2 Икки қутбли дунёдан кўп қутбли яхлит дунё сари - Идея национальной независимости - Рефераты

2 Икки қутбли дунёдан кўп қутбли яхлит дунё сари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Икки қутбли дунёдан кўп қутбли яхлит дунё сари Режа : 1 . “Совуқ уруш” хотимаси натижаси ва АҚШ давлати геосиёсати. 2. Бир қутбли дунё тартибот-лари тўғрисидаги мунозаралар. 3. Янгичатартибот-лар учун кураш. 4. Оврупо интеграцияси.Янгича геосиёсатга эҳтиёж.

Калит сўзлар: ядровий-космик аср, планетар хавф-хатар, америкача турмуш тарзи, ноаниқлик вазияти, Толиблар ҳаракати, Оврупо модели, Оврупо Қўшма Штатлари, ўрта ва кичик давлатлар. “Совуқ уруш” даври барҳам топиб, икки қутбли дунё ўрнига кўп қутбли дунё вужудга келгач, пайдо булган янги ижтимоий, сиёсий мухитда йирик давлатларнинг буюкликка даъвоси муносабати билан геосиёсатда жиддий ўзгаришлар содир бўлмаяпти. Ҳолбуки воқеаларнинг ривожи “совуқ уруш” давридаги қарашлар, андозалар билан янги реалликка ёндашиш ўзини-ўзи алдашдан бошқа нарса эмаслигини кўрсатди. Маълумки, Совет давлатини бошқаришга келган ёш авлод ички тизимнинг ёмонлиги ва ташқи сиёсат барбод булиб бораётганини англади. Берлин деворининг қулаши аслида коммунизм ғоясига бўлган ишончнинг барбод бўлишидан дарак берарди. Тарихдан маълумки, барча империялар ташқи кучлар таъзйиқи остида эмас, балки даставвал ички аҳволнинг ёмонлашиб бориши туфайли қулаган. Иккинчи жаҳон урушидан кейин АҚШ бошлиқ Ғарб давлатлари СССР бошлиқ “социалистик лагерь” давлатларига қарши “совуқ уруш”ни бошлашган бўлса, бу урушнинг тугаши учун ҳар икки томон ўз ҳиссасини қўшди, зеро, улар Ноосфера даври талабларини мутлақо эътибордан соқит қилган бўлсалар-да, аммо ядровий-космик аср воқелиги билан ҳисоблашишга мажбур эдилар. Чунки жаҳон миқёсида ёпирилиб келаётган ялпи умумий планетер хавф-хатар кучларни тарафкашлик томонларга парчаланиб кетишни эмас, балки бирлашиш, муроса йўли билан яқинлашувни тақоза этарди. Масалан, холера, тиф, хатто вабо каби анъанавий касалликларнинг миллий-давлатчилик чегаралари доирасида зарур чора-тадбирлар белгилаб, олдини олиб қолиш мумкин эди. Аммо XX аср ваболари СПИДни, айниқса радиацияни, экологик ифлосланиб бориш бало-қазолари миллий чегараларни билмас эди. Бу хатарларнинг олдини фақат давлатларнинг биргаликдаги фаолиятлари орқали олиш мумкин эди.

