Aql, «sun`iy aql» va insoniyat istiqboli masalasi - Идея национальной независимости - Рефераты

Aql, «sun`iy aql» va insoniyat istiqboli masalasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Aql, «sun`iy aql» va insoniyat istiqboli masalasi Reja: 1. Tirik tabiat va ijtimoiy taraqqiyotda axborot informatsiya)ning ỹrni va rolining oshib borishi. 2. Fan axborotni yigish, saqlash va takror ishlash shakli sifatida. «Sun`iy Aql» va unga ehtiyojning oshib borishi. 3. Tabiat strategiyasidan Aql strategiyasi tomon dadil odimlar kerak.

Ma`lum bo`ldiki, tabiat va jamiyat ỹzini-ỹzi tashkillash va boshqarish xususiyati bilan bir-biriga ỹxshash jarayon. Ammo jamiyatning o`zini-o`zini tashkil etishda obyektiv omillardan tashqari subyektiv omillar ham muxim rol o`ynaydi. Voqelikda faol ishtirok etish jarayonida, ayniqsa fan, texnika va axborot texnologiyalari rivoji natijasida individual va ijtimoiy ongda tubli ỹzgarishlar sodir bỹlmoqda. Qadim zamonlardan boshlab tabiatni odam zotiga, tabiiylikni sun`iylikka – inson aqli va qỹli bilan yaratilgan narsaga qarama-qarshi qỹyib kelindi: gỹyoki tabiiy narsalar barchasi yaxshi, sun`iylari yomon, degan tasavvurlar paydo bỹldi. Aslida tabiiylik va sun`iylik ỹzini-o`zi tashkillashning yagona jarayoni bỹlib, unga materiya harakatining oqibati sifatida qaralsa, tỹg`ri yondoshuvlar yuzaga keladi. Aqlning paydo bỹlishi biosferaning intensiv rivojlanishi uchun yỹl ochdi. U tufayli yangi xulq-atvorlar, harakatning sotsial shakli vujudga keldi. Asta-sekin fan paydo bo`lib, uning yordamida odamzot yashash uchun kurashning yangi yuqori bosqichiga ko`tarildi. Qỹpol va dag`al bo`lsada toshdan birinchi pichoq va bolta yasagan, yohud dumaloq yog`ochning ỹrtasini ỹtda teshib qỹpol g`ildirak ixtiro qilgan «injener» ajdodlarimiz nomini bilmaymiz, albatta. Ammo, ỹsha ibtidoiy odamlar hozirgi zamon texnikasi va texnologiyasiga asos solganliklarini hech kim inkor etolmasa kerak. Mehnat va ov qurollari yasash jarayonida nutq tilining vujudga kelishi mantiqiy tafakkurni shakllantirgan bỹlsa, bu ỹz navbatida nutq tili tobora boyib borishi uchun imkon yaratdi. Sun`iy qurollar odamzot ỹz ehtiyojlarini qondirish uchun sun`iy energiyalardan tobora kỹproq foydalanishga sharoit hozirladi. Hayvonlarni uyga ỹrgatish, ulardan mehnat vositasi sifatida foydalanish, suv va shamol energiyasi imkoniyatlarini voqelikka aylantirish, par dvigatellarini yaratish, nihoyat hozirgi zamon texnikasi va axborot texnologiyalaridan foydalanish – bularning barchasi turmush qulayliklarini yaratish, odamlarning farovon yashashlari uchun xizmat qilishi kerak edi. Lekin, sun`iy qurollar ỹziga xos yangi ziddiyatlarni yuzaga keltirdi: yangi texnika va texnologiyalarning paydo bỹlishi aholining asosiy qismi farovonligini

