Komil inson milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadlaridan biri - Идея национальной независимости - Рефераты

Komil inson milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadlaridan biri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Komil inson milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadlaridan biri Reja: 1. Komil inson milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadlaridan biri 2. Erkin fuqarolik jamiyati

Komil inson milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadlaridan biri Kishilik tarixidan ma’lumki, komillik sifati faqatgina insonga nisbatan qo‘llaniladi. Zero yer yuzidagi tirik mavjudotlar orasida faqat odamzodgina aqlga ega bo‘lgan yagona bunyodkor hisoblanadi. Bundan tashqari inson – tafakkur va tasavvur sohibi, fikr-tuyg‘ular, g‘oya va orzularga ega bo‘lgan, ularni amalga oshira oladigan zotdir. Aniq fanlar uchun odam – bu biologik yoki fiziologik vujud va moddiy ehtiyojlar sohibi bo‘lsa, ijtimoiy-gumanitar fanlar uchun u madaniy borliq, ma’naviy boyliklar yaratuvchi bo‘lib hisoblanadi. Ana shu bois, insonni ijtimoiy jihatdan baholaganda bo‘y-basti, shaklshamoyili, og‘irligi emas, balki uning intellektual imkoniyatlari, yarata olish qobiliyati, faoliyati, xatti-harakati, fe’l-atvoriga ko‘proq e’tibor beriladi. Boshqacha qilib aytganda, insonning qadr- qimmati va hurmat-e’tibori uning moddiy emas, balki ijtimoiy sifatlari va aniq faoliyat mezonlari bilan belgilanadi. Ana shu sababdan ham insoniyat asrlar davomida jismoniy sihatsalomatlik bilan birga, ma’naviy komillik va yetuklikni orzu qilib keladi. O‘zining aql kuchi, tafakkuri qudratini, bilimlari darajasini oshirishga harakat qiladi. Bu yo‘lda qanchadan qancha kitoblar yozilgan, kashfiyotlar qilingan, olamshumul yutuqlarga erishilgan. Komil inson azal-azaldan xalqimizning ezgu orzusi, ma’naviyatining uzviy bir qismi bo‘lib kelgan. U islom falsafasidan oziqlanib, yanada kengroq ma’no-mazmun kasb etgan. Barkamol inson haqidagi yuksak g‘oyalar Abu Nasr Forobiy va Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarimizning asarlarida, ayniqsa, teran ifodasini topgan. Madaniy merosimizning ilk namunalaridan biri «Avesto»dayoq g‘oyaga alohida e’tibor bilan qaralganini ko‘ramiz. Asarda «ezgu fikr», «ezgu so‘z» va «ezgu ish» tamoyillarini o‘z qiyofasida ifodalagan kishi komil bo‘lishi mumkinligi misollar orqali ko‘rsatilgan. Ana shu uch xususiyat aslida eng yetuk inson qiyofasining asosiy belgisi emasmi? Haqiqatan ham inson ezgulikni o‘ylasa, unga intilsa, ezgulikdan so‘ylasa va kuylasa, unga amal qilsa, bu jarayonda ezgu ishlarni amalga oshirsa, shuning o‘zi komillik emasmi?

