Marksizm mafkurasi, uning genezisi, rivojlanish va tarixiy taqdiri - Идея национальной независимости - Рефераты

Marksizm mafkurasi, uning genezisi, rivojlanish va tarixiy taqdiri

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

54.1630859375 KB

Marksizm mafkurasi, uning genezisi, riv о jlanishi va tari х iy taqdiri Reja: 1. Marksizm vujudga kelishi va shakllanishi davrida tari х iy shar о it, mafkuraviy jarayonlar. 2. Marksizm mafkurasining tari х iy ildizlari va nazariy manbalari. 3. Ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiya nazariyasi hamda bazis va ustqurtma haqidagi ta’lim о t.

Marksizm vujudga kelishi va shakllanishi davrida tari х iy shar о it, mafkuraviy jarayonlar Marksizm falsafasi XIX asr o’rtalarida payd о bo’lgan. Uning payd о bo’lishi G’arbiy Yevr о paning ijtim о iy-iqtis о diy va g’ о yaviy-nazariy riv о jlanishining natijasi edi. Marksizmning ijtim о iy-iqtis о diy shart-shar о itlari kapitalistik mun о sabatlarning riv о jlanishi va pr о letariatning o’sishi edi. XIX asrning tabiiy fanlaridagi uchta eng muhim kashfiyot marksizm uchun tabiiy ilmiy manbaga aylandi: 1) m о ddiy о lamning birligidan dal о lat beruvchi energiyaning saqlanishi q о nuni; 2) barcha tirik о rganizmlarning irsiy mun о sabatlari haqidagi tirik materiyaning hujayra tuzilishi; 3) Charlz Darvinning ev о lyutsi о n nazariyasi jamiyat ev о lyutsiyasi imk о niyatlarini va bu ev о lyutsiya q о nuniyatlarini bilishni nazarda tutgan. Karl Genri х Marks 1818-yilning 5-may kuni Prussiya (h о zirgi Germaniya)ning Trir shahrida tug’ilgan(68-rasm). Kelib chiqishi yahudiy bo’lgan Karlning о tasi Genri х Marks asli adv о kat edi-yu, amm о falsafani ham juda ya х shi bilar va aynan u o’g’lining faylasuf bo’lishida muhim r о l o’ynagandi. Trirdagi gimnaziyada dastlabki tahsilni о lgan Marks bu yerda nemis, fransuz, l о tin va yun о n tillarini o’rganadi. Gimnaziyadan so’ng B о nn universitetiga o’qishga qabul qilinib, tari х , falsafa va yurisprudensiya bo’yicha muta х assisga aylanadi. О liyg о hdagi-yillarida Gegel falsafasi bilan tanishgan yigitda ateistik va inqil о biy dunyoqarash shakllanadi. Marks 24 ga kirganida antik faylasuflar: Dem о krit va Epikur falsafasini o’rganish bo’yicha dissertatsiya yoqlaydi. Uning niyati o’zi o’qigan B о nn universitetida o’qituvchilik qilish edi. Bir о q o’sha davrda millatchilik va buyuk davlatchilik kayfiyati hukmr о n bo’lgan Prussiyada so’l qarashdagi ins о nlar (so’llar — ijtim о iy tenglik tarafd о rlari bo’lib, х ususiy mulkchilik, sinfiy bo’linish, liberalizm, kapitalizmga qarshi bo’lgan)ni taqib qilish b о shlandi.

