Умуминсоний аҳлоқ принциплари - Этика - Рефераты

Умуминсоний аҳлоқ принциплари

Загружено в:

20.11.2023

Скачано:

0

Размер:

24.44921875 KB

Умуминсоний аҳлоқ принциплари Режа: 1. Умуминсоний ахлоқ принциплари. 2. «Умуминсоний ахлоқ (этика ва этикет) нормалари» тушунчалари. 3. Умуминсоний ахлоққа зид иллатлар ва уларга қарши курашнинг йўналишлари. 4. Адабиётлар

Умуминсоний ахлоқ принциплари. «Принцип» - лотинча сўз бўлиб, назария, таълимот ва фаннинг асосий қонун-қоидаси ёки киши қаттиқ ушлаб олган ва огишмай амал қиладиган қоида деган маъноларни англатади. Ахлоқ принципларини бирон - бир шахс яратмаган, у муайян ижтимоий муносабатларга мувофиқ ҳаёт жараёнида ахлоқий онг шакллари сифатида вужудга келган қонун-қоидалар ҳисобланади. Шунга кўра, умуминсоний ахлоқ принциплари деб жамиятнинг маънавий онгида ишлаб чиқилган, инсоннинг маънавий моҳиятига, бурчига, ҳаётининг мазмунига ва кишилар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг табиатига тааллуқли бўлган умумий талабларни акс эттирадиган, инсонлар фаолиятининг умумий йўналишини кўрсатиб берадиган ва муайян хулқ-атвор нормаларига асос бўлиб хизмат қиладиган қонун-қоидаларига айтилади. Умуминсоний ахлоқ принципларига қуйидагилар киради:  инсонпарварлик;  ўзаро ёрдам;  ишонч;  хамжиҳатлик;  тинчликсеварлик;  ватанпарварлик;  адолатлилик;  одамийлик;  қонунийлик ва ҳаказо.

Инсонпарварлик принципи Инсонпарварлик икки маънода: Биринчидан, инсоннинг озодлик ва тенглик учун олиб борадиган кураши; Иккинчидан, дунёқараш, мафкура, сиёсат, ахлоқ сифатида тушунилади. Инсонпарварлик одамларга меҳр-муҳаббат билан қараш, уларнинг хақ- ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, бахт-саодати, ҳар томонлама камол топиши ҳақида гамхўрлик қилишни ифодаловчи олижаноб туйгулар мажмуидир . Инсонпарварлик принципининг ахлоқий мазмунини қуйидагилар ташкил этади:  инсонни олий даражадаги қадрият деб тушуниш унинг ижодий куч ва қобилиятларининг, имкониятларининг чексиз камол топишига ишониш;  хар бир инсоннинг қадр-қимматини, эркин яшашини, моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш, бахт-саодатга эришишларини талаб қилиш;  хар бир инсонни унинг ёши ва жинси, ирқи, миллати, тили ва динидан қатъи назар ҳурмат қилиш;  эркак ва аёлларни, қария ва болаларни ва барча миллат вакилларини уларни инсонийлигига қараб ҳурмат қилиш;  ўзгаларнинг тақдирига бефарқ қарамаслик, инсониятнинг бахт-саодати йўлида тинмай меҳнат қилиш. Жамоатчилик принципи. Ҳеч бир одам ўзгалардан ажралган ҳолда яшамайди. У бошкалар билан ўзаро ҳамкорлик қилган ҳолда жамоа бўлиб яшайди ва меҳнат қилади. Жамоа бўлиб яшаш инсонларга хос бўлган хусусиятлардан бири ҳисобланади. У хусусият асосида ўзаро ёрдам, ҳамкорлик, қўллаб-қувватлаш, ҳамдардлик ётади. Жамоатчилик принципи хизмат кўрсатиш ходимларнинг шахсий манфаатларини жамоанинг манфаатлари билан уйгунлаштирувчи ва

