, қизил қалампир. Қора мурч – тропик ўсимликнинг қуритилган думбул мевасидир. Қалампирнинг ватани Ҳиндистон ҳисобланади. Қора мурчнинг таркибида унга ўткир аччиқ таъм берадиган 7 % га яқин пиперин (С 17 Н 19 NО 3 ) алкалоид

ва 2 % гача ўзига хос ҳид берадиган эфир мойи бўлади. Қора мурч сотувга донадор ва янчилган ҳолда чиқарилади. Сифатли мурчнинг донлари шарсимон (диаметри 3-5 мм), буришқоқ, қора, ярқирамайдиган, жигар ранг тусли бўлади. Яхши навларининг 100 донасининг массаси 4,8 г гача бўлади. Сифатли донадор қора мурчда чириган, зараркунандалар билан зарарланган донлар ва бегона ҳидлар бўлмаслиги керак. Намлиги 12 % дан ошмаслиги керак. Умумий кул миқдори эса 6 % гачани ташкил этади. Янчилган мурч ҳам тўқ кулранг, кукунсимон маҳсулот бўлиб, унинг сифат кўрсаткичлари айнан донадор қора мурчники сингари бўлади. Оқ мурч – қора мурч олинадиган дарахтнинг яхши пишиб етилган мевасини қуритиб ишлов бериш йўли билан олинадиган маҳсулотдир. Оқ мурч қора мурч сингари ўткир, аччиқ таъмга эга эмас. Хушбўй мурч (қалампирмунчоқ) – бу тропик дарахтнинг думбул бўлиб етишган мевасини қуритиб олинади. Хушбўй мурчнинг ҳам донларининг юзаси буришқоқ, тўқ жигарранг. Хушбўй мурчнинг ҳиди ҳам долчин ва мускат ёнғоғининг ҳиди сингари мураккаб бўлиб, таъми ёқимли аччиқроқ бўлади. Қизил қалампир – бу итузумдошлар оиласига мансуб ўсимликнинг бутунлигича қуритилган ёки қуритиб кукун ҳолига келтирилган мевасидир. Қизил қалампир таъмининг ўткир, аччиқлигига қараб аччиқ, ўртача аччиқликдаги ва ширин қалампир турларига бўлинади. Қизил қалампир таркибида 0,02 дан то 1 % гача миқдорда капсаицин (С 18 Н 27 NО 3 ) алкалоиди бўлади, ана шу алкалоид қалампирга ўткир, ачитадиган таъм беради. Янчилган қизил қалампир 25-30 г миқдорида пакетчаларга қадоқланиб савдога чиқарилади. Мағор босган, ҳўл, шунингдек бегона ҳидларга эга бўлган қалампирларни истеъмолчиларга сотиш тақиқланади. Зира . Бир йиллик ўтсимон ўсимликнинг икки уруғи меваси. Собиқ Иттифоқнинг ҳамма жойларида кенг тарқалган ўсимлик ҳисобланади.

Зиранинг меваси сал эгик, қўнғирроқ рангли ўроқсимон уруғдан иборат. Зира таркибида эфир мойининг миқдори 3 % дан 7 % гачани ташкил этади. Эфир мойининг 50 фоизини карвон (С 10 Н 14 О) моддаси ва қарийиб шунча қисмини лимопен (С 16 Н 16 ) моддаси ташкил этади. Сифатли зира уруғлари кучли ўзига хос ёқимли ҳидга ва ўткир зиравор таъмли бўлади. Қуруқ зиранинг намлиги 12 % дан, бегона аралашмалар миқдори эса 3 % дан ошмаслиги талаб этилади. Зира карам тузлашда, пишлоқ, қандолат маҳсулотлари ва нон тайёрлашларда ишлатилади. Барг зираворлар Барг зираворларга Дафна барги (лавровый лист) киради. Бу зиравор Қримда ва Кавказда ўсадиган асл дафнанинг қуритилган баргидан иборат. Дафна барги соя жойда қуритилгандан кейин яшилроқ рангли, қуруқ баргининг узунлиги камида 3 см бўлиши керак. Дафна бирги таркибида 3 % гача эфир мойи бўлиб, унинг 30 фоизини пиненон ва 16 % га яқини спиртлар ташкил этади. Яхши қуритилган Дафна барги яшил рангда бўлиб, эгиб кўрганда синиб кетмайди. Унинг таъми сал аччиқроқ, ҳиди – хушбўй, ёқимли. Намлик дафна баргида 12 % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Замбуруғ ва ҳашаротлар билан зарарланган, бегона ҳидларга эга бўлган дафна баргларининг сотишга рухсат этилмайди. Дафна баргининг асосий истеъмолчилари консерва саноати ҳисобланади. Шунингдек, ундан умумий овқатланиш корхоналарида ва уйда ҳар хил таъомлар тайёрлашда кенг фойдаланилади. Илдиз зираворлар Энг кўп қўлланиладиган илдиз зираворлардан бири занжабил (имбирь) ҳисобланади. Занжабил кўп йиллик ўсимликнинг қуритилган илдиз