yaxshilash u yoqda tursin, balki hayotdan doimo nolib yashash mayllarini kuchaytirib yubordi. Gap shundaki, Aql va mehnat tufayli paydo bỹlgan sivilizatsiya (madaniy hayot) muvaffaqiyatlari, texnika va texnologiya va boshqalar tufayli yaratilgan moddiy va ma`naviy boyliklar taqsimotidagi notengliklar, ya`ni odamlarning turli guruxlari va sinflari tomonidan bu boyliklarni ỹzlashtirish imkoniyatlarining xilma-xilligi, ijtimoiy hayotdagi tengsizlik, bu hayotdan qoniqmaslik va bularning oqibati sifatida noroziliklarni vujudga keltirmoqda. Bir tomonda ijtimoiy boylik ko`payib borayotgan bỹlsa, ikkinchi tomondan bunga mutanosib tarzda ijtimoiy ziddiyatlar kỹpincha ỹzining qarama-qarshi tomoniga og`ib ketmoqda. Bunda, albatta G`arb madaniyatida ma`naviy tanazzul chuqurlashib borayotgani, hozirgi zamon axborot texnologiyalari va boshqa vositalar orqali u madaniyat boshqa mamlakatlarda ham rak kasali kabi ildiz otib borayotgani muayyan rol ỹynamoqda. Ammo bunda «sun`iy olam» (yoki tabiat)ni ayblashga asos yỹq. Faylasuflar va sotsiologlar bu ziddiyatlarni hal etish yỹllarini qidirib topishlari zarur bỹlib turibdi. Xotiraning turli shakllari borligi va ularning umumiy evolyutsion jarayonlar oqimiga ta`siri beqiyoski, endilikda axborotlarni saqlash va uzatishning yangi mexanizmlari paydo bỹlishi taraqqiyot jarayonlarining butun xarakterini sifat jixatidan ỹzgartirib yubordi va «evolyutsiya algoritmi» strukturasi (tuzilishi)ning ỹzida jiddiy ỹzgarishlar sodir etayotgani anglab olinmoqda. Axborot – informatsiya notirik tabiatga emas, balki tirik tabiatga xos xususiyat ekanini e`tibordan soqit qilmaslik kerak. Subyekt uchun informatsiya muayyan maqsadli harakatlarida muvaffaqiyatni ta`minlash uchun kerak. Masalan, olmaxon shoxdan-shoxga sakrash uchun avvalo maqsad qỹyishi va bu maqsadga erishish imkoniyatlarini o`zicha chamalab chiqishga majbur. Aks xolda sakrab ỹtishga mỹljallangan shox nozik bỹlishi yoki uzoqligi tufayli

olmaxon ỹz maqsadiga erisha olmasligi, xatto xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin. Demak, axborot yetarliligi subyekt va uning qobiliyatiga ham bog`liq bỹladi, ya`ni narsa yoki atrof-muxit tỹg`risidagi ma`lum bir qarorga kelishi uchun yordam berishiga qarab axborot sifati baholanadi. Qachonki, maqsad belgilangan taqdirda, axborotning ahamiyati, qadri va mohiyati tỹlasicha namoyon bỹladi. Boshqacha aytganda, unga beriladigan baho faqat subyekt – obyekt munosabatlari kontekstidagina tushunarli bo`ladi. Odamlar va jamiyat rivojida paydo bỹladigan moddiy va ma`naviy ehtiyojlarni qondirishga intilish jarayonida mumkin qadar kỹproq axborotga ega bỹlishni taqoza etadi. Shu tufaylidan bundan 6 ming yil muqaddam avval Bobilda, sỹngra Misrda fanning dastalabki kurtaklari paydo bỹldi. Sỹngra, Yunoniston, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyoda diniy tasavvurlar bilan bog`liq ravishda fan unsurlari shakllana boshladi. Qadimga Gretsiyada hozirgi zamon bir qator fanlarining negizi vujudga keldi. Ammo xristian dinining qattiq tartiblari taqozasi bilan qadimgi Gretsiya (Yunoniston)da shakllana boshlagan fan G`arb mamlakatlarida esdan chiqarildi. Faqat IX-XII asrlarda Arab- musulmon olamida islom doirasida vujudga kelgan hur-fikrlilik doirasida qadimgi grek falsafasi qayta tiklandi va yangi sharoitga muvofiq rivojlantirildi. Bir qator tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarga asos solindi. Biroq, islom olamida aqidaparastlik mayllari kuchayishi va Turonni mo`ng`ullar tomonidan bosib olinishi ilm-fan rivojiga salbiy ta`sir kỹrsatdi. Temuriylar saltanati davrida ilm-fan yana ravnaq topa boshlagan edi. Lekin Temuriy shahzodalarining toju taxt uchun olib borgan tinimsiz urushlari, Shoyboniylar Volga bỹylaridan quvilib, bu yerda urushlar olib borishi, nihoyat, Turon uch o`zbek xonligi va amirligiga bỹlinib ketishi oqibatida ilm-fan rivoji sekinlashdi, ijtimoiy taraqqiyot tanazzulga uchradi. IX-XII va XV-XVI asrlarda juda katta ilmiy salohiyatga ega bulgan turonliklar G`arb olamidan ijtimoiy taraqqiyotda kamida III asr orqada qolib ketdilar. Bunda mustamlakachilik rejimining ham katta salbiy ta`siri bỹldi. Ayni chog`da XV asrlardan boshlab xristian dini namoyondalarining qattiq qarshiligini yengib, Ovrupoda asta-sekin

