MАSHINА VА MEXАNIZMLАRNING TUZILISH АSOSLАRI. KINEMАTIK JUFTLАR VА KINEMАTIK ZАNJIRLАR NАZАRIYASI. MEXАNIZMLАRNING ERKINLIK DАRАJАSI

MАSHINА VА MEXАNIZMLАRNING TUZILISH АSOSLАRI. KINEMАTIK JUFTLАR VА KINEMАTIK ZАNJIRLАR NАZАRIYASI. MEXАNIZMLАRNING ERKINLIK DАRАJАSI

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

57

Размер:

412.5 KB

Условия скачивания

MАSHINА VА MEXАNIZMLАRNING TUZILISH АSOSLАRI. KINEMАTIK JUFTLАR VА KINEMАTIK ZАNJIRLАR NАZАRIYASI. MEXАNIZMLАRNING ERKINLIK DАRАJАSI REJА 1. Аsosiy tushunchalar. Bo`g`in, kinematik juft, kinematik zanjir tushunchalari. 2. Harakatlanuvchanlik va bog`lanishlar. 3. Kinematik juftlar klassifikatsiyasi. 4. Kinematik zanjirlar va ularning turlari. 5 . Kinematik zanjirlarning erkinlik darajasi. 6. Comov-Malishevning fazoviy kinematik zanjirlar uchun strukturaviy formulasi. 7. Tekis kinematik zanjirlar uchun P.L. Chebishevning strukturaviy formulasi. 8. Mexanizmlardagi ortiqcha bog`lanish va uni aniqlash.

Ma`ruzaning o`quv muammolari va ularning holatlari Turli kinematik juftlarni sifatli va miqdoriy baholash va shu asosda ularni guruhlarga va sifatlarga ajratish ushbu ma`ruzaning asosiy muammosi hisoblanadi. Ushbu muammolarni qanday hal qilish ma`ruzada ko`rsatilgan. Bunda bog`lanish sharti va erkinlik darajasi kabi fundamental tushunchalarga tayanib har bir kinematik juftlarning erkinlik soni yoki bog`lanishlar soni orqali baholangan. Shuningdek, kinematik juftlar va bog`lanishlar klassifikatsiyasi ishlab chiqilgan. Talabalar diqqatini ma`ruzaning asosiy muammosiga - kinematik juftlarni baholash va ularning klassifikatsiyasini tuzishga qaratish foydalidir. I. Mexanizmlar qattiq jismlardan iborat Qattiq jism deganda faqat absolyut qattiq emas shuningdek, qayishqok jismlar ham nazarga olinadi. Mexanizmlarni hosil qiluvchi qattiq jismlar bo`g`inlar deb ataladi. Bo`g`in nisbiy harakatlanmaydigan bir necha detallardan iborat bo`lishi mumkin. 1-shakl. To`rt sharnirli mexanizm 1 - shaklda tasvirlangan mexanizm 0-tayanch, 1-krivoship, 2-shatun, 3-koromislo bo`g`inlaridan iborat. Bo`g`inlar bir-biriga nisbatan aniq harakat qilaoladi. Masalan, 1-krivoship tayanchning А nuqtasi atrofida aylanadi, 2-shatun 1-krivoshipga nisbatan aylanadi va h.k. Bir-biriga tegib turuvchi bo`g`inlarning qo`zg`aluvchan bog`lanishiga kinematik juft deb ataladi. Bo`g`inlarning doimo tutashishda bo`lishi kinematik juftning konstruktsiyasi yoki qandaydir kuch orqali ta`minlanadi. Har bir juftlik o`z elementiga ega. Bo`g`inlarning bir-biri bilan tegib turuvchi yuzalari, chiziqlari yoki nuqtalari kinematik juft elementlari deyiladi. 1-jadvalda turli elementlardan iborat kinematik juftlarga misollar keltirilgan. Bo`g`inlar harakatida kinematik juft elementlari o`z harakterini (turini) o`zgartirmaydi. Masalan, tsilindr tekislikda. 2-shakl. Tekislikda tsilindr.В С DA O O2 3 1 xz y 12