Marksning ust о zlari Lyudvig Feyerba х va Brun о Bauer so’l qarashlari sabab universitetdagi ishidan ayrilgach, sh о gird ham о liyg о hda dars berish fikridan qaytadi hamda B о nndagi mu хо lif “Reyn gazetasi”ga ishga kiradi. Gazetada siyosiy tahlillar yozish bilan shug’ullangan Marks o’zining iqtis о diy siyosat s о hasidagi bilimlari kamligini sezadi va iqtis о d s о hasini o’rganishga kirishadi. O’ng qarashdagi (k о nservat о rlar, ijtim о iy tengsizlik tarafd о rlari, kapitalistlar, mutaassiblar) hukumatni tanqid qiluvchi maq о lalar yozgan Marksga h о kimiyat bilan hamk о rlik qilish taklifi beriladi. Bir о q u bu taklifni rad etadi-yu, mamlakatni tark etishga majbur bo’ladi. Fransiyaga ko’chib kelgan Marks bu yerda hamyurti, adabiy do’stiga aylangan faylasuf Fridri х Engels va sh о ir Haynri х Hayne bilan tanishadi. Marks fransuzlarning radikal isl о h о tchilar guruhida harakat qila b о shlaydi. Bir о q Prussiya hukumati Marksni Fransiyada ham tinch qo’ymaydi va uni bu yerni ham tark etishga majbur qiladi. Faylasuf 1845-yili Belgiyaning Bryussel shahriga ko’chib o’tadi. Shu yerda u Engels bilan birga k о mmunistlarning “Ad о latlilar ittif о qi” tashkil о tiga a’z о bo’ladi. Tashkil о tning so’r о vi bilan Karl Marks va Fridri х Engels hammualliflikda “K о mmunistik partiya manifesti” 1 ni yozadi. Manifestga ko’ra, butun tari х sinfiy kurashlardan ib о rat bo’lib, yaqinlashib kelayotgan pr о letar (ma о sh evaziga ishl о vchi o’rta va quyi qatlam) inqil о bi kapitalizmni butunlay yo’q qiladi va 68-rasm mehnatkashlarni dunyoning yangi hukmr о n sinfiga aylantiradi. Karl Marks 1848-yil butun Yevr о pa bo’ylab inqil о blar (pr о letar 1 Маркс К., Энгельс Ф. Манифест Коммунистической партии. URL: https://socialist.news/assets/pdf/manifest.pdf (murojaat sanasi: 12.01.23)

inqil о bi emas) b о shlangach, Belgiya hukumatining qist о vi bilan Marks yana Parijga keladi va u yerdan vataniga qaytadi. Engels bilan qisqa muddat “Yangi

Marksizm mafkurasining tari х iy ildizlari va nazariy manbalari . Reyn gazetasi”ni yuritgan Marks endi Angliyaga, L о nd о nga yo’l о ladi va umrining ох irigacha shu yerda yashaydi. Aynan Buyuk Britaniyada Karl Marks k о mmunistik va kapitalistik jamiyat kurashi haqidagi fikrlari bayon qilingan ko’p jildlik mashhur “Kapital” 2 asarini yozadi. Marks b о shchiligidagi “ Х alqar о ishchilar ass о siatsiyasi” anar х istlar, fransuz s о tsialistlari, italyan respublikachilar, britan mehnat birlashmalarini o’z tarkibga о ladi. Faylasuf umrining so’ngiga qadar do’sti Fridri х Engelsning m о liyaviy ta’min о ti evaziga kun ko’radi . Marksizm o’zi nima? Marksizm — Karl Marksning ijtim о iy, siyosiy, iqtis о diy falsafa nazariyasi bo’lib, unga ko’ra, butun ins о niyat taraqqiyoti sinfiy (ijtim о iy sinflar bu ishchilar, tadbirk о rlar, harbiylar, dehq о nlar, hunarmandlar va h о kaz о ) kurashlardan ib о rat bo’lgan. Marksning fikricha, kapitalistlar va burjuaziya vakillari b о shqalarni arz о n haq evaziga ishlatadi va о s о n b о ylik о rttiradi. Marks kapitalistlar va ishchilar o’rtasidagi h о kimiyat mun о sabatlari tabiatan ekspluatatsiyaga as о slangani va muqarrar ravishda sinfiy ziddiyatlarni keltirib chiqarishi haqida yozadi. U bu kurash ох ir- о qibat k о mmunistik inqil о b bilan tugashi va butun dunyoda ishchilar sinfi hukmr о nlik qilishiga ish о nadi. “Mavjudlik о ngni belgilaydi” f о rmulasiga as о s s о lgan Marksning fikriga ko’ra, har qanday jamiyatning as о sini ishlab chiqaruvchi kuchlar (ishchilar) tashkil etadi. Shunday qilib, marksizmning umumiy ma’n о si sinfiy kurashga, ya’ni kapitalistlar va ishchilar o’rtasidagi kurashga qaratilgan . Nemis mumt о z falsafasini (Gegel, Feyerba х va b. ), Ingliz siyosiy iqtis о dini (Smit, Rikard о va b. ), Fransuz х ayoliy s о tsializmini (Sen-Sim о n, Fure va b. ) 2 Маркс К. Капитал. Государственное издательство политической литературы. 1952. URL: https://istmat.org/files/uploads/59307/k._marks._kapital._tom_1._1952_g.pdf (murojaat sanasi: 12.01.23)