tabiiyotshunoslik fanlari rivojlana boshladi. Qadimgi grek fani arab-musulmon olamida qayta tiklanib, yanada rivojlantirilgani ham bunda qỹl kelganini aytish ỹrinli bỹladi. Masalan, Abu Ali Ibn Sinoning tibbiyot faniga doir asarlari bir necha asr mobaynida G`arbiy Ovrupo oliy ỹquv yurtlarida asosiy ỹquv qỹllanmasi bỹlgani ma`lum. Shuningdek , Muso al-Xorazmiy algebra faniga , al- Roziy va Ulug`bek astronomiya faniga, Forobiy falsafa faniga qỹshgan xissalari va boshqalar G`arbiy Ovrupa olimlari uchun qỹl keldi. G`arbiy Ovrỹpoda tabiiy fanlar va u bilan bogliq ravishda texnika fanlari rivojlanishi axborot olamida yangi bir davrni boshlab berdi. Ma`lumki, odamzot xayvonlarga nisbatan kỹproq noaniqlik vaziyatida yashaydi. Bu xol maqsad qỹyish va unga erishish vositalarini tanlashda xatoliklarni keltirib chiqarishi va bu xol uning ỹzi uchun juda qimmatga tushishi muqarrar. Demak, Odomzot Aqlga ega bỹlgach, nafaqat yangi imkoniyatlar vujudga keldi, shu bilan birga harakat usulini tanlash mashaqqatlariga ham duch keldi. Bir tomondan ega bỹlgan axborotlari hatti- harakatlari va fe`l-atvorlari natijasini oldindan payqash qobiliyatiga ega qilsa,ikkinchi tomondan bu xilma-xil axborotlar og`ushida ỹzini-ỹzi yỹqotib qỹyish xolatlarini ham boshidan kechirishga majbur qilmoqda. Odamzod miyasi xilma-xil axborotlarni ỹzlashtirish orqali ỹz-ỹzidan ularni qayta ishlash, ya`ni atrofida bỹlayotgan hodisalar tỹg`risida yetarli darajada aniq va tỹla hulosalar chiqarishga ojizlik qiladi. Natijada axborotni yig`ish, saqlash va qayta ishlashning mahsus shakli sifatida turli yỹnalishlarda fan yuzaga keldi va u insoniyatni ỹz faoliyat yỹlini tỹg`ri belgilash, maqsadga erishishning samarali uslublarini tanlash imkonini berdi. Fan rivojining maxsuli va natijasi sifatida kompyutor texnikasi vujudga kelib, ishlab chiqarishni rag`batlantirish va tez moslashuvchan korxonalar tizimi shakllandi. Kompyutor timsolida odamzot mutlaqo yangi tipdagi mashinaga ega bo`lib qoldi. Shundan so`ng grafiklarni tuzadigan murakkab konstruksiyalar, chertyojlarning rasmini chizadigan elektron sanoq mashinalari vujudga kelib,

