Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar - Механика - Рефераты

Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121.5 KB

Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar Reja : 1. Zamin va poydevor tushunchalari. Poydevorsozlik sohasi rivojlanishining qisqacha tarixi 2.Gruntlarning tabiati va turlari 3.Gruntlarning qattiq zarrachalari va donadorlik tarkibi 4.Gruntdagi suv va gazning turlari hamda xossalari 5.Gruntlarning tuzilishi

Zamin va poydevor tushunchalari. Poydevorsozlik sohasi rivojlanishining qisqacha tarixi Inshootdan uzatiladigan bosimni o`ziga qabul qiladigan grunt qatlami zamin deyiladi. Bunda tabiiy va sun`iy zaminlar bir-biridan farqlanadi. Agar poydevor ta`sir zonasidagi gruntdan uning tabiiy tuzilishini o`zgartirmasdan foydalanilsa, u tabiiy zamin bo`ladi. Sun`iy zaminda esa grunt turli usullar bilan zichlanadi yoki qotiriladi. Ma`lumki, inshootni juda kamdan-kam holda yer sirti bo`ylab joylashtirish mumkin. Chunki, yer yuzasidagi gruntlar namlik, harorat, shamol, o`simlik dunyosi, inson faoliyati natijalari va shunga o`xshash omillar ta`sirida o`zlarining shakli va tuzilishini doimiy ravishda o`zgartirib turadi, natijada ularning yuk ko`tarish qobiliyati ko`pincha unchalik yetarli bo`lmaydi. Bundan tashqari yer sirti bo`ylab quriladigan inshootning ustivorligi ham birmuncha kam bo`ladi. Yuqorida bayon etilgan omillar inshootni yer sathidan biroz quyiroqda joylashtirish zarurligini ko`rsatadi. Inshootni zaminning ishonchli qatlami bilan bog`lovchi uning yer osti yoki suv ostida joylashadigan qismiga poydevor deyiladi. Poydevor inshootdan tushayotgan yukni o`ziga qabul qiluvchi va uni zaminga uzatuvchi hamda zaminning ustivorligini ta`minlovchi konstruktsiyadir. Zamin va poydevorlarni loyihalash va barpo etish bilan insoniyat juda qadim zamonlardan beri shug`ullanib keladi. Eramizdan bir necha ming yillar ilgari ham Xitoy, Hindiston, Yunoniston, Arabiston, Markaziy Osiyo va Yevropaning taraqqiy etgan mamlakatlarida zaminga ko`p yuk uzatuvchi muhtasham bino va inshootlar barpo etilgan. Misol tariqasida Nil daryosi sohilida bundan 4,5 ming yil avval qurilgan, zaminga 120 N/sm2 bosim uzatuvchi Xeops piramidasini keltirish mumkin. Zamin va poydevor turlarini tanlash hamda ularni qurish haqidagi ma`lumotlar eramizdan bir asr ilgari yashab o`tgan rimlik me`mor Vitruviyning «Arxitektura haqida o`nta kitob» asarida ham yozib qoldirilgan. Agar tarixga nazar tashlasak, O`zbekiston hududida yashagan xalqlar ham qadimdan ishonchli poydevorlarni qurish bo`yicha katta tajriba va bilimlarga ega

bo`lganligiga guvox bo`lamiz. Bobokolonimiz Abu Rayxon Beruniy o`zining geologiya va qurilishga oid asarlarida zamin tayyorlash ishlariga jiddiy e`tibor bilan yondoshish zarurligini alohida ta`kidlab o`tgan. Ajdodlarimizning poydevorsozlik bo`yicha bilim va tajribalari darajasini Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur va ulardan keyingi davrlarda qurilgan inshootlar misolida ham ko`rish mumkin. Zamin va poydevorlarning birgalikda ishlashini ta`minlash ayniqsa yirik gidrotexnika inshootlari uchun juda muhimdir, chunki suvga to`yingan yoki suv ta`sirida bo`lgan gruntlarning xossalari, quruq holdagi gruntlarnikidan keskin farq qiladi. Ajdodlarimizning gidrotexnika inshootlarini qurish sohasida ham katta tajribaga ega bo`lganligini X-asrda Forish tumani hududida qurilgan Xon tug`oni yoki XVI-asrda barpo etilgan Abdullaxon tug`onlarining konstruktsiyalari tasdiqlay oladi. Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar fanining zamonaviy asoslarini yaratishda K.Tertsagi, N.M.Gersevanov, N.A.Tsitovich, M.I.Gorbunov-Posadov, D.Ye.Polshin, B.I.Dolmatov, N.N.Maslov, A.I.Simvulidi, S.S.Vyalov va boshqalarning katta hissalari bor. O`zbekiston olimlaridan G.O.Mavlonov, X.Z.Rasulov, T.SHirinqulov, Ye.S.Pesikov, I.O.Odilov va boshqalar fanning asosiy qoidalarini Markaziy Osiyo mintaqalari sharoitlariga muvofiqlashtirish va yanada rivojlantirish bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlarini bajarganlar. 2. Gruntlarning tabiati va turlari Inshoot uchun zamin, muhit yoki qurilish materiali sifatida ishlatiladigan har qanday tog` jinsi grunt deyiladi. Ma`lumki, tog` jinslari fizikaviy (harorat, shamol, suv va boshqalar), kimyoviy va qisman biologik ta`sirlar natijasida o`z tuzilishini o`zgartirib (emirilib) boradi, bu esa xilma-xil gruntlarning hosil bo`lishiga olib kelgan. Odatda gruntlar qattiq mineral zarrachalardan, suyuqlikdan (suvdan) va gazdan (asosan havodan) tashkil topgan uch fazali tizim sifatida qaraladi. Ba`zi hollarda