ходимларнинг ҳар томонлама ривожланишини таъминловчи меҳнат қонун- қоидалари сифатида ҳар икки томонга муайян вазифа ва мажбуриятларни юклайди. Ходимнинг хизмат жамоаси олдидаги вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Хизмат жамоасини ҳурмат қилиш, фикрига қулоқ солиш; 2. Хизмат жамоасида бўлаётган ишларга ўзини ҳам маъсул деб билиш, тартиб-интизомни сақлаш, ўзаро ёрдам ва ҳамкорлик ишларига ҳисса қўшиш; 3. Хизмат жамоатнинг аҳиллигига путур етказувчи иллатлар- шахсиятпарастлик, амалпарастлик, калондимогликка қарши курашиш. Хизмат жамоасининг ходимлари олдидаги вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Ҳар бир ходимнинг хизматини диққат билан кузатиш, жамоа ишига қўшган ҳиссасини адолатли баҳолаш; 2. Ҳар бир ходимнинг маънавий ва жисмоний имкониятларидан, тўплаган тажрибаларидан унумли фойдаланиш; 3. Ҳар бир ходимнинг яхши турмуш кечириши учун гамҳўрлик қилиш, йўл қўйган хатоларни тузатишига ёрдам бериш. Адолатлилик принципи. «Адолат» -арабча сўз бўлиб, одиллик, тўғрилик, ҳаққонийлик деган маъноларни англатади. Адолат - одамларнинг ўз бурч ва вазифаларини жамият талабларидан келиб чиққан ҳолда тўғри, қонуний, ҳалол, виждонан, ҳаққоний ва одилона бажаришларини ўзида акс эттирувчи ахлоқий, сиёсий, ҳуқуқий категориядир. Адолат принципи ўз мазмунига кўра уч таркибий қисмдан: - тақдирлаш мезони; - талаб қилиш мезони; - қонуний баҳо беришдан ташкил топади.

Адолат принципининг тақдирлаш мезони - хизмат жамоаларининг ҳар бир одамни, хизматчини қилган меҳнатига, хизматига яраша сийлаши ёки қилмишига яраша жазолаши тушунилади. Талаб қилиш мезони - хизматчининг жамият ва хизмат жамоалари томонидан норма, одоб қоидаси, анъана, урф-одат шаклида қарор топган ахлоқий талабларга оғишмай амал қилишини, уларни бажаришини қатъиян талаб қилиниши тушунилади. Қонуний баҳо бериш деганда ўрнатилган ахлоқий баҳолаш ўлчови асосида ҳар бир ҳаракатга берилган баҳонинг тўғри ёки нотўгрилигини белгилаб бериши тушунилади. Ватанпарварлик принципи. «Ватан» - арабча сўз бўлиб, ўзбек тилида «она юрт» деган маънони англатади. Ватан инсоннинг киндик қони тўкилган жой, инсонни ижтимоий етимликдан асровчи манзил, ҳар кимнинг бирлигини қадрловчи, ўз-ўзига сиёсий беклигини ифодовловчи заминдир . Инсонларнинг ватанпарварлиги ҳамма вақт севимли халқнинг шон- шарафи, қадр-киммати, маданияти ва анъаналарига эҳтиёткорлик билан муносабатда ўз ифодасини топади. Ватан ҳисси - шу Ватаннинг эгаси бўлмиш халқни билишдан унинг қадрига етишдан, буюклигини эътироф этишдан бошланади. Ватан ва халқ эгизак. Ўзбекистон деганда ўзбек халқини, ўзбек халқи деганда Ўзбекистонни тушунмоқ керак. Ватан туйгуси - аждодларимизнинг Ватан дея, унинг озодлиги ва мустақиллиги йўлида жон фидо қилганликларини, жабрситам, зулмга учраганликларини ёд этиш, мустақил, озод ва обод Ватанимизга юксак эътиқод билан яшаш, унга ҳамиша садоқатли бўлишдир.

Қонунийлик принципи. Қонунийлик – жамият аъзоларнинг ҳуқуқ нормаларига қатъий риоя қилган ҳолда уларни амалга оширишларига айтилади. Хизмат кўрсатиш ходимлари касб ахлоқининг қонунийлик принципи қонунларда, фармонларда, буйруқларда кўрсатилган ва белгилаб қўйилган ҳуқуқ нормаларининг талабларини оғишмай амалга ошириш, мавжуд қонунларга қатъий бўйсунган ҳолда ўзига юклатилган хизмат вазифасини инсонпарварликка, адолатга, қонунийликка асосланган ҳолда бажаришдир. Қонунийликнинг тўрт принципи мавжуд: 1. Қонунийликнинг ягоналиги ва унинг бир хилда тушунилиши; 2. Қонуннинг устунлиги; 3. Қонунларнинг ҳаққонийлиги ва мақсадга мувофиқлиги; 4. Қонуннинг маданият билан боғлиқлиги. Бу принципларнинг хизмат кўрсатиш ходимларининг фаолиятида амал қилиши мижозларга хизмат кўрсатишда тартиб-интизомни сақлаш, қонунийликни таъминлаш, қонунга итоаткорлик жараёнларини қамраб олади. Умуминсоний ахлоқ (этика ва этикет) нормалари» тушунчалари. «Норма» - лотинча сўз бўлиб, ўзбек тилида расмийлаштирилган қонун- қоида, ҳамма учун мажбурий деб ҳисобланган тартиб-қоида ёки бирор нарсанинг, ишнинг аниқ белгиланган ўлчами, меъёри деган маъноларни англатади. Ахлоқ нормалари ахлоқий муносабатларнинг таркибий қисми ва ахлоқий онг шаклларида мавжуд бўлади.