ular barcha kompleks texnika loyixalarini yaratish jarayonlarining ishtirokchisi bo`lib qoldi. U texnologiyaga ham kirib, dasturiy-sanoq boshqarish uskunalarining vujudga kelishi bozor iqtisodi talablariga tez moslasha oladigan korxonalar paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Kompyutorlar tufayli robotlar yasash yo`lga qo`yildiki, tamaddunimiz butun ishlab chiqarish asoslarini sifat jihatidan yangi izga solish bosqichiga o`tganini ko`rsatmoqda. Elektron mashina ishni nafaqat tez qiladi va ayni chog`da odamdan ham sifatliroq maxsulot tayyorlay oladi. Hozirgi zamon ishlab chiqarishi istiqbolda na faqat odam qo`lini jismoniy mehnatdan xolos qilib qolmay, shu bilan birga uning miyasi bajaradigan ishlarning ko`pini o`z zimmasiga oladi. Extimolki, istiqbolda sun`iy Aql yuzaga kelsa, ne ajab! Elektronika bilan birga materiya harakatining yangi shakli yuzaga kelib, u mustaqil faoliyat boshlab, odamning ỹziga qarshi harakat boshlab yubormasmikan, degan havotirliklar ham yỹq emas. Bunday havotirliklar fantastik yozuvchilarda paydo bỹlmoqda, ammo u ilmiy asoslarga ega bo`lmasa- da, «sun`iy Aql » atamasi keng baxs-munozaralar uchun asos bỹlmoqda . «Sun`iy Aql» atamasi elektron sanoq mashinalari kundalik ehtiyojga aylangan mamlakatlardan kelmoqda. Mashina juda yaxshi shaxmat ỹynaydi, uy xisob- kitoblarini yuritadi va soliqlarni tỹlaydi, turli-tuman spravkalar bilan ta`minlaydi. «Aqlli mashina» yaratish soxasidagi muvaffaqiyatlar nechog`li ulkan bỹlmasin, ular qanchilik maishiy hayotimiz, xatto tafakkur tarzimizni nihoyatda ỹzgartirib yubormasin, baribir, u yuqori tashkil topgan materiya – miya maxsuli bỹlgan Aklning ỹrnini bosa olmaydi. Kompyutor qanchilik takomillashgan bỹlmasin, u faqat inson ỹz maqsadlari uchun yaratgan mashina bỹlib qoladi, binobarin, har qanday mashina odam ỹz oldiga qỹygan maqsadlari ruyobga chiqishi uchun foydali bỹlishi yoki bỹlmasligiga qarab baholanadi. Zero, mashinaning ỹzida va ỹzi uchun hech qanday maqsad bỹlmaydi, u odam qỹygan dastur asosida harakat qiladi. Masalan, avtopilot takror aloqani yỹlga qỹyadi, maqsadni amalga oshiradi. Ammo bu maqsad odam tomonidan belgilangan bỹladi. Shuni aloxida

ta`kidlash ỹrinliki, «Su`niy Aql» ning yuzaga kelishi va u inson faoliyatining juda kỹp tarmoqlarini ỹziga qamrab olib borishi sivilizatsiyamiz yangi yuqori bosqichga ỹtayotganidan darak beradiki, bu insoniyat oldiga dunyoqarash bilan bog`liq qator muommolarni hal qilish vazifasini yuklaydi. Mafkura esa ana shu yangicha qarashlarni keng xalq ommasiga yetkazishi, unda olam xodisalariga yangicha yondashuvlarni qaror toptirishga da`vat etilgandir. Hozirgi zamon mafukurasi ilm-fan dalillariga tayangan , odamzodning millati, irqi, dini va boshqa sotsial tafavutlaridan qat`iy nazar, murosa qilib yashash, mehr- muxabbatli, mehr-oqibatlilik sifatlariga ega qilishga da`vat etilgandir. «Su`niy Aql»ham xuddi shu maqsadlarga xizmat qilishi kerak. Ma`lum bỹldiki, materiya harakati uning barcha darajalariga (notirik tabiat, tirik tabiat, jamiyat)da ỹzini-ỹzi tashkil etish qonuni – sinergetika qonuniga amal qiladi. Ushbu qonun «tabiat strategiyasi» taraqqiyotining ichki mantig`ini anglatadi. Bu jarayonning borishida nafaqat moddiy olam tashkillanishi murakkablashib, materiya mavjudligining xilma-xil shakllari yuzaga keladi, shu bilan birga ziddiyatlarning yangi mayllari ham paydo bỹladi. Masalan, moddiy olam taraqqiyotining muayyan bosqichida Odam zoti paydo bỹldi. Million yillik evolyutsion taraqqiyotida, ya`ni hozirgi fiziologik xolat va aqliy saloxiyatga kelgunga qadar Tabiat bilan Odam ỹrtasidagi ziddiyatlar aytarli darajada namoyon bỹlmagan . Hozirgi zamon odam zoti takomillashgan tana tuzilishi, ongning yuqori darajasi, rivojlangan nutq tili va murakkab tafakkur tarziga ega bỹlgan, fanda Homa sapiens –Aqlli odam nomi bilan ataladigan mavjudod tarix maydoniga kelgach, uning jamiyat bỹlib yashashi sharoitida Tabiat bilan Odamzot ỹrtasida ziddiyatlar asta-sekin tỹplanib – tỹplanib, endilikda u ỹzining qarama-qarshi tomoniga og`a boshlab, «Tabiat- jamiyat-odamzot» kooevolyutsiyasiga jiddiy putur yetmoqda. Bundan keyingi asrlarda fan va texnikaning shitob rivojlanishi va bu yangi shart-sharoitga odamzoti, uning turli uyushmalari (davlati, ijtimoiy – iqtisodiy tizimi, ijtimoiy harakatlari, siyosiy patiyalari, kasbiy va ijodiy tashkilotlari) juda sekinlik bilan muvofiqlashayotgani (adaptatsilashayotgani)sabab bỹlmoqda.