Bunda juftlik elementi chiziqdir va harakatda nuqtaga yoki tekislikka aylanmay o`zgarmas holda bo`lishi kerak. Kinematik juft bo`g`inlar nisbiy harakatini o`rganishda bo`g`inlardan birini fikran qo`zg`almas deb, ikkinchisini harakatlantirish kerak. Masalan, 2-shaklda 1- tekislikni fikran qo`zg`almas deb qabul qilib, 2-tsilindirni turlicha harakatlantiramiz. Bunda 4ta nisbiy harakatlar: strelka bilan ko`rsatilgan 2ta aylanma va 2ta ilgarlanma harakatlar sodir bo`ladi. Bir necha bo`g`inlar bir-biri bilan bog`lanishi natijasida kinematik zanjir hosil bo`ladi. 1-shaklda ko`rsatilgan mexanizm ham kinematik zanjir hisoblanadi. Bu haqda batafsil navbatdagi ma`ruzalarda bayon qilinadi. II. Harakatlanuvchanlik bo`g`inlari uzluksiz harakat qila oladigan mexanizmlarning asosiy hususiyatidir MMN fanida harakatlanuvchanlik fundamental tushuncha bo`lib, mexanizmlarning tuzilish asosi hisoblanadi. Mexanizm bo`g`inlarining fazoda siljiy olish xususiyati harakatlanuvchanlik deb tushuniladi. Har qanday siljish (qo`zg`alish) jismning holatini xarakterlovchi ma`lum koordinat sistemasida koordinatalarning o`zgarishi bilan birgalikda bo`ladi. Bu o`zgaruvchan koordinatalar erkinlik darajasi deb ataladi va bo`g`inni harakatlanuvchanlik o`lchovi sifatida xizmat qiladi. O`zgaruvchan koordinatalar soni bo`g`inning erkinlik darajasiga teng bo`ladi. Shuningdek, harakatlanuvchanlikni aniqlashning boshqa usuli, ya`ni bir bo`g`inni ikkinchisiga nisbatan qabul qilingan koordinat sistemasi o`qlari bo`ylab va ular atrofida bir-biriga bog`lanmagan oddiy harakatlari soni orqali aniqlashning kinematik usuli ham qo`llaniladi. Bunday bir-biriga bog`lanmagan harakatlarni xam erkinlik darajasi deb ataladi. Harakatlanuvchanlik va erkinlik darajasi ko`p hollarda bir ma`noni anglatadi. Harakatlanuvchanlik tushunchasini erkin bo`g`inlardan tashqari kinematik juftlar va zanjirlar kabi bog`langan sistemalarga ham qo`llash mumkin. Bo`g`inlar bir-biri bilan bog`langanda ba`zi erkinliklarni yo`qotadi. Bog`lanishning ta`siri bog`lanish sharti deb ataluvchi cheklanishlar soni bilan baholanadi. Har bir bog`lanish sharti bitta erkinlikni yo`qotish yoki oddiy harakatdan mahrum bo`lishni bildiradi. Bog`lanishlar tabiati turlicha bo`lib, ba`zilari mexanik harakatda, boshqalari elektromagnit, aero-gidrodinamik va boshqa hodisalarga asoslanadi. Biz asosan bo`g`inlarning koordinatalariga bog`lik bo`lgan geometrik yoki golonom bog`lanishlarni o`rganamiz. АV-bo`g`inning fazodagi holati mustaqil 6 ta-uchta chiziqli X А , U А , Z А va uchta burchakli Z Y X    , , koordinatalari bilan ifodalanadi. Natijada bo`g`inni erkinligi f =6 ga teng. Tekislikda joylashgan bo`g`in holati (3-shakl) u bilan qattiq bog`langan АV to`g`ri chizig`ining holati bilan aniqlanadi.