Vatanimiz tarixidan ma’lumki, umuman ta’lim va tarbiya muammolari va xususan komil inson masalasi doimo ulkan ma’rifiy vazifa sifatida qaralgan. Bu masala ayniqsa tasavvufning bosh mavzularidan biri bo‘lgan va o‘tmish allomalari ijodida o‘z aksini topgan. O‘rta asrning yirik namoyandalari Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Unsurulmaoliy Kaykovus, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Mahmud Koshg‘ariy, Lutfiy, Alisher Navoiy va boshqa ko‘plab allomalar ham o‘z asarlarida komil inson tarbiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan qimmatli fikrlarni bayon qilganlar. Misol uchun Unsurulmaoliy Kaykovusning 44 bobdan iborat bo‘lgan «Qobusnoma»sini olaylik: 63 yoshida, ya’ni muayyan hayotiy tajriba to‘planganidan so‘ng, yozishni boshlagan mutafakkir, bu asarda o‘z o‘g‘liga murojaat orqali, kelajak avlodning mukammal qiyofasini yaratishni maqsad qilib qo‘ygan. Kitobda jumladan shunday fikrni o‘qiymiz: «Ey farzand, ogoh bo‘lki, hamma maxluqotdan (ko‘ra) odam yaxshiroq yaratilgan va o‘zga jonivorlardan odam o‘n daraja ziyodadir». Komillik g‘oyasi zaminimizda chuqur ildiz otgan, uning ta’sirini barcha zamon olimlari ijodida, mutafakkirlari faoliyatida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan: insonga ta’rif berar ekan, Abu Nasr Forobiy jumladan shunday yozadi: «Barcha hayvonlardan inson o‘z alohida xossalari bilan farq qiladi, chunki unda jon bor. Ana shu jondan kuch paydo bo‘lib, bu kuch tana a’zolari vositasi bilan harakat qiladi va bundan tashqari unda shunday kuch borki, bu kuch tana a’zolari vositasisiz harakat qiladi. Bu kuch aqldir. Aql faqat insongagina xos bo‘lgan tug‘ma quvvat, ruh bilan bog‘liqdir». Odamning qadr-qimmati, aql-zakovati, ijodiy va bunyodkorlik imkoniyatiga yuksak baho bergan Forobiy uchun inson – shunchaki tirik mavjudot emas, balki o‘z mohiyatiga ko‘ra, aqlidrokining kuchi orqali komillikka daxldor bo‘lgan ijtimoiy xususiyatlar sohibidir. Olim fikricha inson – ijtimoiy faol mavjudot. Uning hayoti, yashash tarzi mazmun-ma’nosiz kechmasligi lozim. Bu hayot, avvalo, aql orqali boshqarilishi, tashkil qilinishi, aniq maqsadga yo‘naltirilishi va albatta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi zarur.

Forobiy o‘zining «Aflotun qonunlarining mohiyati» asarida komillik ma’nosiga uyg‘un bo‘la oladigan «Oliyjanoblik» sifatiga quyidagicha izoh beradi: «Oliyjanob (kishi) o‘z go‘zalligi, kuchi, zaifligi, sog‘lomligi yoki semizligi uchun oliyjanob emas, balki qonunlarga mos hayot tarzi bo‘yicha ma’qul ko‘rilgan odatlarga rioya qilgani uchun oliyjanobdir». Ko‘rinib turganidek, Forobiy uchun komillik tushunchasining eng muhim sifati va asosiy mezoni insonning o‘zi yashab turgan davrdagi xatti-harakatlari va jamiyatdagi qabul qilingan qonunqoidalarga rioya etishi bilan bog‘liq deb hisoblaydi. Mashhur faylasuf va shoir Pahlavon Mahmud: Yuz ming Ko‘hi Qofni kelida tuymoq, Dil qonidan bermoq falakka bo‘yoq Va yoxud bir asr zindonda yotmoq Nodon suhbatidan ko‘ra yaxshiroq, deb bejiz yozmagan. Nodonlik bilan komillik orasidagi tafovutni aniq ko‘ra olgan, nodon va johil insonlarning qiyofasini butun bo‘yi basti bilan anglagan zot – Pahlavon Mahmudning ushbu to‘rtligida hamma fikr to‘liq bayon etilgandek. Ortiqcha izohga hojat ham yo‘qdek. Lekin chuqurroq e’tibor bersangiz, shoir komillikka emas, nodonlikka ta’rif beradi. Nodonlik, bilimsizlik, ma’rifatsizlik va johillikni qoralaydi. Komil inson shaxsini yaratish Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Yan Amos Komenskiy, Iogann Genrix Pestalottsi asarlarida ham o‘z ifodasini topgan. Alisher Navoiyning quyidagi misralariga e’tibor bering: Olimki, pisandadur, xisoli bilgil, Hilmin tan aro ruh misoli bilgil, Komilda kerak hilm hayoli, bilgil, Kim hilmdadur ilm kamoli, bilgil. Ulug‘ allomamiz merosida bu borada ko‘pdan ko‘p ibratli misralar uchraydi. Masalan, hazrat Navoiyning «Kamol et kasbkim, olam uyidin senga farz o‘lmagay