Аслида олимларнинг XX асрнинг 1-чорагида ёпирилиб келаётган умумпланетар хавфни даф этишга даъватларига ўша даврдаги йирик давлатларнинг сиёсатчилари кўзларини кўр, қулоқларини кар қилиш билан жавоб қайтаришмаганда, яъни Ноосфера даври бошлангани ва ақл-идрокни бузғунчилик, урушлар томон буриб юбориш ўрнига ундан бунёдкорлик мақсадлари йўлида фойдаланиш стратегиясини биргаликда ишлаб чиқиб, уни амалга оширишга киришганларида, меҳнат аҳли пешона тери билан тўпланган салоҳиётдан вайронагарчиликлар учун эмас, балки Она-табиат ифлосланишининг олдини олиб қолиш, маънавий-ахлоқий бузилишлар туфайли одамзотда ҳайвоний хирслар ривожланиши йўлларини тўсиб қўйиш мумкин бўлар эди. Бироқ кеч бўлса-да, йирик давлатларнинг сиёсий арбоблари ёпирилиб келаётган умумпланетар хавф-хатар борлигини англаб етдилар. Агар шундай бўлмаганда, 60-йиллар бошида 3-жаҳон уруши бошланиб кетиши мумкин эди. Аммо мамлакатлар ва халқлар ўртасида ривожланиб бораётган тарафкашлик ўрнини ўзаро бир-бирларига боғлиқлик майллари эгаллаб бораётганди. Барча халқларнинг иктисодий, миллий ва бошқа манфаатлари умумбашарий манфаатлар яхлит занжири билан чамбарчас боғланиб кетаётганини англаш қийин эмас эди. Ана шунинг учун ҳам 1962 йилдаги Кариб денгизи кризиси АҚШ билан СССР раҳбарларининг ўзаро муроса йўлини тутиш билан хал бўлди ва айнан ана шу даврдан бошлаб аввало йирик давлатлар ва жахон хамжамияти “совуқ уруш” яхшиликка олиб келмаслигини англай бошладилар. Аслида бу тарих ғилдирагини инсоният урушларсиз яшаш даврига кира бошлаганидан дарак эди. Бироқ олдинда катта синовлар турар эди. Совет давлати қулаб, Варшава шартномаси харбий-сиёсий блок бархам топгач, икки қутбли дунё тугади. Шундан сўнг XXI аср АҚШ асри бўлади, деган башоратлар пайдо бўлди. Дарҳақиқат бир қарашда бундай ёндашувлар асослидек бўлиб туюлади. Америкаликларнинг моддий,

мафкуравий, психологик ва геосиёсий имкониятлари катталиги шундай фикрларни илгари суришга ва америкача турмуш тарзи афзалликларини кўз-кўз қилишга изн берарди. Масалага жиддий қараладиган бўлса, муаммоларга тўлиб-тошган бу хилма-хил маданиятлар оламини бирон-бир ёки бир неча йирик давлат бошқара олмаслиги аён бўлади. Шунинг учун ҳам XX аср Америка асри бўлгани ва XXI аср ҳам шундай бўлиб қолиши тўғрисидаги ғояларнинг асоси пучдир. Чунки, биринчидан, XX аср асло АҚШ асри бўлган, дейиш мумкин эмас. Бу аср ўрталарида СССР деган империя АҚШнинг кўп масалаларда ён беришга мажбур этгани маълум. Асрнинг охирги чорагидан бошлаб, Ғарбий Оврупо давлатлари ҳам қадди- қоматларини тиклаб олдилар, Япония, Хитой каби давлатлар жаҳон иқтисоди ва сиёсатида мухим ўринни эгаллай бошлашди. XX асрнинг кейинги йилларида АҚШнинг дунёдаги ҳодисаларни якка- ёлғиз ўз назоратига олиш имконияти чекланди. Тўғри, АҚШ дунёдаги иқтисодий ва ҳарбий, сиёсий жиҳатдан энг қудратли давлат. Ер юзидаги одамларнинг кўп авлоди учун Америка моддий қийинчиликларсиз ва сиёсий эрксизликлардан қутилиш йўлини кўрсатувчи машъал бўлиб кўринади. Шимолий Америка жуда катта худудларни тезда ўзлаштириб олиш, ривожланаётган илғор саноат ва қишлок хўжалигига эга бўлиш, тарихда мисли кўрилмаган аҳолининг аксарияти моддий фаровонлигини таъминлаш, тезда жаҳон давлати мақомини олиш – буларнинг барчаси жаҳон афкор оммасида америкача ҳаётга ихлосни ошириб юборди. Ана шу аснода, эрк, демократия, моддий фаровонлик ваъда қилган Американинг алоҳида роли ҳакидаги ғоялар ўртага ташланди. Бунинг учун жаҳон халқлари америкача турмуш тарзи қадриятларини қабул қилишга рози бўлишлари шарт қилиб қўйилди. Анча йиллар АҚШ бундай вазифани бажариб келди. Бироқ, бошқа ғоялар каби бундай қарашларнинг юқори чўққиси “совуқ уруш” йиллари бўлди. Чунки антисоветизм ва антикоммунизм ғоясини фош этиш, унинг ғайриинсоний моҳиятини