Ахлоқ принциплари-умумлашган ахлоқий тушунчалар бўлса, ахлоқий нормалар ахлоқий принципларга риоя қилиш учун қандай ахлоқий хислатлар зарурлигини кўрсатади. Хизмат кўрсатиш ходимларининг касб аҳлоқи нормаларига қуийдагилар киради: хушмуомалалик ва одаблилик, оддийлик ва камтарлик, ҳалоллик ва ростгуийлик, собитқадамлик, очиқ кўнгиллик, сахийлик ва мурувватлилик, ўзаро ҳурмат, дўстона муносабат, самийлилик, сиполик, катталарни ҳурмат қилиш ва бошқалар. Хушмуомалилик - кўнгилдаги ардоқли фикрларни, энг ноёб ҳис- туйгуларни, энг эзгу ниятларни одамлар билан баҳам кўриш, осойишталик, вазминлик, хотиржамлик билан иш тутишдир. Унинг 10-та белгиси бор. Улар қуйидагилар: инсоф, ақл, илм, олижаноблик, кўркам феъл, яхшилик, сабр, шукр, мулойимлик . Одоблилик - яхши тарбия кўрганликнинг намоён бўлиши, хатти ҳаракатларда, сўзлашувда меъёрни, чегарани, мувофиқлилик ва номувофиқликни билишдир. Одоблиликнинг асосий белгиси – ўзини тута билиш, ҳукм чиқаришда шошил-маслик, кишларнинг орқасидан гибат қилиш, ўзгалар фикрини тинглай билиш, ширинсўзлик ҳисобланади. Халоллик ҳар бир инсонинг ўз кучи билан меҳнат қилиши, шунинг эвазига топган мол-мулки, обруси, жамиятга тутган ўрни, ҳулқининг тугрилиги, сўзида қатьийлик ва садоқатининг мажмуасидир. Собитқадамлик - ният қилинган ишка жиддий киришиш ва охирига етма-гунча ундан чекинмаслик, бошланган ишни охирига етказишдир. Сабр қаноат – бошга тушган қийинчиликларни чидам билан енгишдир. Камтарлик деб кишининг ўзини табий ҳолда қандай бўлса шундайлигича ҳамма билан тенг баб-баробар тутишига аийтилади.

Ростгўйилик – ҳалолликнинг бир кўриниши бўлиб, ҳақиқатни гапириш, ўзининг ҳам, ўзгаларнинг ҳам қадр-қимматини тўғгри баҳолаш, яхшини яхши, ёмонни ёмон деб очиқчасига айтишдир. Шижоат – ботирлик, жасорат, довюраклик, мардлик дегани. Покизалик – бу тозалик ва софлик дегани. Тозалик-инсон саломатлигининг гарови. У касб аҳлоқининг нормаси сифатида ҳар бир ҳодимдан кийим-кечагининг афт-аторининг, иш жойининг покиза бўлишини ҳамда қалбининг пок бўлишини, ейиладиган таомларига ҳаром аралашмаслигининг, ҳалол бўлишини талаб қилади. Умуминсоний ахлоққа зид иллатлар ва уларга қарши курашнинг йўналишлари. «Иллат»- сўзи касаллик, хасталик, жисмоний ва руҳий камчилик, нуқсон деган маънони англатади. Шунга кўра умуминсоний ахлоққа зид иллатлар деб умуминсоний одоб-ахлоқ принциплари ва нормалари доирасига сигмайдиган, унга хилоф равишда содир этиладиган ярамас хатти- ҳаракатларга айтилади. Бундай ахлоқсизларга - ғ азаб, жаҳолат, адоват, ғ ийбат, ҳақорат, ҳасад, нифоқ, зулм, ёлгончилик, маҳтанчоқлик, дангасалик, ичкиликбозлик, манфаатпарастлик, шуҳратпарастлик, айёрлик, хушомадгўйлик, иккиюзламачилик, эзмалик, жиззакилик, бузуҳчилик кабилар киради. Ғазаб - инсоннинг ақл қувватидан ҳиссиёт қуввати устун келиб, ўзини босолмасдан, ўзгаларга шиддат билан муомала қилишдир. Ғазаб агарда бировни уриш, сўкиш тариқасида юзага чиқса, у аҳлоққа зид иллатга айланади. Ўринсиз газабланиш маориф соҳаси ходимлари, маиший хизмат ходимлари ишларига жуда катта зарар келтиради.