grunt tarkibida o`simlik va hayvonot dunyosi qoldiqlari ham bo`ladi va ularning nisbatan kam miqdorlari ham grunt xossalarini keskin o`zgartirishi mumkin. Amaldagi qurilish me`yorlari bo`yicha gruntlar ikkita sinfga bo`linadi: 1) qattiq zarrachalari o`zaro bikr bog`langan qoya gruntlari; 2) qattiq zarrachalari kuchsiz bog`langan gruntlar. Qoya gruntlari. Yuqori harorat ostida suyuq holda yer qa`ridan otilib chiqib, so`ng qotgan (magmatik) yoki yerda sodir bo`lgan o`zgarishlar natijasida chuqur qatlamlarga tushib qolib, yuqori harorat, bosim va kimyoviy jarayonlar natijasida qattiq zarrachalari o`zaro jipslashib qolgan (metamorfik) tog` jinslari qoya gruntlarining asosiy turlari hisoblanadi. Granit, sienit, bazalt, diabaz, porfir va shunga o`xshashlar magmatik jinslarga, marmar, slanets, gneys va h.k. metamorfik tog` jinslariga misol bo`la oladi. Shuningdek, ba`zi bir cho`kindi tog` jinslari ham, agar ularning qattiq zarrachalari o`zaro bikr bog`lanib (tsementlanib) qolgan bo`lsa, qoya gruntlari sinfiga kiradi. Qoya gruntlarining mustahkamligi ularni tashkil etuvchi zarrachalarning mustahkamligiga yaqin, teng yoki undan katta ham bo`lishi mumkin. Ularning suvga to`yingan holdagi siqilishga qarshiligi ko`pincha 5 MPa dan kam bo`lmaydi. Qoya gruntlari xilma-xil tuzilishga va xossalarga ega bo`lishlari mumkin. Ularni bir-biridan farqlash va baholashda quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi: Rc - suvga to`yingan holdagi siqilishga vaqtinchalik qarshiligi; Ksof - yumshalish koeffitsienti (gruntning suvga to`yingan va quruq holatlaridagi siqilishga vaqtinchalik qarshiliklarining nisbati); Kb – yemirilish (maydalanish) darajasi (emirilgan va yaxlit grunt qismlari zichliklarining nisbati). Gidrotexnika inshootlari qurilishida bundan tashqari qoya gruntdagi yoriqlarning solishtirma hajmini (g`ovakligini), gruntning suv o`tkazuvchanligini baholovchi filtratsiya koeffitsientini, grunt yaxlit qismining elastiklik modulini va gruntning suvda erish darajasini ham bilish lozim. Siqilishga vaqtinchalik qarshiligi (Rc, MPa) bo`yicha o`ta mustahkam (Rc >120 ), mustahkam (120 > Rc > 50), o`rtacha mustahkam (50 > Rc > 15), kam mustahkam (15 > Rc > 5) va yarim qoya (Rc < 5) gruntlari bir-biridan farqlanadi.