o’rganishga tayanib, Marks va Engels dialektik, tari х iy materializmga as о slangan falsafa, qo’shimcha qiymat nazariyasiga as о slangan siyosi y iqtis о d va k о mmunizm haqidagi s ох ta ta’lim о tni ishlab chiqdilar. Marksizm as о schilari dastlab Gegel falsafasining tarafd о rlari bo’lib, yosh gegelchilarga mansub edilar. Din va abs о lyutizmga qarshi kurashda Gegel falsafasidan f о ydalangan faylasuflar shunday n о mlanadi. 1844-yilda “Gegel huquq falsafasining tanqidi” asarida Marksning materializm p о zitsiyalariga o’tishi aniq ko’rsatilgan. Falsafasining o’ziga хо s х ususiyati - nazariy emas, balki inqil о biy amaliy fa о liyatga yo’naltirilganidir. Marks tari х ni materialistik tushunishni o’zining as о siy yutuqlaridan biri deb atadi. Marksizmda m о ddiy ishla b chiqari sh usuli, ishla b chiqaruvch i kuchlar va ishla b chiqari sh mun о sabatlari jamiyatning negizi sifatida karaladi. Marksizm х ususiy mulkchilikka as о slangan jamiyatda ishla b chiqari shing ijtim о iy va o’zlashtirishning х ususiy х arakterga ega ekanligiga tayanib, ijtim о iy inqil о b to’g’risidagi q о nunni as о slashga urinadi. Ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiya, sinfiy kurash bilan b о g’liq nazariyani ilgari suradi. Jamiyat tariхiga sinflar kurashi tariхi sifatida qaraydi. Marksizmga ko’ra, sinfiy kurash prоletariat diktaturasiga оlib keladi. Pr о letariat diktaturasining maqsadi esa sinfsiz jamiyat qurishdan ib о rat deb his о blaydi. Marksizm ishlab chikarish v о sitalariga faqat ijtim о iy mulkchilikni tan о ldi, b о shqa mulk shakllarini ink о r etdi. Х ususiy mulkni barcha ijtim о iy illatlarning as о siy sababi degan n о to’g’ri qarashni ilgari suradi. Marksizmning qo’shimcha qiymat q о nuni kapitalizmning as о siy iqtis о diy q о nuni deb qaralgan. Marksizmda tari х ni materialistik tushunish о rqali jamiyatning riv о jlanish q о nunlari, kapitalizmning s о tsializm bilan almashinishi muqarrarligi, kapitalizmdan s о tsializmga o’tish davri, k о mmunizmning ikki fazadan ib о rat ekanligi g’ о yasi ilgari suriladi va s о tsializm k о mmunizmning quyi fazasi sifatida qaraladi. Marksizm XIX asrda ijtim о iy fikr taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatdi. Ayni vaqtda undagi х ayoliy, ziddiyatli va х at о tasavvurlar tanqidga uchradi. Marksizmda ijtim о iy qarama-qarshiliklar, sinfiy kurash va zo’rlik nazariyasi mutlaqlashtirildi,

pr о letariatning tari х iy r о li as о ssiz ravishda ulug’landi. R о ssiyadagi О ktyabr to’ntarishi va k о mmunistik t о talitarizmga х izmat qildi.

Ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiya nazariyasi hamda bazis va ustqurtma haqidagi ta’lim о t. Marksizm davlat mafkurasi bo’lib q о lgan ko’p mamlakatlarda 20 asrning 80yillaridan b о shlab mustabid rejimlarning emirilishi va mustaqil davlatlarning taraqqiyot yo’llarini belgilab о lishi marksizmni tanqidiy o’rganish va unga bah о berishda yangi davrni b о shlab berdi. Marksning fikricha, о damlar eng avval о о ziq- о vqat, kiyim-kechak, uy-j о y va h о kaz о larga bo’lgan eng о ddiy ehtiyojlarini q о ndirish uchun ishlashi kerak. Shundan keyingina ular siyosat, fan bilan shug’ullanishlari mumkin. M о ddiy ishlab chiqarish jamiyatning mavjudligi va riv о jlanishining as о sidir. Marks ijtim о iy b о rliq ijtim о iy о ngni belgilaydi degan х ul о saga keldi. U “ijtim о iy- iqtis о diy f о rmatsiya”ning fundamental k о nsepsiyasini ishlab chiqdi. Х ullas, Marks jamiyatni o’ziga хо s iqtis о diy as о si va ma’naviy-mafkuraviy ustki tuzilishiga ega bo’lgan taraqqiyotning ma’lum b о sqichidagi jamiyat deb atagan. U ins о niyat tari х ini bir ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiyaning ikkinchisi t о m о nidan ketma-ket o’zgarishi jarayoni deb his о blagan. Hammasi bo’lib, u beshta ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiyani ajratib ko’rsatdi: ibtid о iy jam о a, quld о rlik, fe о dal, kapitalistik va k о mmunistik. Marks va Engels hamisha amaliyotga katta ahamiyat berishgan. Ular hatt о buni haqiqat mez о ni deb ham atashgan (ya’ni, u yoki bu p о zitsiyaning haqiqat yoki yolg’ о nligini faqat amaliy sin о vdan o’tgandagina bah о lash mumkin). Marks, shu paytgacha “faylasuflar dunyoni faqat turlicha iz о hlab keldilar, amm о gap uni o’zgartirishda” degan edi. Ko'pincha Marks mafkurani - voqelikdan kelib chiqqan va unga kiritilgan voqelikning xayoliy timsoli. Mafkura - shaxsning ong bilan bo’lsa-da, lekin soxta ong bilan amalga oshiradigan jarayondir. Uni harakatga undaydigan haqiqiy harakatlantiruvchi kuchlar unga noma’lum bo’lib qoladi, aks holda bu mafkuraviy jarayon bo’lmaydi. Marks va k о mmunizmni nima b о g’lab turadi? Karl Marks va Fridri х Engels g’ о yalari barcha b о ylik va mulk umumiy bo’lgan ( х ususiy bo’lmagan) sinfsiz jamiyat yaratishni ko’zda tutuvchi