пояларидан иборат. Занжабил асосан Ҳиндистон, Хитой, Япония, Индонезия, Африка ва бошқа мамлакатларда ўсади. Тайёрлаб олиш усулига қараб оқ занжабил ва қора занжабил бўлади. Оқ занжабил ювилиб тозаланган илдизпояни ҳавода ва қуёш нурида қуритиб олинади. Қора занжабил эса илдизпояни аввал суда қайнатиб, сўнгра қуритиш йўли билан олинади. Қайнатилганда илдизпоядаги крахмал клейстрланади ва қора ранг ҳосил қилади. Занжабил таркибида 1-3 % миқдорида эфир мойи бўлади. Унинг аччиқ таъми таркибида фенолсимон модда гингерол (С 17 Н 26 О 4 ) борлиги билан изоҳланади. Занжабил сотувга илдизпоя бўлакчалари ҳолида ёки янчилган тарзда чиқарилади. Янчилган занжабил – бу ўткир занжабил ҳидли, аччиқ таъмли, кулранг- сариқ талқонсимон маҳсулотдир. Эфир мойининг миқдори занжабилда 1,5 % дан ортиқ бўлмаслиги талаб этилади. Моғор босган, қўланса ва бошқа бегона ҳидларга эга бўлган занжабил сотувга чиқарилмаслиги керак. Чакана савдо тармоқларига занжабил янчилган ҳолда 10 г лик шиша пробиркаларга, картон қутиларга қадоқланиб чиқарилади. Занжабил унли қандолат маҳсулотлари, ликер-ароқ маҳсулотлари, колбасалар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Баъзи мамлакатларда занжабилдан пивонинг таъм ва ҳид кўрсаткичларини яхшилашда ҳам фойдаланилади.

Гул зираворлар Гул зираворлар ҳам озиқ-овқат саноатида кенг қўлланилади. Асосий гул зиравор – бу заъфарон (шафран) ўсимлигининг қуритилган гул тумшуқчаларидир. Бу ўсимлик кўп йиллик ҳисобланиб Озорбойжон давлатининг Апшерон ярим оралида ўстирилади. У тўқ қизил рангли эгилувчан ингичка иплардан иборат. Заъфароннинг қуритилган тумшуқчалари таркибида 0,6 % га яқин эфир мойи бўлади. Шу сабабли ҳам заъфарон хушбўйлик берувчи модда сифатида ишлатилади. Бундан ташқари заъфарон таркибида аччиқ таъм берувчи глюкозид пикрокроцин (С 16 Н 26 О 7 ) бўлади. Бу глюкозид гидролизланганда глюкоза ва сафрональ терпени (С 10 Н 14 О 4 ) ҳосил бўлади. Заъфароннинг ҳиди ўткир, ўзига хос, таъми эса ёқимли, сал аччиқроқ бўлади. Савдо тармоқларига зафарон шиша пробиркаларга 1 г дан қадоқланган ҳолда чиқарилади. Заъфаронни сувда ҳатто 1:1000000 нисбатда эритганда ҳам сариқ ранг ҳосил бўлади. Зафарон асосан ликер-ароқ, нон, унли қандолат маҳсулотлари ва пишлоқлар ишлаб чиқаришда ранг берувчи хушбўй модда сифатида ишлатилади. Овқатга ишлатиладиган кислоталар. Ош тузи. Натрий глютамати Озиқ-овқат саноатида ва ошпазликда асосан сирка ва лимон кислоталари ишлатилади. Сирка кислотаси. Бу кислота винони, пивони бижғитиб сиркага айлантириш йўли билан олинади. Қандай хом ашёдан тайёрланганлигига қараб вино сиркаси, мева-резавор мева сиркаси ва пиво сиркаси бўлади. Сирка кислотаси сотувга ошхона сиркаси ва сирка эссенцияси ҳолида чиқарилади. Ошхона сиркаси сирка кислотасини сувда эритиш йўли билан олинади.