Fan va texnika taraqqiyoti bir tomondan misli kỹrilmagan turmush qulayliklarini yaratdi va istiqbolda bundanda yuksakroq yashash imkoniyatlarini vujudga keltirishi ayon bỹlib turibdi; ikkinchi tomondan, Odomzotda yangi sharoitga muvofiq tafakkur va turmush tarzi shakllana olmayotgani, xususan jamiyatda ma`naviy –axloqiy muxit tobora izdan chiqib borayotgani tufayli Tabiat va jamiyat ỹrtasida juda qaltis ziddiyatlar paydo bỹlmoqda. Bular: 1-dan, odamzot faoliyati tufayli atrof-muxit – ekologiyaning buzilishi tobora xavfli tus olib borayotganidir. Endilikda odamzot yaratgan texnomassa biomassaga nisbatan oshib bormoqda. 2-dan, fan va texnika yutuqlaridan g`ayriinsoniy maqsadlar yulida foydalanish mayllari vujudga kelmokda. Bu esa yangi katta ziddiyatlarni keltirib chiqarmokda. 3-dan, yadro urushi chiqish xavfi xamon saqlanib turibdi. U va boshka ziddiyatlarni xal etish ko`p jixatdan insoniyat aql- zakovati qaysi tomonga og`ib ketishiga bog`liq bo`lib qolmoqda. Odamzotning bitta umumiy Vatani bor: u Yer deb ataladi. Hozircha odam yashaydigan Yerdan boshka makon yo`k. Demak, Ona-tabiat inson sahovatiga muhtoj bo`lib qolgan ekan, «tabiat-jamiyat-odamzod» o`rtasida tobora buzilib borayotgan kooevolyutsiyani tiklash joiz. Bu ziddiyatlarning kelib chikishiga fan va texnika aybdor emas, balki uning muvaffaqqiyatlaridan oqilona, insonga monand tarzda foydalanish qobiliyatiga odamzod ega bulmayotgani sababli ro`y bermoqda. Fan-texnika inqilobi tufayli yuzaga kelgan nomutanosiblikni faqat fan-texnika yordamidagina hal etish mumkin. Buning uchun tabiat o`z taraqqiyotining Noosfera – Aql sohasi bosqichiga o`tganini anglash, mafkura vositalari orqali buni butun dunyo aholisiga tushuntirish, Aqlni hamma sohada oqilona ishlarga burib yuborish strategiyasini ishlab chiqib, uni amalga oshirish uchun zarur moddiy resurslarni ishga solish davr talabi bo`lib turibdi. YA`ni tabiat strategiyasidan Aql strategiyasi tomon insoniyat birlashib, yagona kuch sifatida dadil qadamlar tashlash kerakligini anglash vaqti keldi.

Xulosa: a)tirik tabiat va ijtimoiy taraqqiyotda axborotning o`rni tabora salmoqli bo`lib bormoqda, XXI asr axborot texnologiyalar asriga aylanishi kuzatilmokda. b) fan axboratni yig`ish, tartib(sistema)ga solish, saqlash va takrorlash shakli sifatida biosfera taraqqiyotida hal qiluvchi omilga aylandi; v) «su`niy aql» va unga ijtimoiy ehtiyoj tobora ortib bormokda; g) endilikda tabiat taraqqiyotiga ham Akl hal qiluvchi ta`sir ỹtkazish pallasiga kirdiki, insoniyat Aql va uning mevasi bỹlgan fan-texnika muvaffaqiyatlaridan faqat insoniyat manfaatlari yỹlida foydalana olishga ỹzida kuch-qudrat topa olishiga umid bog`lash mumkin.

Похожие

Komil inson milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadlaridan biri

Milliy g‘oya asosiy tushuncha va tamoyillar fanining tarixiy ildizlari, shakllanish bosqichlari

Milliy g‘oya va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida maktab ta’limining o‘rni

G‘oyaviy tahdidlarning yo‘nalishlari

G`oyaviy ta`sir ko`rsatish vositalari, shakllariva uslublari