3-shakl. To`g`ri chiziqning tekislikdagi holati esa X А ,Y А ,  koordinatalari bilan ifodalanadi. To`g`ri chiziq koordinat o`qlari bo`ylab 2 ta ilgarilanma (S x S y ) va aylanma (  ) harakat qilishi mumkun. Shunday qilib, erkin bo`g`in tekislikda 3 ta erkinlik darajasiga ega ( f =3). III. Kinematik juftlarni turli mezonlarda klassifika ts iyalash mumkin. (4-shakl). Bog`lanish sharti soni asosida klassifikatsiya Kinematik juft bilan bog`langan bo`g`inlar o`zining bazi bir harakatlanuvchanligini (qo`zg`aluvchanligini) yo`qotadi. Chunki, ularning nisbiy harakatiga bog`lanish sharti ko`rinishida cheklanishlar qo`yiladi. Kinematik juftlarda bog`lanish sharti soni 5 1   S chegarasida o`zgaradi. Erkinlik darajasi ( f ) bog`lanish sharti (s) sonlari quyidagicha bog`langan. f +S=6 (1) Professor А.P.Malishev va akademik I.I.Аrtobolevskiy taklifi bilan kinematik juftlar bog`lanish sharti asosida 5 ta I, II, III, IV va V sinflarga bo`linadi. Cinfning tartibi bog`lanish sharti soni S ga mos keladi. Har bir bog`lanishni, ya`ni yo`qotilgan harakatni chiziqli S i va burchakli 0I siljishlarning tegishli o`qlarini indeksda ko`rsatib nolga tenglashtirishni shartlashamiz. xy y A A x A x /B s y s x φ z z

4-shakl. Kinematik juftlar va kinematik birikmalar klassifikatsiyasi.Kinematik juftlar Kinematik bo g’ lanishlar Bikr b o g’ lanishli Q ayish q o q bo g’ lanishl i Bo g’ lanishlar sharti sinflari Erkinlik darajasi sonlari Nisbiy h arakat turlari Bo g’ lanishlar- ni ng element shakli Tutashish usullari Tuzilishni ng murakkablik darajasi Аlmashtiriladigan kinematik juftni sinfi I II III IV V 1 2 3 4 5Tekis Fazoviy Oliy Quyi Geometrik Kuch orqali Oddiy Murakkab I II III IV VK l a s s i f i k a t s i ya s i n f l a r t u r l a r t u r l a r t u r l a r t u r l a r s i n i f l a r

I - sinf kinematik juftda 6 ta harakatlanuvchilikdan bittasi cheklanganligini tan olish mumkin. Masalan, shar tekislikda (5-shakl). Shar tekislikka nisbatan 5 ta mustaqil harakatlarga ega: 3 ta aylanma       , ,x ikkita ilgarilanma (S x , S y ). Bunda shar z o`q bo`ylab harakat qilolmaydi (S z =0). 5-shakl . Shar tekislikda 1-sinf kinematik juft. II - sinf kinematik juftda bo`g`inlar nisbiy harakatiga 2 ta bog`lanish sharti qo`yiladi. 6-shaklda II sinf kinematik juft ko`rsatilgan. Tsilindr tekislikka nisbatan 4 ta mustaqil harakatni bajaradi: - s y , s x -ilgarilanma va Z Y   , -aylanma 6-shakl. Tsilindr tekislikda — II sinf kinematik juft. Bu kinematik juftda bog`lanish sharti soni s=6-f=6-4=2. X o`qi bo`ylab aylanma, Z o`qi bo`ylab ilgarilanma harakatlarga chek qo`yilgan. Demak, tekislikda joylashgan ts ilindr kinematik juft hisoblanadi. III sinf kinematik juftda bo`g`inlarning nisbiy harakatiga 3 ta bog`lanish sharti qo`yiladi 7-shaklda III sinf kinematik juft ko`rsatilgan. Shar halqali ariqchaga nisbatan 3 ta mustaqil harakatni bajaradi: Z Y X    , , -uchta aylanma. Bu kinematik juftda s=6-f=6-3=3. yz x φ z φ y s x s ys z = 0, φ x = 0. f = 4, s = 2 z y x φ x φ z φ y 12 s x = 0, s y = 0, s z = 0 f = 3 s = 30 yz x φ x φ z φ y s y s xf = 5 s = 1