g‘amnok chiqmoq. Jahondin notamom o‘tmak biaynih, erur118 hammomdin nopok chiqmoq» degan fikrlari har bir inson komillikni o‘ziga shior qilib olishi zarurligini anglatadi. Komillik yo‘li – bu ilm yo‘lidir. Boshqacha aytganda inson komillikka o‘qish, o‘rganish va bilish vositasida erishadi. Bir umrga tolibi ilm bo‘lishni tarannum etuvchi mana bu ruboiy Bobur Mirzo qalamiga mansubdir: Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak, O‘rgangali ilm tolibi ilm kerak. Men tolibi ilm-u tolibi ilme yo‘q, Men borman ilm tolibi ilm kerak. Darhaqiqat, komillikning negizi ma’rifat va ilmlilikdir. Ayniqsa ular insonni ma’naviy yuksakliklar sari yetaklovchi buyuk fazilatlardir. Shu o‘rinda Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma»sidan olingan quyidagi misralarni yodga olaylik: Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on, Shunda bilursankim, ilm – bepoyon. Yoki: Ilm – aql gavhar, ilm – bir ummon, Ilm-la yechilur mushkullar – oson. Ilm sohibi bo‘l, ilmdir iymon, Ilm mevasidir mukammal inson. XIX asrda yozilgan Ahmad Donishning «O‘g‘illarga nasihat» yoki XX asr boshlarida chop etilgan Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» kitobida, ular bilan zamondosh bo‘lgan boshqa olim-u fuzalolarning asarlarida ham komil inson orzusi asosiy mavzulardan biri bo‘lgan. Bugungi kunga kelib komil inson tushunchasi yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Chunki, butun insoniyatning XXI asrgacha bo‘lgan orzu-armonlari bir tomon-u, uchinchi ming yillik boshida turib belgilayotgan rejalari bir tomon bo‘la oladi. Elektronika, komputer, uyali texnika, atom, ultratovush, lazer va infraqizil nurlar, biogenetika, kosmonavtika kabi umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan

soha va yo‘nalishlar soni yanada ko‘payishi shubhasiz. Murakkab va shiddatli XXI asr boshida turib butun insoniyatni o‘ylantirayotgan muhim masalalardan – odamning odamiyligini asrab qolish, shaxs tabiatining tabiiyligini saqlash, inson qalbidagi eng ezgu sifatlarni himoya qilish, odamzodni ma’naviy tanazzuldan qo‘riqlash bilan bog‘liq. Tobora murakkablashib borayotgan jarayon qarshisida turib qolayotgan insoniyatning, odamzod organizmining komillik sifatlarini saqlab qolish masalasi yangi asrda, yangi ming yillikda umuman bashariyatga aloqador muammodir. Ushbu masala ular bilan bog‘liq bo‘lgan yosh avlodga tarbiya va ta’lim berish, uni ma’rifat-u madaniyatga yetaklash muammolari bilan ham dolzarb bo‘lib turibdi. Tafakkur rivojining, fan-texnika taraqqiyotining, bugungi dunyodagi hadsiz axborotlar, globallashuv jarayonlarining insoniy sifatlariga, ma’naviy-axloqiy tushunchalarga va nihoyat komillik mezonlariga u yoki bu darajada ta’sir etishi tabiiy hol. Yangi asr kishisining komillik xususiyatlari o‘zgarib borishi, ong, qalb va tuyg‘u tushunchalarining qisman yoki butunlay transformatsiyaga uchrashi, biz o‘qigan, tasavvur qilgan, shakllantirmoqchi bo‘lgan komillik qiyofasi mazmun- mohiyati bilan yangicha tus olishi ham mumkin. Ana shu bois komil inson tushunchasining bugungi tahlili, birinchidan, komillik qiyofasini zamonga nisbatan, davr va muhit ichida, ijtimoiy hayot bilan bog‘liq holda tasavvur qilishga asoslanadi. Ikkinchidan, komil inson qiyofasiga nisbatan, hayotiy tajribalar ko‘lami va odamiylik sifatlarining umumlashgan yoki xususiylashgan shakllarida ko‘rishimiz mumkin. Va nihoyat, uchinchidan, inson komilligining ahamiyatiga nisbatan, komillik darajasiga yaqinlasha olgan shaxsning o‘z davriga, zamonasiga, millati, xalqi, Vatani va butun insoniyatga ta’siri, keltirgan nafi yoki ma’naviy ozuqasi salmog‘i bilan belgilanishi shubhasiz. Ta’kidlash joizki, inson ongini, qalb yoki tafakkurini qolipga solib, to‘la «modellashtirib» bo‘lmaydi.