Ошхона сиркаси овқатларга қўшиб истеъмол қилинади ва унинг асосий вазифаси иштаҳани очишдан иборатдир. Ошхона сиркаси таркибида сирка кислотасининг миқдори 3-9% ни ташкил этади. Яхши сифатли ошхона сиркаси тиниқ, рангсиз, қуйқасиз ва чўкиндисиз, таъми нордон, ҳиди ўзига хос, бегона таъмларсиз ва ҳидларсиз бўлиши керак. Хушбўй ўтлар дамламасига аралаштирилиб таркибида 5-6% сирка кислотаси бор хушбўй сирка ҳам ишлаб чиқарилади. Сирка эссенцияси сирка кислотасининг сувли эритмаси бўлиб, унинг таркибида сирка кислотасининг миқдори 70-80% ни ташкил этади. Сирка эссенцияси сув қўшиб концентрацияси 5-6% га келтирилгандан кейингина истеъмол яроқли ҳисобланади. Лимон кислотаси. Бу кислота рангсиз кристаллар ҳолатида бўлиб, унинг таркибида лимон кислотасининг миқдори 99,5% ни ташкил этади. Лимон кислотаси оқ рангли, қуруқ, сочилувчан консистенцияга эга. Рангсиз кристаллар сувда осон эрийди, эритмаси тиниқ, таъми нордон бўлади. Лимон кислотаси қандолатчиликда, ликер-арақ маҳсулотлари, спиртсиз ичимликлар олишда ишлатилади. Уй шароитида эса бу кислотани сирка ўрнига ишлатиш мақсадга мувофиқдир. Ош тузи Ош тузи табиий манбалардан олинадиган хлори натрийнинг (NaCl) тоза кристалларидан иборатдир. Тоза ош тузлари таркибида хлорли натрийнинг миқдори 97,0-99,7%ни ташкил этади. Хлорли натрий таркибида натийнинг миқдори 39,4% ни, хлорнинг миқдори эса 60,6% ни ташкил этади. Ош тузи овқатга солинадиган дориворлар орасида биринчи ўринлардан бирини эгаллайди. Инсон организмида хлорли натрийнинг етишмаслиги сув- туз алмашинувининг бузилишга олиб келади. Хлорли натрий қон, лимфа, протоплазма клеткалари таркибига кириб, тўқима ва ҳужайларда осматик

босимни бошқаришда муҳим аҳамиятга эгадир. У организмда ошқазон сўлакларининг таркибий қисмларидан бири ҳисобланган хлорид кислотасини ҳосил қилиш учун зарур бўладиган хлор ионларининг ҳам манбаи ҳисобланади. Ош тузининг натрий ионлари эса ошқозон ости безлари сўлакларининг ҳосил бўлишида иштирок этиб, уларнинг ишқорлилик муҳитини таъминлайди. Катта ёшдаги одамларнинг ош тузига бўлган суткалик эҳтиёжи ўртача 10-15 г ни ташкил этади. Ҳақиқатда эса инсон бир кунда 20-25 г миқдорида ош тузи истеъмол қилади. Ош тузи фақатгина овқатга ишлатилиб қолмасдан, балки гўшт, балиқ, сабзавот маҳсулотларини консервалаш мақсадларида ҳам ишлатилади. Ош тузи келиб чиқиши ва қандай усулда олинишига қараб тоштуз, ўзи чўккан туз, чўкма ва қайнатма тузларга бўлинади. Тош туз ишлаб чиқариш ҳажми бўйича биринчи ўринни эгаллайди. Бу туз ер тагида йирик палахсалар ҳолида жойлашади ва туз конларини ташкил этади. Ана шу палахсалардан туз очиқ ва ёпиқ усуллардан қазиб олинади. Тош тузлар таркибида жуда кам миқдорда бегона аралашмалар бўлиб, улар таркибида хлорли натрийнинг миқдори 98-99% ни ташкил этади. Республикамиз ҳудудлари ҳам ана туз манбаларига бой ҳисобланади. Масалан, Республикамизнинг Сурхондарё вилояти Шеробод тумани ҳудудида жойлашган Хўжа-Икон туз кони ана шундай манбалар жумласига киради. Бу туз кони бугунги кунда Республикамиз аҳолисининг ош тузига бўлган эҳтиёжини таъминлашда жуда катта аҳамиятга эгадир. Ўзи чўккан туз - бу туз шўр сувли кўллар тубида қалин қатлам бўлиб тўпланади. Бир неча асрлар давомида ана шундай тузлар манбаи бўлиб келаётган асосий кўллардан бири Босқунчоқ кўли ҳисобланади. Тош тузларга қараганда бу тузлар таркибида кўпроқ бегона аралашмалар, асосан кальций тузлари аралашмалари бўлади. Шу сабабли бу тузлар бегона аралашмалардан тозаланиши керак. Чўкма тузлар сунъий ҳавзаларга тўпланган океан, денгиз, кўлларнинг