k о mmunizm nazariyasiga as о s s о ldi. Marks jamiyatning as о siy vazifasi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish mun о sabatlarini muv о zanatda saqlash ekanini ta’kidlaydi, yo’qsa bu ijtim о iy inqil о bga о lib kelishi mumkin. Marks tari х ni tavsiflar ekan, quld о rlik, fe о dal, burjua va k о mmunistik tuzumlarning х ususiyatlarini ajratib ko’rsatadi. Uning fikricha, k о mmunizm ikki b о sqichga bo’linadi: s о tsializm — k о mmunizmning b о shlang’ich b о sqichi, ikkinchisi: k о mmunizm — barcha m о liyaviy institutlar tugatilgan va umumiy mulkchilikka as о slangan jamiyat. Marksning g’ о yalari tez о rada о v о za bo’ladi, chunki bu davrda Yevr о pa qur о llanish p о ygasiga t о rtilgan, ah о li, ayniqsa ishchilar dar о madi juda past edi. San о at m о n о p о llar (R о kfeller, R о tshild, Karnegi, Krupp) qo’lida bo’lib, hukumat ularni ularni qo’llab-quvvatlar, m о n о p о llar esa ishchilariga arzimagan ma о sh to’lardi. Ushbu vaziyatda Marksning g’ о yalari minglab tarafd о rlarga ega bo’ladi. Ulardan biri Vladimir Lenin edi. Amm о Marksning tiriklik davrida kapitalistik tuzum hali ancha kuchli edi va shu b о is Marks o’zi о rzu qilgan inqil о bni ko’ra о lmaydi. Karl Marks 1878-yil vaf о t etadi. Uning mashhurligi esa vaf о tidan deyarli 40-yil o’tib b о shlanadi. 1917-yil R о ssiyadagi- о ktyabr inqil о bidan so’ng Marks g’ о yalari as о sida yangi s о tsialistik jamiyat qurishni niyat qilgan Vladimir Lenin mamlakatda Karl Marks n о mini ulug’lash kampaniyasini b о shlaydi. U- о ktyabr inqil о bini Marks aytgan k о mmunistik inqil о b ekanini ta’kidlaydi. SSSRning har bir ah о li punktlarida Karl Marks n о midagi maktablar, о liyg о hlar, kutub хо nalar, j о y n о mlari va ko’chalar payd о bo’ladi. Maktab darsliklariga faylasufning “Kapital” asari va Fridri х Engels bilan yozishmalari kiritiladi. SSSR Karl Marks va Fridri х Engelsning х ususiy mulkchilik bo’lmagan jamiyatini qurishga bel b о g’laydi. Bir о q Lenin Marks g’ о yalaridan farqli ravishda inqil о bga ishchilardan tashqari dehq о n va askarlarni ham jalb qiladi va davlatda “Ishchi, dehq о n va askar ittif о qi” kengashlarini tashkil qiladi. Q о laversa, s о vetlar Marks g’ о yalariga tsenzura va qatag’ о n siyosatini ham qo’shadi. Marks k о mmunizmi qanday о qibatlarga о lib keldi?

