Онгни бошкариш технологиялари - Идея национальной независимости - Рефераты

Онгни бошкариш технологиялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Онгни бошкариш технологиялари Ҳозирги даврга хос айрим ижтимоий жараёнларни кузатар эканмиз, улар Грамшининг маданий гегемония хакидаги таъ лимотига уйғун тарзда, унинг кўрсатмаларига мос равишда кечаётганини тан олишга мажбур бўламиз. Айрим холларда хаттоки «бу жараёнлар Грамши таълимотига таянган ҳолда махсус ишлаб чиқилган ва моҳирона амалга оширилган, аниқроғи, Грамши назариясининг канчалик тўғри эканлигини тажрибада синаб кўриш учун ўтказилган операция эмасми- кан», деган гумонга ҳам борасан киши. Эътибор беринг. Грамшининг назариясига кўра, мада ний гегемония ўрнатиш учун соғлом аклни заифлаштириш ёки умуман «бартараф» этиш талаб этилади. Соғлом акл «ўчирилгач» эса, инсонни акл бовар килмас афсона ва уй-дирмаларга ишонтириш мумкин бўлади. Ҳозирги кунда жахонда кенг ёйилаётган ана шундай чўпчак-мафкуралардан бири «евроцентризм» деб аталади. Номидан хам кўриниб турганидек, унда Ғарбдан андоза олиш, унга таклид килиш тараккиётнинг бош омили эканлиги уктирилади. Евроцен тризм ҳаммабопликка даъво килаётган мафкура бўлиб, унга кўра, барча халқлар бир хил тараккиёт йўлини босиб ўтади, фақат ҳозирги кунда улар тарақкиётнинг турли босқичларида турганликлари боис, бир-биридан фарқ қилади. Ўз тараккиёт йўлини белгилаётган жамиятларга нисбатан евроцентризм мафкурачилари «Ғарб изидан бор - бу энг яхши дунёлардан биридир», дея «маслаҳат» беради. Аслида эса, якранг дунё куриш ғояси чўпчакдан бошқа парса эмас. Зеро, дунёда кўп сонли ранг-баранг маданият- ларнинг биргаликда мавжуд бўлиши, бир-бирини тўлдириб, бойитиб туриши инсоният таракқиётининг зарурий шарти ҳисобланади. Ва инсониятнинг хеч бир бўлаги бутун дунё да ўз ҳаёт тарзини татбиқ этишга ҳакли эмас. Президент Ислом Каримов таъбири билан айтганда, теран миллий қадриятларни, одамларнинг ўзига хос хусусиятларини, анъ- аналарни саклаб қолиш йўлидаги интилишлар миллатни

сақлаб қолишга каратилган табиий, объектив эҳтиёж сана- лади. «Ҳар қандай миллат, у нақадар кичик бўлмасин инсониятнинг бойлигидир ва ҳар қандай миллий бирлик нинг, унинг тил, маданий ва бошқа хусусиятларининг йўқ бўлиб кс тиши Ер юзидаги маданий ва генетик фонднинг, шахе имкониятларининг қаншюқлашувига олиб келади. Шу боис ҳар бир этник бирликни сақлаб қолиш унга ман- суб одамларнинг энг муҳим мақсади бўлмоғи керак. Ва бу мақсад, биринчи навбатда, ушбу этник гурухларни ўз ичига олувчи хар бир алоҳида давлатнинг вазифасидир» 1 . Бу фикрлар нафақат Ғарбдан нусха кўчириш ғоясини пучга чикаради, балки одамзодни бундай асоссиз афсоналарга қарши курашга чорлайди. Евроцентризм мафкурасининг яна бир даъвосига кўра, капитализм қудратли ишлаб чикарувчи кучларни шакллан- тиргани боис Ғарб ўз таракқиётида бошқалардан ўзиб кетди. Таракқиётда Ғарбдан орқада колган халқлар эса унга етиб олишлари учун ўз мамлакатларида айнан Ғарб намунасидаги капитализмни қарор топтириишари зарур эмиш. Ваҳоланки, Ғарб капитализми мустамлакаларнинг ресурслари ҳисобига шакллантирилгани ҳеч кимга сир эмас. Масалан, Францияда аграр соҳада банд бўлганлар сони ортиб кетгач, XX асрнинг 20-йилларида бу муаммони хал килиш учун Жазоир мустам- лакага айлантирилди ва ерларнинг ярми француз мустам-лакачилари ихтиёрига берилди. Ёки аксинча, АҚШда ерга ишлов бериш учун ишчи кучи такчиллиги юзага келганда, Африканинг 100 миллион бакувват ва навқирон йигитлари кул қилиб олиб кетилгани, бирок улардан бор-йўғи 9 милли- онга яқини манзилга омон етиб борганини тарих далиллайди. Ғарб намунасидаги капитализмни қарор топтириш неги- зида айнан маданий гегемония ўрнатиш мақсади яширинга-нини хам унутмаслик даркор. Моддиётга берилиш, нафсни кондириш, буюмпарастлик каби қадриятларнинг сингди-рилиши иқтисодий жараёнларни жадаллаштиради, чунки барча нарса сотиш ва сотиб олиш мумкин бўлган товарга айлантирилади. Фикрлар ва буюмларнинг, инсон танаси ва руҳиятининг, табиат ва маданиятнинг товарга