кўрсатиш даврларида юқоридаги фикрлар жаҳон халқларини ўз томонига оғдириб юбориши нисбатан осон эди. Дарҳақиқат деярли ярим аср давомида антикомунизм АҚШ нинг нафақат ташқи стратегияси, балки ички сиёсий курашларида ҳам етакчи ғоя бўлди. “Совуқ уруш” тугагач, Америка жамоатчилиги эътиборини тортиб келган мақсадлар қолмагач, унинг ўрнида бўшлиқ ва ноаниқлик холати пайдо бўлди. Зеро, антикоммунизм эрк ва демократия тўғрисидаги америкача қадриятларни қарор топтириш учун қўл келар эди. Совет жамияти моделининг асоссизлиги ва у ҳақда гапириш ортиқча эканлиги аён бўлгач, америкача моделнинг камчиликлари юзага қалқиб чиқиб қолди. Ғоявий-сиёсий ва мафкуравий соҳада пайдо бўлган ноаниқлик ва мақсадсизлик бўшлиғини тўлдириш учун янги душман қидириш лозим бўлиб қолди. Даставвал Япония ёмон отлиққа чиқарила бошланди. Кейинроқ эса қайта тикланаётган Россия, шунингдек Хитойдан хавф-хатар борлиги айтилди. Шимолий Корея, Эрон ва Ироқ халқаро хавфсизликка путур етказаётгани ҳақида жар солинди. Бундай қарашлар аста-секин ривожланиб бориб, «Совуқ уруш» ўрнини «иссиқ уруш» эгаллай бошлади. Маълумки, Афғонистондан Совет қўшинлари олиб чиқиб кетилгач, у ерда ислом ақидапарастлиги ғояларидан озиқ олиб шаклланган Толиблар деб аталган ҳаракат пайдо бўлди. Ҳокимият учун бошланган фуқаролар урушида улар устунликка эга бўлгач, қўшни давлатлар ва дунёдаги барча демократик кучларга қарши янги хавф- хатар ўчоғи пайдо бўлаётган эди. АҚШ бошлиқ иттифоқчилар Толиблар ҳаракатига асосан барҳам бериб, Афғонистонда тинчликсевар давлат тартиботлари қарор топиши учун йўл очди. Бу, бир томондан, АҚШ нуфузини оширган бўлса, иккинчи томондан Ислом дунёсида унга қарши ҳаракатларни кучайтириб юборди. Бу ўринда шуни айтиш ўринлики, Толиблар ҳаракати Ўзбекистон жанубий чегаралари учун жиддий хавф туғдира бошлаган эди. Шунинг учун ҳам ўз стратегик мақсадларини