шўр сувларидан табиий шароитда ёз кунлари сувнинг буғланиб кетиши натижасида ҳосил қилинади. Бундай тузлар кам миқдорда ишлаб чиқарилади. Қайнатма туз ер ости шўр сувларини буғлатиш йўли билан олинади. Органолептик ва физик-кимёвий кўрсаткичлари бўйича юқори сифатли туз олиш учун буғлатиш асосан вакуум-аппаратларда олиб борилади. Бу туз тоза оқ рангли, майда кристаллар ҳолида бўлиб, тоза шўр таъмга эгадир. Хлорли натрийнинг миқдори бу тузларда 99,7% дан кам бўлмаслиги керак. Ишлов бериш усулига қараб ош тузлари майда кристаллар ҳолида, майдаланган, майдаланмаган ва йодланган тузларга бўлинади. Майда кристалли тузлар, асосан қайнатма тузлар бўлиб, кўзчалари 0,8 мм бўлган элаклардан бутунлай ва 0,5 мм кўзчали элаклардан эса 95% ўтади. Майдаланган туз кристалларининг ўлчамларига биноан тўрт номерга бўлинади: №0 - кристалларининг катталиги 0,8 мм; №1 - 1,1; №2 - 2,5; №3 - 4 мм. Йодланган туз касалликларнинг олдини олиш ва даволаш мақсадларида ишлаб чиқарилади. Бу туз асосан қалқонсимон без касалликларининг олдини олиш учун 1 тонна тузга 25 г йодли калий аралаштириб ишлаб чиқарилади. Йодланган тузларнинг 200 г нинг таркибида йод миқдори 1,91 мг ни ташкил этади. Бир кунлик эҳтиёж учун зарур бўладиган тузни йодланган ҳолда истеъмол қилган киши, бир суткада 200 мкг йод олган ҳисобланади. Сифатига кўра ош тузи тўрт навга бўлинади: экстра, олий, 1-чи ва 2-чи навлар. Тузнинг сифати унинг таркибидаги хлорли натрийнинг, сувда эримайдиган моддаларнинг миқдори ва кристалларининг ўлчамига боғлиқ. Экстра навли тузларнинг ранги оқ бўлиши керак, қолган ҳамма навларида эса минерал аралашмаларнинг таркибига қараб оқ-сарғиш, оқ- кулранг, оқ-пушти рангларда бўлиши мумкин. Тузлар таркибида кўз билан кўриб бўладиган минерал аралашмалар бўлишига ҳам йўл қўйилмайди. Тузларнинг таъмини аниқлашда 5%-ли эритмадан фойдаланилади. Бундай эритма тоза шўр таъмли, бегона таъмларсиз ва ҳидларсиз бўлиши керак. Йодланган тузларда эса озроқ миқдорда йод ҳиди сезилишига йўл қўйилади.