айлантирилиши —замонавий капитализмнинг асосий хусусиятига айланмокда. Эътибор бериб карайдиган бўлсак, жамият ҳаётининг барча соҳаларида савдо-сотик муносабатлари устувор бўлмокда, «емак ва томошалар» шиори остида инсонларда истеъ-молчилик рухияти авж олдириляпти, «инсоннинг хамёни қаерда бўлса, унинг қалби ҳам ўша ерда» деган ҳалокатли ғоя сингдирилмокда. Молпарастлик ва худбинликнинг шу тариқа ҳаммабоп қадрият сифатида тикиштирилиши эса маънавиятни кашшоклантириб, маданий гегемония ўрнатиш учун кулай замин яратиши табиийдир. Евроцентризмнинг навбатдаги уйдирмаларидан бири -технологик афсона сифатида танилган. Унга кўра, айнан Ғарбда яратилган маданият, фалсафа, ҳукуқ, фан ва техноло- гиялар дунсда устуворлик қилмоқда ва инсоният тараққиетига белгиловчи таъсир кўрсатмокда. Демак, бошқа халқлар томо- нидан илғор Ғарб маданиятининг ўзлаштирилиши уларнинг равнақига туртки бўлади. Тан олиш керак, маданият ўзига жалб этадиган жозиба- ли куч саналади. Кишиларда Ғарб маданиятига, Америка маданиятига тақлид қилишга интилишни ҳам тан олмай иложимиз йўқ. Бу ҳолатни америкалик олим 3. Бжезинский куйидагича таърифлайди: «Маданият соҳасида, унинг бир оз жўнлигига қарамай, Америка, айниқса, жаҳон ёшлари орасида алоҳида жозибадорлиги билан ажралиб туради. Бу эса Америка Қўшма Штатларига дунёнинг ҳеч бир дав-латига насиб қилмаган сиёсий таъсирни таъминлайди» 1 . Фикрини давом эттириб, 3. Бжезинский яна шуларни ёзади: «Маданий устунлик Америка глобал куч-қудратининг муҳим жиҳати саналади. Айримлар ўзининг эстетик қадриятлари ҳакида нималарни ўйламасин, Америка оммавий мадания- ти, айникса, жаҳон ёшларини оҳанрабо каби ўзига тортади. Унинг жозибадорлиги, эҳтимол, шу маданият орқали тарғиб қилинаётган ҳаётни севиш фалсафаси, ҳаёт сифати билан боғликдир, лекин Америка маданиятининг жозибадорлиги шак-шубҳасиздир. Американинг телевизион дастурлари ва фильмлари жаҳон бозорининг қарийб тўртдан уч қисмини эгаллаган. Американинг оммабоп мусиқаси ҳам устувор мавқега эга,