назарда тутиб, Ўзбекистон давлати АҚШ нинг Афғонистонга нисбатан ўша даврдаги сиёсатини қўллаб-қувватлади. Аммо АҚШ сиёсатчилари янги душман образи яратиш орқали ички барқарорликка эришиш йўлларини давом эттирдилар. Нишонга Ироқ олинишига сабаб, у мамлакатнинг президенти Саддам Ҳусейннинг Яқин Шарқда Америка манфаатларига тўғри келмайдиган сиёсат олиб бориши эди. Шунинг учун Ироқ оммавий қирғин қуроллари ишлаб чиқаришга киришди, бу жаҳон ҳамжамияти учун жуда хавфли, деган ғоялар тарқатилиб, Америка гражданлари назарида Саддам Ҳусейн режими тарафдорлари тимсолида душман образи яратилгач, у мамлакат бомбардимон қилиниб, Америка бошлиқ иттифоқчилар Ироқни оккупация қилиб олдилар ва ўзларига мувофиқ келадиган ҳукуматни у ерда ўрнатдилар. Саддам Ҳусейн диктатурасига барҳам берилди. Аммо Яқин ва Ўрта Шарқда хавф-хатарга тўла вазият вужудга келди. Эндиликда Эрон атом бомбаси яратиб, жаҳонга хавф туғдираётгани ҳақидаги қарашлар АҚШ ва унинг иттифоқчиларининг мафкуралари орқали жаҳонга даҳшатли ахборотларни тарқатмоқдалар. Эроннинг ҳозирги давлати ва ҳукумати тимсолида душман образи яратиш тобора кенг тус олмоқда. Шундай қилиб , Совет давлати каби давлат лар устидаги давлатнинг бархам топиши асло бир қутбли дунёни шакллантирмади. Умуман давлатлар устидаги давлат тушунчаси қадрсизланди. Совет империяси ўзи билан бирга тарих архивларига фақат комунистик ғоянигина эмас, афтидан, америкача турмуш тарзи ғоясини ҳам олиб кириб кетди. Бугина эмас, истиқболда АҚШ, Ғарбий Оврупо ва Япония иқтисодий маркази бўлган олам ҳақидаги фикрлар хам ўзининг асосига эга эмас. “Совуқ уруш” йилларида бу уч марказ ўртасидаги мавжуд зиддиятлар эндиликда янги мезонларда ўзини намоён этмоқда. Бу, даставвал дунёнинг янгича тартибларини шакллантиришга қаратилган фаолиятлари билан боғлиқ бўлган ҳамда ХIХ ва ХХ аср бошларидан тубдан фарқ қиладиган сиёсий

ўйинларга дахлдор гаплардир. Юқоридаги фикрлар яқин келажакдаги АҚШ нинг жаҳон ишларидаги салмоғи ва таъсирини асло пастга урмаслиги керак. Тинчлик ва хавфсизликнинг минтақавий ва глобал даражада сақлаш Вашинтон белгилайдиган стретегияга кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Бироқ, буни АҚШ якка ўзи эмас, балки у янги жаҳон тартибларини бир қанча таянчлари билан биргаликда ҳал этишга мажбур бўлади. 2-жаҳон урушига қадар Оврупо жаҳон сиёсатининг энг мухим маркази ҳисоблаб келинарди. Бироқ, урушдан у ниҳоятда ожиз бўлиб чиқди ва дастлабки ўн йилликларда АҚШ ва СССР ўртасидаги тарафкашлик майдонига айланди ва унинг тарихи Атлантика хамжамияти тарихи тусини олди. Аммо, эски қитьа тобора ўзини ростлаб бормоқда ва истиҳболини Оврупо мамлакатлари бирлигида кўрмокда. Оврупо беморлиги ва унинг қуёши сўниб бораётгани тўғрисидаги ғояларга қарши Франция Ташқи алоқалар вазири Ф.Дюма бундай руҳий тушкунликка асос йўқлигини таъкидлади. Зеро АҚШнинг “қўпол ва ноаниқ” моделига нисбатан Оврупо модели юзага келадиган муаммоларни ҳал этишда ўз устиворлигига эгадир, деди у. Дарҳақиқат овруполиклар ўзларига хос тафаккур ва турмуш тарзини сақлаб қолган ҳолда, ҳозирги оламда ўзининг муҳим ўрнига эга бўлиб олди. Оврупо халқлари тарихий тақдири, қадриятлар тизими, моддий мерос ва бошқалардаги умумийлик уларни бирлашиб ҳаракат қилишларини осонлаштирмоқда. Шунинг оқибатида Оврупо Иттифоқи юзага келиб, унга кираётган давлатлар сони йилдан-йилга ошиб бориб, ҳудудий жиҳатдан тобора кенгайиб бормокда. Шуниси таажжубланарлики, бундай иттифоқ бир томондан айрим олинган мамлакатлар мустақиллик миқёсларини қисқартириб қўйса, иккинчи томондан бундай мустақилликни мустаҳкамлаб қўймокда. Урушдан кейинги ўн йилликда ҳам Оврупо давлатлари АҚШ геосиёсатининг оддий югурдаги бўлишдан ўзларини сақлаб келдилар. Кейинги 20-30 йилликларда улар иқтисодий ва ижтимоий- техник салохиятларини оширдилар ва бирлашувчилик жараёнини