7-shakl. Shar xalqali ariqchada - III sinf kinematik juft. x,u,z o`qlari bo`ylab ilgarilanma harakatlarga chek qo`yilgan. Demak , bu kinematik juft III sinfli hisoblanadi. IV-sinf kinematik juftda bo`g`inlar nisbiy harakatiga 4 ta bog`lanish sharti qo`yiladi. 8-shaklda IV sinf kinematik juft ko`rsatilgan. Ts ilindr prizmatik ariqchada 2 ta mustaqil harakatni bajaradi: -X ÕS , — ilgarilanma va aylanma. 8-shakl. Ts ilindr prizmatik ariqchada - IV sinf kinematik juft. V sinf kinematik juftda bo`g`inlarni nisbiy harakatiga 5 ta bog`lanish sharti qo`yiladi. 9-shaklda V sinf kinematik juft keltirilgan. Tsilindr tsilindrsimon ariqchada 1 ta mustaqil X aylanma harakatni bajaradi. 9-shakl. Tsilindr ariqchada - V sinf kinematik juft. Yuqorida bo`g`inlarning harakati bir-biriga bog`liq bo`lmagan beshta kinematik juftni ko`rib chiqdik. Quyida , bo`g`inlarning nisbiy harakati bir-biriga bog`liq bo`lgan kinematik juftni ko`raylik. Bunday kinematik juftga vintli juft misol z y x S x φ x s y = 0; s z = 0; φ y = 0; φ z = 0; f = 2 s = 4 z y x φ x s x = 0; s y = 0; s z = 0; φ y = 0; φ z = 0; f = 1 s = 5

bo`la oladi. 10-shaklda vintli juftlik (bolt va gayka) ko`rsatilgan. Bu erda bo`g`inlarni nisbiy harakati ikkita: 10-shakl. Vintli juftlik. s y - ilgarilanma va X - aylanma harakatlardir. А mmo bu ikki harakatlar bir- biri bilan quyidagicha bog`langan. Y Y k S   (2) Shuning uchun ikki harakatni bitta deb hisoblash kerak, chunki 2- gaykani buramasdan uni U o`qi bo`ylab siljitish mumkin emas. Demak , vintli juftda s=6-f=5 va u V sinfli kinematik juft hisoblanadi. Tekis va fazoviy kinematik juftlar . Doimiy harakat turiga qarab kinematik juftlar ikkita guruhga bo`linadi: tekis va fazoviy. Tekis kinematik juftlarda bo`g`inlarning nuqtalari bitta yoki parallel tekisliklarda yotuvchi traektoriyalar chizadi. А garda bunday shart bajarilmasa bunday kinematik juftlarni fazoviy deb ataladi. 1-jadvaldagi I, II, III sinfli kinematik juftlar fazoviy, IV va V sinflarni (vintli juftdan tashkari) tekis ekanligi ko`rinib turibdi. Oliy va quyi kinematik juftlar . Bo`g`inlari tegib turuvchi elementlarini shakliga qarab kinematik juftlar oliy va quyi turlarga bo`linadi (Relo asosida). Juftlik elementi ikki bo`g`inni bir-biriga tegib turuvchi geometrik o`rni hisoblanadi. Kinematik juftda tegib turuvchi element yuza (tsilindrik yoki tekis) bo`lsa quyi, nuqta yoki chiziq bo`lsa oliy deb ataladi. 1 jadvalning 3 va 4 ustunlarida oliy 5 ustunida quyi kinematik juftlar ko`rsatilgan. Oliy kinematik juftlarda bo`g`inlarning tutashish yuzasi nazariy jihatdan nolga teng, ammo amalda bo`g`inlar deformatsiyasi natijasida kichik yuzacha hosil bo`ladi. Bu esa oliy kinematik juftlarda quyi kinematik juftlarga nisbatan katta kuchlanish va yuqori darajada eyilishga olib keladi. Quyi kinematik juftlar eyilishga chidamli va katta miqdordagi kuchlarga bardosh bera oladi. Shu bilan birga oliy kinematik juftlarda quyi kinematik juftlarga nisbatan ishqalanishdagi energiyani yo`qotish kam. Zoldirli (sharikli) va rolikli podshipniklar oliy kinematik juftlardir. Ikki bo`g`in elementlari tutashishini kinematik juft konstruktsiyasi orqali yoki bo`g`inlarni bir-biriga kuch orqali bog`lab amalga oshirish mumkin. 11-shaklda sirpanuvchi podshipnikda aylanuvchi val ko`rsatilgan, bG`lib V-sinfli bu kinematik juft geometrik tutashish bilan bajarilgan. s y = kφ y φ y y21 f = 1, s = 5 11- shakl. G e ometrik tutashvchi V -sinfli kinematik juft 3 12 12- shakl. Mushtumchali mexanizmni kuch vositasida tutashtiruvchi IV-sinfli kinematik juft