шунингдек, америкаликларнинг кизикишлари, овқатланишдаги одатлари ва ҳаттоки кийинишларига бутун дунёда тақлид қиладилар. Интернет - инглиз тилида ва ком-пьютердаги сўзларнинг аксарият қисми Америкадан бўлиб, глобал мулокотнинг мазмунига кучли таъсир ўтказади. Ва ниҳоят, Америка замонавий таълим олишга интилаётганлар учун ўзига хос Маккага айланган...». Дарҳақиқат, фан-техника тараққиёти глобаллашувнинг таркибий қисми саналади. Интернетнинг яратилиши эса ил- мий-техник соҳада инқилобий ўзгаришлар ясади. Интернет инглиз тилининг глобаллашувига кучли туртки берди. БМТ томонидан 5 тил - инглиз, француз, испан, рус ва хитой тиллари халқаро мулоқот тили сифатида тан олинган бўлса- да, инглиз тили охирги йилларда кенг урф бўлди. Ахборот сохасидаги устуворликни таъмиилайдиган бу омиллар инсон онгига кучли таъсир ўтказиш ва уни бошқариш имкониятла- рини кенгайтирди. Хусусан, жаҳон медиа-холдингларининг эгалари содир бўлган воқеа-ҳодисаларни е'ритишда урғуларни ўзгартириш йўли билан хам томошабинда бу воқеликка нис-батан ўзлари истаган муносабатни шакллантириш қудратига эга. Ёшларга кучли таъсир кўрсатадиган Америка фильмла- ри воситасида кишиларга истаган фикрни, қадриятларни, кўрсатмаларни сингдириш имконияти бор. Интернет эса виртуал воқеликни шакллантириб, ундан фойдаланувчи-ларда мадапнятнинг янги кўриниши - кибермаданиятни қарор топтирмоқяа. Виртуал воқелик ва кибермаданият, ўз навбатида. кишиларпинг феъл- атворини осонликча програм- малаштириш имкониятини беряпти. Бирок 3. Бжезинский томонидан жозибадор дея тасвир-ланган Ғарб мадаииятида қандай қадриятлар тарғиб қилин-мокда? Статистиқ маълумотларга кўра, ўша кўкларга кўта- риб макталаётган маданият эгаси бўлган ёш америкалик 18 ёшга келиб, компьютер ўйинларидаги 40 мингга якин котилликнинг гувоҳи ёки «муаллифи» бўлиши аниқланган. Бундан ташкари, шундай навкирон ёшда у кинофильмлар оркали 200 мингга якин (!) зўравонлик харакатларининг шохиди бўлар экан 1 . Бу жихатдан

мутахассислар Ғарб ма-даниятига «ўлим ғоясини таркатувчи маданият» сифатини бермоқдалар. Бот-бот оммавий ахборот воситаларида шов- шувга сабаб бўластган ходисалар мактаб ўқувчисининг ўз тенгдошлари ёки ўкитувчисига карата ўқ отиши, курол билан ўкталиши ана шу маданият таъсирида юз бераётган Истеъмолчилик руҳиятини авж олдириш, «рохатланиш саноати»ни ривожлантириш, «ўлим маданияти»ни кенг ёйиш окибатида Ғарбда маънавий-ахлоқий таназзуя кузатилмокда. Кадриятлар тизими оёғи осмондан келиб, ил гари фазилат са-налган нарсалар айбга, авваллари гунох сифатида кораланган ҳаракатлар фазилатта айлантириляпти. Ғарб мамлакатларида жиноятчилик, гиёхвандлик, фоҳишабозлик, бесоколбозлик каби иллатларнинг авж олиши, оилаларнинг бузилиши, туғилишнинг камайиши бунинг яккол далилидир. Маълу мотларга кўра, АҚШда 12 ёшгача кизлардан 25 фоизининг номусига тажовуз қилинган. 1998 йил августида АКШда 8 яшар (!) бола зўрлашда айбланиб қамалган. Америка эркак- ларинииг 25 фоизига якини бесоколбоз экани аниқланган. Ҳар йили 200 мингга якин бесоколбозлар Лос-Анжелес кўчаларида намойиш ўтказади 1 . Ва бу ҳолат ахлоқнинг та-наззули сифатида эмас, инсон эркинликларининг тантанаси сифатида талкин қилинади. Яна бир манбага кўра, Европада эр, хотим ва фарзандлар-нинг оилавий мажбуриятлардан «халос этилиши» оқибатида оила институти бархам топа бошлади, натижада 17 мамлакат- да ўлим кўрсаткичлари туғилиш суръатларидан ортиб кетди. Бельгия, Болгария, Венгрия, Германия, Дания, Испания, Италия, Латвия, Литва, Португалия, Россия, Руминия, Сло вакия, Словения, Хорватия, Чехия ва Эстония каби давлат- ларда беланчаклардан кўра тобутларга бўлган эхтиёж тобора ўсиб бормокда 2 ... Бундай мисоллар Ғарбга таклидчиликни тарақкиётнинг бирдан-бир шарти сифатида такдим этаётган афсоналарнинг мағзи пучлигини кўрсатади. Боз устига, бугунги воқелик Ғарбда жамият ич-ичидан емирилаётгани, ахлоқ инқирозга юз тутаётгани, тараккиёт оркага кетаётгани хакида гувохлик бермоқда.