чуқурлаштирдилар. Натижада Оврупо халкаро майдонда ўз мустақил ўрни ва сўзига эга бўлиб қолди. Буни АҚШ Англия билан бирга Ироққа қарши жазо урушини ташкил этганда яққол кўриш мумкин бўлди. Франция ва Германия каби йириқ давлатлар АҚШнинг бу сиёсатига қўшилмадилар. Истиқболда Овр у п о иқтисодий , технологик , хавфсизлик ва бошқа масалаларда халқаро майдонда ўз манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган мустақил сиёсат олиб бориш имкониятига эга бўлиб қолди. Эндиликда Оврупонинг янгитдан туғилиши Оврупоча ўзига хослик, Оврупоча янги динамизм, Оврупо Қўшма Штатларини вужудга келтириш ҳақида гап боряпти. Оврупо сиёсатини овруполаштириш ҳаракати натижасида НАТО доирасида ва ундан ташқарида мудофаанинг Оврупоча мезонларини қарор топтириш майли пайдо бўлиб, Вашингтоннинг якка ҳукмронлиги таъсиридан чиқиш тўғрисидаги фикрлар муқимлашиб бормоқда. Овруполиклар “совуқ уруш” даврида шаклланган иттифоқни кайта кўриб чиқиш масаласини ўртага ташлаб, Россияни хотиржам қилиш йўлини тутишмокда. Бунда Ғарбий Оврупо иттифоқи ролини оширишни мақсадга мувофиқ, деб хисобламоқдалар. ҒОИ доирасида ташқи сиёсат ва ҳарбий сиёсат институтларининг шаклланиши ва ўз функцияларига эга бўлиши айрим давлатларнинг иттифоққа кирган барча давлатларнинг манфаатларига зид алоҳида сиёсат олиб боришига чек қўйди. АҚШдан холи бўлган Ғарбий Оврупо умумий ядро кучларини вужудга келтириш йўлида дастлабки қадамлар қўймокда. Шундай қилиб, Оврупо кексайган, аммо қаримаган, дейиш мумкин. Жаҳонда АҚШ иқтисоди панжаларига дахл қиладиган янги иқтисодий гигантлар, масалан, Оврупо иқтисодий иттифоқи, Германия, Япония, Хитой ва нихоят Россия каби мамлакатлар ҳам ўз таъсир доиралари ва ўз овозларига эга бўлиб бормоқдалар. Осиё-Тинч океан ҳавзаси тобора катта куч тўпламоқда. Бундай шароитда ўрта ва кичик давлатларни ўз томонига оғдириб олиш учун рақобат кучайиши табиий. Демак, ўрта ва кичик

давлатлар ва мамлакатларнинг овозига ҳам йирик давлатлар қулоқ солишга мажбур бўладиларки, эндиликда бир, икки қутбли дунё эмас, балки кўп қутбли дунё учун мақбул геосиёсатгина таъсирли бўлиши мумкин. Хулоса: а) «Совуқ уруш» Ғарб мамлакатлари фойдасига ҳал бўлди, аммо АҚШ геосиёсатида жиддий ўзгаришлар сезилмаяпти; б) АҚШ бошлиқ бир қутбли дунёнинг вужудга келиши тўғрисидаги афсоналар ўз асосига эга эмас; в) янгича жаҳон тартиботлари учун куращ давом этмоқда; г) Оврупо Қўшма Штатларини шакллантириш жараёни кетмокда.

Похожие

Миллий ва халқаро хавфсизликни таъминлаш муаммолари

Ўзбекистон ва мустақил давлатлар ҳамдўстлиги кўп томонлама ва икки томонлама ҳамкорлик

Дунё билан юзма юз

Глобаллашув жараёнида мафкуравий иммунитетни шакллантириш вазифалари

Жамият барқарорлигини таъминлашнинг ижтимоий-ғоявий асослари