Komil inson qiyofasini iloji boricha aniqroq tasavvur qilish uchun nazarda tutilgan, komillikni shakllantiruvchi tarkibiy qismlarni belgilash va tavsiflash zarur deb hisoblaymiz. Bular qatoriga quyidagi insoniy sifatlarni kiritish mumkin: 1. Oliyjanoblik. 2. Oqillik. 3. Ilmlilik. 4. Fozillik. 5. Odillik. 6. Qobillik va boshqalar. Komil inson darajasi barchaga ham nasib etavermagani bois ushbu sifatlar qatorini yanada ko‘paytirish ham mumkin. Zero komillik darajasi ham mutlaq emas, balki nisbiydir. Qolaversa, inson umri va imkoniyatlari cheklanganligi sababli komillik sari erishilgan yutuqlar va ma’naviy yuksaklik darajalari ham nisbiy. Zero o‘z zamonasining eng yetuk insonlaridan biri bo‘lgan Alisher Navoiy ham «Navoiy yomon bo‘lsa sen yaxshi bo‘l» deb bejiz yozmagan. Bir umr komillikka intilgan bu buyuk zot ham ushbu yo‘lda mutlaq kamolotga erishish – ushalmas orzu ekanligini nihoyatda yaxshi anglagan. Insonning komillik darajasiga yeta olishi – bu shunchaki orzu emas, balki uning ezgulikka xizmat qilishi, ilmlarni o‘zlashtirish va rivojlantirishi, ezgu ishlar qilish jarayonida erishilishi mumkin bo‘lgan aniq hodisa yoki oliy darajadagi ma’naviy yuksaklik hisoblanadi. Shunday ekan, uzluksiz ta’lim berish va maqsadli tarbiyalash orqali komillik sifatlariga ega bo‘lgan barkamol insonlarni voyaga yetkazish mumkin. Bu oliy maqsad bo‘lib, u mustaqillik yo‘lida borayotgan mamlakatimizdagi ma’naviy o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlaridan birini tashkil etadi. Ana shu ma’noda mustaqil O‘zbekistonda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yangi asrning barkamol avlodini yetishtirishdek murakkab va oliyjanob vazifalarni hal etishga qaratilgan. Mazkur dastur rejalari mamlakatimizda nafaqat ta’limtarbiya tizimini isloh qilishga, balki jamiyatda ma’rifiy ongning

shakllanishi va takomillashuvi, ilmiy salohiyat va intellektual qadriyatlarning rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Erkin fuqarolik jamiyati ni ma’naviy barkamol, ezgu g‘oyalar hayotiy e’tiqodi bo‘lgan insonlargina bunyod eta oladi. Shuning uchun yangilanayotgan jamiyatimizda sog‘lom avlodni tarbiyalash, erkin fuqaro ma’naviyatini shakllantirish, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni yuksak darajaga ko‘tarish orqali barkamol insonlarni voyaga yetkazishga muhim e’tibor berilmoqda. «Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori» risolasida Prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi so‘zlarini o‘qiymiz: «Ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va ma’rifatni yuksaltirish, milliy uyg‘onish g‘oyasini ro‘yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib qoladi». Ushbu fikr mamlakatimiz ta’lim muassasalarida mehnat qilayotgan muallim va o‘qituvchilar, shu sohada izlanishlar olib borayotgan ilmiy xodimlarga katta mas’uliyat yuklaydi. U ilmiy-pedagogik kadrlar faoliyatini yangi o‘zanga solish, milliy istiqlol g‘oyasini yoshlar va umuman aholi ongiga singdirishda omilkor bo‘lish zaruratini ta’kidlaydi. Bunda ayni paytda jamiyat va shaxs munosabatlarining dolzarb muammolarini aniqlash, shaxs kamoloti bilan komil inson tushunchalarini zamonaviy talqin etish maqsadga muvofiqdir. Undan keyingi vazifa – komil insonni tarbiyalash xususiyatlarining o‘zgarib borayotgan yo‘nalishlarini chuqur ilmiy tahlil qilish masalasi. Bu o‘rinda ana shu xususiyatlarga ta’sir etuvchi obyektiv va subyektiv omillar, xususan ijtimoiy, siyosiy ta’sirlarga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Va nihoyat, shaxsning o‘ziga ijtimoiy muhit mahsuli sifatida emas, balki jismoniy imkoniyatlar, individual xususiyatlar, iroda va mehnat mahsuli sifatida qarash lozim. Albatta, yuqoridagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish bugungi ta’lim-tarbiya ilmining o‘ziga yaqin bo‘lgan psixologiya, sotsiologiya, falsafa kabi ijtimoiygumanitar fanlar bilan yaqin hamkorlik qilishini taqozo etadi. Chunki milliy istiqlol g‘oyasi ko‘zgusida komil insonni ko‘ra olish, uning muayyan