Ғийбат ва туҳмат Ғийбат - бу бировларнинг орқасидан ёмонлаб гапириш, фисқи-фасад тарқатишдир. Улар бировнинг гапини бошқа бировга етказиб одамлар ўртасига нифоқ соладилар. Туҳмат - бу ҳалол одамларни айблаш ёки қоралаш мақсадида уйлаб чиқарилган асоссиз даъво, бўқтондир. Ёлгон - бу ҳақиқатга тўғри келмайдиган, нотўғри сўзларни айтишдир. Ёлгончи кишиларни каззоб дейдилар Пайгамбаримиз: «Ал каззобу ло уммати»-ёлгончи менинг умматим эмасдур» - деган эдилар (ҳадисдан). Ҳадисда фақат уч ҳолда - уруш вақтида, эр ва хотинни ризо қилишда, икки мўмин орасини тузатмоқда ёлгон гапиришга руҳсат этилади. Ҳақорат - бир кишининг нафсига, иффатига тегадиган сўзлар илақадр ва эътиборни тушурмоқ ниятида ёмон муомала қилишдир. Бировни ҳақорат қилиш катта гуноҳдир. Қўрқоқлик - энг ёмон хулқларнинг биридур. Қўркок кишилар ваҳм ва хаёлот асири бўлиб, бир ишни қилишга жасорат қилолмайди. Уларнинг сўз ва ваъдаларига ишониб бўлмайди. Зероки, юраксиз кишиларда сабр, журъат ва матонат каби яхши сифатлар бўлмайди. Нифоқ - кишининг олдида бир хил, орқасидан бошқа хил сўзланадиган сўзларга айтилади. Бундай сўзловчи икки юзламачи кишиларни мунофиқ дейилади. Тама - бировдан бир нарса умидвор бўлишга айтилади. Тамагирлик балосига йўлиққан кишиларга номус ва ҳаё деган яхши сифатлар бўлмайди. Зулм - деб бировнинг жонига ёки молига зарар етказмакни айтилади. Мансаб ва давлатга, куч ва қувватга магрур бўлиб, бировнинг хақига тажовуз қилиш зулмдир. Катталикнинг иззати зулм ва жабрда эмас, шафқат ва марҳаматдадур. «Кичикликнинг лаззати нафрат ва қаршиликда эмас, садоа ҳурматдадир.» (Абдулла Авлоний)

Умуминсоний аҳлоққа зид иллатлар жамиятининг ривожланишига тўсқинлик қилади, ёшларни ахлоқий-эстетик тарбиялаш ишларига халақит беради, жиноятларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Аҳлоққа зид иллатларга қарши курашишнинг асосий йўналишлари қўйидагилардан иборат: 1. Меҳнат ва хизмат интизомини кучайтириш. Интизом ахлоқнинг ажралмас қисми, аҳлоқ эса жамиятдаги ҳатти ҳаракатларни тартибга солувчи, бошқарувчи асосий омилдир. 2. Инсон қанча ва қандай меҳнат қилган бўлса, шунча иш ҳақи, даромад олишини таъминлаш, яхши меҳнатни тақдирлаш ишларини юқори даражада ташкил этиш. 3. Жамиятда яратилаётган барча моддий неъматлар ва уларнинг тақсимланиши давлат ва жамоат ташкилотлари томонидан назорат қилиб турилиши лозим. 4. Жамоатчилик томонидан ёмон хулқли одамларга қарши муҳит яратиш зарур. 5. Ёшларни ҳалол меҳнат қилишга ўргатиш, меҳнатсеварлик руҳида тарбиялаш. У маориф соҳаси ходимларининг асосий вазифасидир. 6. Ҳар бир кишининг меҳнати самарали бўлиши лозим. Самарали меҳнат аҳлоқсизликдан асрайди. 7. Жиноятчиликка қарши курашиш. И.А. Каримов умуминсоний ахлоққа зид иллатларга қарши курашишнинг йўналишларини қуйидагича белгилайдилар: «Фуқароларимизнинг ҳуқуқбузарликка қарши ички имкониятлари ва юксак даражадаги ахлоқи жиноятчиликдан энг яхши ҳимоядир. Оилада, мактабда, олийгоҳда, меҳнат жамоасида, маҳаллада олиб бориладиган ахлоқий тарбия, оммовий ахборот воситалари, руҳонийларнинг обрў-эътибори - ҳаммаси одамларимизда қонун бузилиши билан боғлиқ ҳар қандай хатти-ҳаракатларга нисбатан барқарор қаршиликни шакллантиришига қаратилмоғи лозим».

Бинобарин ахлоққа зид иллатларни йўқ қилиш ҳар бир виждонли фуқаронинг, хусусан маориф соҳаси ходимларининг, педагогларнинг - баркамол авлод яратувчиларининг асосий бурчидир.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

Похожие

Аҳлоқ ҳақида умумий тушунча

Хизмат кўрсатиш ходимларининг касб аҳлоқи

Халк огзаки ижодида одоб-ахлок масалалари

Одобнома фани унинг мазмун мохияти максади ва вазифалари

Кадимги ёзма манбаларда одоб – ахлок масалалари баёни