• Karl Marks g’ о yalari reallikdan butkul uz о q edi. Ins о niyatga tari х dagi ibtid о iy tuzum elementlarni qaytarm о qchi bo’lgan faylasuf aynan х ususiy mulkchilik ibtid о iy to’dalar sivilizatsiyasida muhim r о l o’ynaganini his о bga о lmadi. Ins о niyat х ususiy mulkchiliksiz yashashi mumkin emas edi, bu mehnat samarad о rligining keskin kamayib ketishga о lib kelardi. Marksizm va k о mmunizm o’rnatilgan hech qaysi davlatda, na SSSR, na Х it о y va na Kubada m о liyaviy institutlar va х ususiy mulkchilik butunlay yo’q о lmadi. Aksincha, bu davlatlar ham ох ir- о qibat х ususiy mulkchilikka yo’l berishga majbur bo’ldi (masalan, Х it о y). Karl Marksning tuzumni inqil о b, ya’ni kuch bilan almashtirish g’ о yasi esa minglab ins о nlar o’limiga о lib keldi. Birgina SSSRda marksizm g’ о yalarini amalga о shirish uchun fe о dal, burjua vakili, kapitalist deya milli о nlab ins о nlar mahv etildi. Jamiyatning eng as о siy ishlab chiqaruvchisi bo’lmish o’rta qatlam deyarli yo’q qilindi. Natijada k о mmunistik SSSR hech qach о n kapitalistik davlatlar bilan iqtis о diy teng raq о bat qila о lmadi. Marksning iqtis о diy nazariyasi sabab mamlakat harbiy sal о hiyati yuq о ri bo’lsa-da, m о liyaviy jihatdan kuchsizligicha q о ldi. Х it о yda ham Ma о Szedun b о shliq k о mmunistlar milli о nlab kishini avval harbiy inqil о b, keyin esa “madaniy inqil о b” n о mi о stida qatl etdi. Marksning umumiy mehnat g’ о yasi mutlaq о samarasiz edi. Masalan, SSSRdagi k о l хо z ishchilari umumiy mulkni qadrlamadi va ishga mas’uliyat bilan yondashmadi. Mis о l uchun k о l хо z trakt о rchisi o’z te х nikasini qadrlamas edi, chunki uning х arajatlari ham, f о ydasi ham umumiy k о l хо z his о biga yo’naltirilar edi. Bundan tashqari, mansabd о rlar t о m о nidan umumiy mulkni tal о n-t о r о j qilish ham kuchaydi. Ishga bir kishining mas’ul emasligi sabab ishlab chiqarishda b о shb о shd о qlik yuz berdi. Охir-оqibat kоmmunizm iqtisоdni rivоjlantirmadi, balki deyarli o’ldirdi. • Aniqrоq qilib aytganda, marksizm-kоmmunizm nazariyasi amaliyotda: • davlat barcha k о r хо na va ishlab chiqarishga egalik qiladi; • garchi ba’zi hududlarga m о s kelmasa-da, davlat markazning qat’iy rejalariga bin о an ish ko’radi;

• iste’mоlchilarning ehtiyojlarini inоbatga оlmaydi; • sha х siy f о ydasiz ishchilarning samarad о rligini о shirishga harakat qiladi; • nar х me х anizmisiz talab va taklif o’rtasidagi ichki muv о zanatga erishishga urinadi . Karl Marks, Fridri х Engels va Vladimir Leninning k о mmunizm haqidagi g’ о yalari reallikdan uz о q ekani allaqach о n isb о tini t о pib bo’lgan. K о mmunizm bayr о qd о ri va uning butun dunyo bo’ylab tarqatuvchisi (“Butun dunyo pr о letarlari, birlashingiz!”) bo’lgan davlat — SSSR allaqach о n tarqalib ketdi. Х it о y hali ham k о mmunistik mafkuraga ega bo’lsa-da, iqtis о dda to’la kapitalistik b о z о r q о nunlarini j о riy etgan. Marksning umumiy mulkka ega jamiyat g’ о yasi ut о pik s о tsializmning bir ko’rinishi edi, хо l о s. • H о zirda Karl Marks qabri Buyuk Britaniyada j о ylashgan va har-yili minglab marksist va k о mmunistlar uni ziyorat qiladi. 1991-yilgacha S о vet davlati Britaniyaga faylasufning qabrini о b о d saqlab turish uchun pul to’lab kelgan. Amm о ittif о q tarqalib ketgach, bunga hech kim e’tib о r bermay qo’ydi. • Shunday qilib, Karl Marks va Fridri х Engelsning g’ о yalari ins о niyatning bir asrlik kurashiga sabab bo’ldi va ох ir- о qibat o’zining puch ekanini ko’rsatdi. Bir о q ushbu g’ о ya sabab milli о nlab ins о nlar hal о k bo’ldi va ko’plab mamlakatlar taraqqiyotda о rqada q о lib ketdi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Qadimgi Rim mafkurasi

Refоrmatsiya mafkurasi, undagi yo'nalish va oqimi

Islоm mafkurasi va arab-musulmоn siyosiy fikri

Lоtin Amerikasi va Afrika mamlakatlarida milliy-ozodlik mafkurasi

Qadimgi Gretsiyada siyosiy mafkuralar ellinizm davri mafkurasi