darajadagi «model»ini yaratish ana shu ilmiy sohalar bilan uyg‘unlashgan faoliyat asosida amalga oshirilishi mumkin. Mamlakatimizda sog‘lom avlod tarbiyasi harakatining keng tus olgani, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta’lim-tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug‘vor maqsadni amalga oshirish yo‘lidagi muhim qadamlardir. 2000-yilning «Sog‘lom avlod yili», 2001-yilning «Onalar va bolalar yili», 2002-yil «Qariyalarni qadrlash yili», 2003-yil «Obod mahalla yili», 2004-yil «Mehr va muruvvat yili», 2005-yil «Sihat salomatlik yili», 2006-yil «Homiylar va shifokorlar yili», 2007-yil «Ijtimoiy himoya yili», 2008-yil «Yoshlar yili», 2009- yil «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili», 2010-yil «Barkamol avlod yili» deb e’lon qilinganligi, amalda bajarilishi lozim bo‘lgan ishlar hajmining serqirraligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, komillik yo‘li – mashaqqat va haqiqat yo‘li, mehru muhabbat, sabr-u qanoat, ilm-u ma’rifat yo‘lidir. Ana shu ma’noda milliy istiqlol g‘oyasi – komillikka eltuvchi ulug‘ va muqaddas yo‘ldir. Eng muhimi – bu yo‘ldan chiqmaslik va qat’iylik bilan oldinga intilishdir. Yana muhimrog‘i – bu yo‘lning asosi bor, tarixi bor, bu yo‘l biz uchun notanish emas. Chunki bizning bu yo‘lni bosib o‘tgan bobolarimiz bor, bugunning yetuk insonlari bo‘lgan zamondoshlarimiz bor, istiqlol g‘oyalari bilan hamqadam o‘sayotgan barkamol avlodimiz bor. Inson dunyoning obodligi, jamiyatning barqarorligi, tinchlik va totuvlik, o‘z- o‘zi va har biri, nihoyat nasli uchun, kelajak avlod uchun, qolaversa butun insoniyat taqdiri uchun ham mas’uldir. Ana shu mas’ullik hissi komillikning asosiy belgilaridan biri bo‘lib, har bir insonning kundalik xatti-harakatida namoyon bo‘lishi shart. Bu istiqlolimizni asrash, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish uchun zarur avlodni tarbiyalaydi.

Adabiyotlar : 1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2. G’oya va mafkura. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent - 2001 y. 3. Milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 4. Markaziy Osiyo: G ’ OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.

Похожие

Milliy istiqlol mafkurasining asosiy tamoyillari

Milliy istiqlol mafkurasining maqsad va vazifalari

Milliy istiqlol g’oyasining inson ongi va qalbiga singdirish yangicha uslublar va yondoshuvlar

Milliy istiqlol mafkurasining mohiyati va mazmuni

Milliy istiqlol va O‘zbekistonda madaniy taraqqiyot