Kuch bilan tutashuvchi kinematik juft 12-shaklda keltirilgan bo`lib, bunda turtkich mushtumchaga prujina vositasida tutashtirib turiladi. V . Kinematik zanjirlar klassifikatsiyasi Kinematik juft hosil qiluvchi bo`g`inlar sistemasiga kinematik zanjir deb ataladi. Kinematik zanjirlar klassifikatsiyasi sxema tarzida 13-shaklda ko`rsatilgan. 13-shakl. Kinematik zanjirlar klassifikatsiyasi Yopiq kinematik zanjirda bo`g`inlar o`zgaruvchan yopiq konturlarni hosil qiladi. Ochiq kinematik zanjirlarda bunday konturlar bo`lmaydi. Kinematik zanjirlar Zanjirni ng yopi q lik darajasi Tuzilishini ng murakkablik darajasi B o’g’ inlarni ng nisbiy ҳ arakat turi Ochi q Yopi q Oddiy Murakkab Tekis Fazo - vi y Bir konturli Ikki konturli K o’ p konturli a) b) v)

14-shakl. Tekis kinematik zanjirlar. 14a-shaklda oddiy ochiq 14v-shaklda murakkab ochiq, 14b-shaklda oddiy yopiq, 14g-shaklda murakkab yopiq tekis kinematik zanjir ko`rsatilgan. Tekis zanjirlarda bo`g`inlar tekislikda traktoriyalar chizsa, fazoviy zanjirlarda bir-biri bilan kesishuvchi turli tekisliklardagi traektoriyalar chizadi. 15-shakl. Fazoviy kinematik zanjirlar. 15a-shaklda fazoviy ochiq, 15b-shaklda fazoviy yopiq kinematik zanjirlar tasvirlangan. Tekis zanjirlarda faqat IV va V sinfli kinematik juftlar qo`llansa, fazoviyda hamma sinfdagi kinematik juftlarni uchratish mumkin. Yopiq kinematik zanjirlar konturlar soniga qarab 1, 2 va ko`p konturli bo`lishi mumkin. O`zgarmas konturlar bitta bG`g`in hisoblanadi. 14v-shaklda АVC, VDE uchburchakli bo`g`inlar o`zgarmas konturlardir. Texnikada ko`proq tekis kinematik zanjirlardan foydalanilgan. Keyingi yillarda, ayniqsa robotsozlikni rivojlanishi sababli, fazoviy kinematik zanjirlar keng qo`llana boshlandi. 15a - shaklda ko`rsatilgan fazoviy kinematik zanjir sanoat robotlari manipulyatorlarida qo`llanilmoqda. VI. Kinematik zanjirlar erkinlik darajasi Tarkibida IV va V sinf kinematik juftlar bo`lgan ochiq kinematik zanjirlarni (16 - shakl) qo`raylik. 16 -shakl. Ochiq kinematik zanjirlar Zanjirning 1-bo`g`ini OXUZ koordinatalar sistemasi bilan qattiq bog`langan. Zanjir holati kinematik juftlarning erkinlik darajalarini ifodalovchi koordinatlar orqali aniqlanadi. Haqiqatan А kinematik juft ikkita, V va C kinematik juftlar esa bittadan (IV) 1 φ 2B(V) 3 C(V) φ 3 φ 44 D x z y 0В (IV) 3 4 2 1A(V) C(III) a) В (V) C(IV) A(V) D(III)3 4 12 b )