Тузларнинг органолептик кўрсаткичларига улар таркибида учрайдиган минерал аралашмалар катта таъсир кўрсатади. Тузларнинг физик-кимёвий кўрсаткичларига хлорли натрийнинг миқдори (97,0-99,7%), сувда эримайдиган моддалар миқдори (0,03-0,85%) ва тузларнинг намлиги (0,1-6,0%) каби кўрсаткичлари киради. Туз савдо тармоқларига майда идишларга ўралган, катта идишларга ўралган ва тўкма ҳолларда чиқарилади. Маълумки, тузларни сақлаганда улар микроорганизмлар ва зараркунандаларнинг таъсирига учрамайди. Тузларни сақлаганда бўладиган асосий нуқсон уларнинг кристалларининг зичлашиб қапишиб қолиши ҳисобланади. Бу нуқсон туз намлигининг ортиши билан тезлашади. Майда идишларга ўралган, қайнатма тузлар қуруқ, маҳкам ёпиладиган омборхоналарда сақланиши керак. Майдаланган катта идишларга жойлашган ва тўкма тузлар ёмғир тегмайдиган очиқ омборхоналарда сақланиши мумкин. Йодланган тузларни сақлашга эса алоҳида эътибор берилиши керак. Йодланган тузлар таркибидаги йодли калий намлик ва қуёш ёруғи таъсирида парчаланади ва ҳосил бўлган эркин йод учиб чиқиб кетади. Шу сабали йодланган тузларни герметик бекитиладиган идишларда сақлаш мақсадга мувофиқдир. Йодланган тузларнинг кафолатланган сақлаш муддати 6 ой қилиб белгиланган. Бу муддат ўтиши билан йодланган тузлар оддий ош тузи сифатида сотилади. Натрий глютамати Натрий глютамати глутамин кислотасининг натрийли тузи ҳисобланади. Тоза натрий глютамати оқ рангли, кристал ҳолидаги толқонсимон маҳсулот бўлиб, сувда яхши эрийди. Эритмаси шўрроқ таъмли, ҳидсиз бўлади. Маълумки, глутамин кислотаси янги гўшт, ҳўл сабзавотлар ва бошқа бузилмаган озиқ-овқат маҳсулотларининг табиий таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Маҳсулотларни сақлаш жараёнида глутамин

кислотасининг миқдори камайиб боради, натижада озиқ-овқат маҳсулотларининг таъм кўрсаткичлари ҳам маълум даражада пасаяди. Шу сабабли уларнинг табиий таъмини сақлаб туриш учун озиқ-овқат маҳсулотларига натрий глютамати қўшиш мақсадга мувофиқдир. Натрий глютамати ишлаб чиқариш учун асосий хом ашё қанд лавлагини қайта ишлаш саноатининг чиқиндилари ҳисобланади. Натрий глютамати қайнатилган колбасалар, консервалар, концентратлар ишлаб чиқарищда фойдаланилади. Натрий глютамати гигроскопик маҳсулот бўлганлиги учун герметик бекитиладиган идишларда сақлаш тавсия этилади.

Адабиётлар : 1. «Ўзбекистон иқтисодиёти» ахборот ва таҳлилий шарҳ 2005 йил. Тошкент, Ўзбекистон, 2006. 2. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош муҳаррияти, 2002. 3. Нормахматов Р., Вакил М.М. Ценность плодов хурмы. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №1, с. 22-23. 4. Нормахматов Р. Абрикосы и персики – источник каротина. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №5-6, с. 47. 5. Нормахматов Р. Макро и микроэлементы в плодах граната и хурмы Узбекистана. Ж. Хранение и переработка сельхоз сыря, 2001, №6, с. 37- 38. Российская Академия сельскохозяйственных наук. 6. Нормахматов Р., Отамурадов К.О., Ахмеджанова Ф.А., Маљсудов Т.М. Товаршунослик. Тошкент, Меќнат, 2004 й. 7. Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической ценности пищевых продуктов. М.: Во Агропромиздат, 1987. 8. Останақулов Т.Э. Сабзавоб экинлари биологияси ва ўстириш технологияси. Тошкент, 1997. 9. Чепурной И.П. Заготовка и переработка меда. М.: Во Агропромиздат, 1987. 10. Чудаков В.Г. Технология продуктов пчеловодства. М.: Колос, 1979. 11. Теплов В.И., Панесенко В.А. Товароведение и экспертиза животноводческого сырья. Издательство Дашков и К, 2006.

Похожие

Лаззатли маҳсулотлар

Лаззатли махсулотлар

Гўшт, сут ва консерваланган маҳсулотлар технологияси.

Гўшт, сут ва консерваланган маҳсулотлар технологияси

Сабзавот ва меваларни қайта ишлаб тайёрланган маҳсулотлар