Таассуфки, маданий гегемония ўрнатиш ўзга ҳудудларни ўз таъсир доирасига олиш, инсон онгиии бошқаришнинг кенг таркалган технологиясига айланяпти. «Онгни бошқариш» («манипуляция сознанием») атамасига олимлар қуйидагича таъриф беради: «Манипуляция-инсонларга таъсир кўрсатиш ҳаракати бўлиб, уларни моҳирона бошқариш, хусусан, уларга объект сифатида қараб, беписанд муносабатда бўлиш, зимдан бошқарув ёки таъсир этишдир» 1 . Манипуляция инсонлар феъл-атворини бошқаришни, аниқроғи, омманинг фикрлари ва интилишлариии, уларнинг кайфияти ва руҳий ҳолатини программалаштиришни назарда тутади. Онгии бошқариш муаммосига багишланган илк асар- лардан бири немис олими Герберт Франкенинг 1964 йилда чоп этилган «Манипуляция қилинаётган инсон» китобидир. Бу асарида олим мазкур ҳодисага қуйидагича таъриф беради: «Кўпинча онгни бошқариш деганда яширин ҳолда амалга ошириладигац руҳий таъсирни тушуниш керак ва демак, бу таъсир кимга йўналтирилган бўлса, ўша шахсларга зиён ет- казишга хизмат қилади» 2 . Манипуляция — зўравонлик эмас, у инсонда бирор нарсага ҳавас туғдирувчи васваса, уни йўлдан оздириш усулидир. XX аср ижтимоий онгни бошқариш борасида бурилиш асри бўлди. Миллионлаб кишиларни бир вақтнинг ўзида жадал тарғибот билан қамраб олиш имконини берадиган янги технологик воситалар пайдо бўлди. Илгари тасаввур этиб бўлмайдиган кўламларда сиёсий томошалар қўйишга қодир режиссёр — ташкилотлар бўй кўрсатди. Баъзан беозордек кўринган реклама ҳам маданий ўзакни қўпоришнинг кучли воситасига айланаётганини эътиборга оладиган бўлсак, «ғояга қарши ғоя билан курашиш за-рурлиги» ҳакидаги фикрнинг аҳамиятини янада чуқурроқ англаймиз. Шундай экан, ўзлигимиздан маҳрум қилишга ин- тилишларнинг пайини кирқишимиз, онгимизни бошқаришга уринишларга йўл бермаслигимиз керак.

Похожие

Миллий –маънавий тикланишни таъминлашда миллий онг, миллий ва умуминсоний қадриятларнинг ўрни

Маданий гегемония

Истиклол ва тараккиётнинг узбек модели

Миллий истиклол мафкураси ва ижтимоий, сиёсий тараккиёт

Миллий ғояни ривожлантиришнинг институционал тизими