harakatlanuvchanliklarga ega. Ularning yig`indisidan to`rtta erkinlik darajasi kelib chiqadi. Shunday qilib, mexanizmlar nazariyasida ma`lum bo`lgan, ya`ni ochiq kinematik zanjirning erkinlik darajasi soni undagi kinematik juftlar erkinlik darajalari sonlarining yig`indisiga teng degan ta`rif tasdiqdanadi: i i i Pi f      5 1 6 (3) bu erda f - kinematik zanjirning erkinlik darajasi; i- kinematik juftlar sinfi (i=1,2,3,4,5) Pi-i-nchi sinfli kinematik juft soni. (1) ifodada ( 6 -i) farqi i sinfli kinematik juftning erkinlik darajasiga teng. Zanjir bo`g`inlari va turli sinfdagi kinematik juftlar sonlaridan foydalanib , erkinlik darajasini turli formulalardan aniqlash mumkin. Bunda bo`g`inlar o`lchamlari nazarga olinmaydi va shu sababli bunday formulalar tuzilish formulalari deb ataladi. X.I.Goxman, P.O.Comov, А .P.Malishev, P.L.Cheb i shev, O.G.Ozol nomlari bilan ataluvchi zanjirlarning erkinlik darajasini aniqlash formulalari qo`llaniladi. Shularning ba`zilari bilan tanishaylik. VII. Comov-Malishevning fazoviy kinematik zanjirlar uchun tuzilish formulasi Fazoda n ta bG`g`in erkinlik darajasi 6 n ga teng. BG`g`inarni bir biri bilan turli sinifdagi kinematik juftlar vositvsida bog`lash natijasida xar bir bG`g`inning erkinlik darajasi kinematik juft sinfiga qarab kamayadi. BG`g`inlarni kinematik juftlar bilan bog`lash orqali xosil bG`lgan zanjirning erkinlik darajasi quyidagicha aniqlanadi. W=6n-5P V -4P IV -3P III -2P II -P I +q (4) Bu erda n-harakatlanuvchi bo`g`inlar soni;  i Pi n chi sinfli kinematik juftlar soni; q— kinematik zanjirdagi ortiqcha bog`lanishlar soni; VIII. Tekis kinematik zanjirlar uchun P.L.Cheb i shevning tuzilish formulasi Tekislikda bG`g`in 3n erkinlik darajasiga ega. BG`g`inlarni IVva V sinf kinematik juftlar bilan bog`lash natijasida erkinlik darajasi kinematik juft sinfiga qarab kamayadi. IV sinf kinematik juft bG`g`inning harakatiga ikkita cheklanish, V sinf esa bitta cheklanish qG`yadi. Natijada P.L.Chebishevning tuzilish formulasi kelib chiqadi. W=3n-2P V -P IV +q (5) bu erda n - harakatlanuvchi bo`g`inlar soni; P IV ,P V –IV va V sinfli kinematik juftlar soni; q- tekis mexanizmda ortiqcha bog`lanish soni; IX. Mexanizmlarda ortiqcha bog`lanish va uni aniqlash Yopiq kinematik zanjirlarda ortiqcha bog`lanishlar hosil bo`ladi. Kinematik juftlarning zanjir bo`g`inlariga qo`ygan umumiy bog`lanishlari ortiqcha bog`lanish hosil bo`lishining asosiy sababidir. Buni to`rt sharnirli (6-shakl) mexanizm misolida tushuntiramiz.

17-shakl. To`rt sharnirli mexanizm Mexanizm tekis bo`lgani uchun uning bo`g`inlari bir yoki parallel tekisliklarda harakatlanishi kerak. Mexanizm bo`g`inlari tekis harakat qilishi uchun kinematik juftlarining o` q lari o`zaro parallel bo`lishi kerak. Bu talab detallarni yuqori aniqlikda tayyorlashni talab qiladi, aks holda kinematik juftlarning o`qlari qiyshayib mexanizm bo`g`inlarini deformatsiya va zo`riqishsiz yig`ib bo`lmaydi. Natijada krivoship va koromislo eyiladi, shatun buraladi. Ortiqcha bog`lanishlarni yo`qotish zarur. Bunday mexanizmlar statik aniq bo`lmagani uchun kinematik juftlaridagi reaktsiya kuchlarini statika tenglamalari orqali aniqlab bo`lmaydi. Masalani hal qilish uchun soni ortiqcha bog`lanishlar soniga teng qo`shimcha deformatsiya tenglamalaridan foydalanish kerak. Ortiqcha bog`lanishlari yo`qotilgan mexanizmlar statik aniq sistemalar bo`lgan uchun, ularni tayyorlashda yuqori darajadagi aniqlik talab qilinmaydi. Ortiqcha bog`lanishsiz mexanizmlar optimal tuzilishdagi mexanizmlar deb ataladi. Ortiqcha bog`lanishlar quyidagi usullarda aniqlanadi: 1. Tuzilish formulalari orqali aniqlash ; 2. Yig`ish va kesib o`tish mezoni orqali aniqlash ; 3. Harakatlanuvchanlikning tahlili orqali aniqlash. Bu usullar bilan qisqacha tanishaylik. 1. Tuzilish formulalaridan foydalanib ortiqcha bog`lanishlarni aniqlash. Buning uchun kandaydir, masalan, fikran harakatlantirib yoki chizmada mexanizmni ketma-ket holatlarini chizib, mexanizmni erkinlik darajsi aniqlanadi, so`ngra tuzilish formulasidan ortiqcha bog`lanish topiladi. Tekis mexanizmlar taxlilida ortiqcha bog`lanishni tekis sxemadan (10 ifoda) aniqlash kerak, so`ngra mexanizmni tayyorlash va yig`ishda qo`yilgan hatolar natijasida kinematik juftlar o`qlari og`adi va mexanizmni fazoviy deb tasavvur qilib, tahlilni fazoviy mexanizmlarining tuzilish formulasi orqali davom etirish zarur. 1-misol. a) Ikkilamchi parallelogram mexanizmdagi (18-shakl) ortiqcha bog`lanishlar soni aniqlansin. Mexanizmda W=1, n=4, P V =6, P IV =0В С DA O O2 3 1 С ( V ) F ( V ) D ( V ) A ( V )E ( V )B ( V ) 2 3 4 1 0

18-shakl. Sharnirli parallelogramli mexanizm W=3n-2P V -P IV +q formulasidan q= W-3n-2P V -P IV =1-3·4+2·6=1 EF shatun ortiqcha bog`lanishni kiritadi. Mexanizm А V=CD, А E=DF, А D=EF=VC sharti bajarilganda harakat qilishi mumkin, aks holda mexanizm fermaga aylanadi. Ortiqcha bog`lanishni yo`qotish uchun EF shatunni tashlab yuborish kerak. b) To`rt shanirli mexanizmni (17-shakl) fazoviy deb , Comov-Malishev formulasidan ortiqcha bog`lanishni aniqlaymiz. W=6n-5P V -4P IV -3P III -2P II -R I +q yoki q=W-6n+5P V +4P IV +3P III +2P II +R I Formulaga n=3, P=4, W=1 qiymatlarni qG`ysak: W=1-6·3+5·4=1-18+20=3 2 misol. Rolik bo`lgan turtkichli tekis mexanizmda ortiqcha bog`lanishlar aniqlansin. 19- shakl . Tekis kinematik zanjirlar . a ) Mexanizmning erkinlik darajasi W =1 deb Chebishev formulasidan ortiqcha bog ` lanish sonini aniqlaylik . q T = W -3 n +2 P V + P IV =1-3·3+2·3+1·1= -1 Manfiy ortiqcha bog ` lanish harakatanuvchanlik deb ataladi . Demak , mushtumchali mexanizm ikk i ta - asosiy va maxaliy erkinlik darajasiga ( W =2) e ga bo ` lishi kerak . b ) Mexanizmni fazoviy deb tasavvur qilib , Comov - Malishev formulasidan ortiqcha bog ` lanishlarni aniqlaylik . ( W =2, n =5, P V =3, P IV =1) q = W -6 n +5 P V + P IV =2-6·3+5·3+4·1=3 2) Ortiqcha bog ` lanishlarni yig ` ish mezonlari orqali aniqlash . Bu usul mexanizmni yig ` ish jarayonini tahlil qilish asosida bajariladi . Bunda yi g` iladigan oxirgi kinematik juftga asosiy e ` tiborini berish zarur . Yig ` ish jarayonida bo ` g ` inlarni uchta koordinat o ` qlariga nisbatan yaqi n lashishi va o ` qlar atrofida aylanishiga diqqatni jalb q ilish kerak . Bo ` g ` inlarning yaqi n lashishida harakat faqat ularning

deformatsiyasi hisobiga amalga oshsa , mexanizmda shuncha ortiqcha bog ` lanish borligini ko ` rsatadi . Misol uchun to ` rt sharnirli mexanizmni yig ` ish jarayonini ko ` raylik (20 - shakl ). 20 -shakl. Yig`ish mezoni orqali ortiqcha bog`lanishni aniqlash. Faraz qilaylik oxirgi bo`lib D kinematik juft yig`ilsin. D sharnir markazidan DXYZ va D 1 X 1 Y 1 Z 1 koordiiatalarni o`tkazamiz. DXYZ qo`zg`almas bo`g`in bilan D 1 X 1 Y 1 Z 1 harakatlanuvchi 3-shatun bilan bog`langan bo`lsin. D sharnirni yig`ish uchun ikkita koordinatalar sistemasi birgalikda bo`lishi kerak. 20b-shaklda D kinematik juftni tayanch bilan tutashishi ko`rsatilgan. D kinematik juftni yig`ish uchun АVCD ochiq kinematik zanjirni DX va D 1 X 1 koordinata o`qlari D 1 nuqtada kesishguncha 3 bo`g`inni harakatlantirish, so`ngra tashqi kuch ta`sirida bo`g`inlar deformatsiyasi hisobiga 3 bo`g`inni D 1 U 1 va D 1 Z 1 o`qlari atrofida Z  ,4 burchaklariga burib, DXUZ va D 1 X 1 Y 1 Z 1 koordinata sistemalari bir-biriga mos bo`lguncha DX o`qi bo`ylab Sx masofaga siljitiladi. Shunday qilib, mexanizmni yig`ishda АVCD konturda ikkita burchak Z  ,4 va bitta chiziqli S x siljishlarni cheklovchi uchta ortiqcha bog`lanishlar bor degan xulosaga kelish mumkin. С( V ) y2 1 3B ( V ) A ( V ) x z a ) x z yD x 1 z 1 y 1D 1 φ 1 φ y z x б )

Похожие

MEXАNIZMLАRNING KINEMАTIK TАHLILI, VАZIFАLАRI VА USULLАRI. GRАFIK USUL

MUSHTUMCHАLI MEXАNIZMLАR TURLАRI, KINEMАTIK TАHLILI VА SINTEZI

MEXАNIZM VА MАSHINАLАR NАZАRIYASI (MMN) FАNI, VАZIFАLАRI, UNING MАSHINАSOZLIKDАGI ROLI VА АSOSIY TUSHUNCHАLАR

MЕХАNIK TЕBRАNISH

ISH, ENЕRGIYA VА QUVVАT