Yumshalish koeffitsienti bo`yicha qoya gruntlari suvda yumshalmaydigan (Ksaf > 0,75) va yumshaladigan (Ksaf < 0,75) turlarga bo`linadi. Yemirilish darajasiga ko`ra gruntlar yemirilmagan yaxlit (Kb =1); kuchsiz yemirilgan (1 > Kb > 0,9); yemirilgan (0.9 > Kb > 0.8) va kuchli yemirilgan (Kb < 0.8) holatlarda bo`lishi mumkin. Magmatik kelib chiqishga ega bo`lgan qoya gruntlari eng ishonchli zamin bo`la oladi, chunki ular deyarli zichlanmaydi, yuqori mustahkamlikka ega, suv ta`sirida ularning minerallari erimaydi va o`z tanasidan suvni deyarli o`tkazmaydi. Shu sababli, dunyodagi baland tug`onlarning 30 % ga yaqini ana shunday gruntlar ustida qurilgan. Metamorfik qoya gruntlarining fizikaviy va mexanik xossalari magmatik tog` jinslarinikiga ko`p jihatdan yaqin bo`lib, ular o`z tanasidan suvni deyarli o`tkazmasligi yoki juda sekin (yoriqlar mavjud bo`lganda) o`tkazishi mumkin. Yashil slanetsga o`xshash ba`zi bir jinslar sovuqqa chidamsiz, gilli slanetslar esa sovuqqa chidamsizligi bilan bir qatorda suv ta`sirida o`zlarining mustahkamligini ham yo`qotishi mumkin. Bundan tashqari ko`pchilik metamorfik qoya gruntlari tuzilishi bo`yicha bir jinsli emas. Cho`kindi tog` jinslaridan hosil bo`lgan qoya gruntlarining mustahkamligi ham birmuncha yuqori, ammo ularning ba`zilari suv ta`sirida eruvchanlik xususiyatiga ega. Bu gruntlarning ishonchliligi ulardagi qattiq zarrachalarni bog`lovchi minerallarning turiga bog`liqdir. Kvartsli va temirsimon minerallar bilan tsementlangan qoya gruntlari suvda deyarli erimaydi, gilli tsement bilan bog`langan gruntlar esa suv ta`sirida erib, o`zlarining bikrligini ham yo`qotishi mumkin. Siqilishga vaqtinchalik qarshiligi 5 MPa dan kam bo`lgan mergellar, oxaktoshlar, alevrolitlar, argillitlar, burlar, toshtuzlar va boshqalar yarim qoya gruntlari deb ataladi. Bu gruntlarning ko`pchiligi tashqi muxit ta`siriga chidamsiz bo`lib, gidrotexnika inshootlari qurilishida odatda ular sun`iy usullar bilan mustaxkmlanadi. Qattiq zarrachalari kuchsiz bog`langan gruntlar. Bu gruntlarning xossalari ulardagi qattiq zarrachalarning miqdori va o`lchamlariga ko`p jihatdan bog`liqdir.

Yirikligiga ko`ra qattiq bo`laklar yoki zarrachalar quyidagicha nomlanadi: silliq yoki qirrali xarsang tosh (d > 200 mm); qayroqtosh yoki qirrali tosh (d = 200...40 mm); shag`al va chaqirtosh (d = 40...2 mm); qum (d = 2...0,05 mm); chang (d = 0,05...0,001 mm); gil ( d < 0,001 mm). Qattiq zarrachalarni yuqoridagi o`lchamlar bo`yicha farqlash faqat bir xil nomli zarrachalardan tashkil topgan gruntlarning o`ziga xos tomonlari va xossalari mavjudligiga asoslangan. Masalan, tarkibi faqat tosh yoki shag`aldan tashkil topgan grunt qattiq skeletga va yuqori mustahkamlikka ega, o`ta suv o`tkazuvchan, suvning kapillyar ko`tarilishi ularda kuzatilmaydi. Zarrachalari kuchsiz bog`langan gruntlar o`z navbatida yirik bo`lakli, qumli va gilli gruntlarga bo`linadi. Yirik bo`lakli gruntlarning tarkibida har xil o`lchamga va shaklga ega bo`lgan qattiq elementlar bo`lishi mumkin. Lekin ular massasining yarmidan ko`progini o`lchamlari 2 mm dan katta bo`lgan tosh yoki shag`al tashkil etishi kerak. Yirik bo`lakli gruntlar dastlabki tog` jinslarining harorat, suv, shamol singari fizikaviy omillar ta`sirida yemirilishidan hosil bo`lgan. Bosim ta`sirida kam siljishi, yuqori mustahkamlik va katta suv o`tkazuvchanlik ularning o`ziga xos xususiyatlari hisoblanadi. Yirik bo`lakli gruntlarning xossalari ularning tarkibida ko`pincha mavjud bo`ladigan qum, chang va gil zarrachalarining miqdoriga ham bog`liqdir. Bu zarrachalar miqdorining oshib borishi grunt suv o`tkazuvchanligining kamayishiga olib keladi. Qumli gruntlar tarkibining asosiy qismini yirikligi 2...0,05 mm oraliqda bo`lgan qum zarrachalari tashkil etadi. Bu zarrachalarning shakli ko`pincha yumaloqroq bo`lib, ular boshlang`ich tog` jinslarining fizikaviy yemirilishidan hosil bo`lgan. Qumli gruntlarning tarkibida ko`pincha tosh, chang va gil zarrachalari ham mavjud bo`ladi. Changsimon zarrachalar aslida dastlabki tog` jinslarining yemirilish jarayonida qum bilan birga paydo bo`lganligi uchun ularning mineralogik tarkibi va boshqa xususiyatlari o`xshashdir. Gil zarrachalarining nisbiy miqdori qumli gruntlarda 3% gacha bo`lishi mumkin. Tarkibiga ko`ra qumli gruntlar quyidagi turlarga bo`linadi

Graviyli qum (o`lchamlari 2 mm dan yirik zarrachalar massasi bo`yicha 25% dan ko`p bo`lsa; Yirik qum (o`lchamlari 0,5 mm dan yirik zarrachalar massasi bo`yicha 50% dan ko`p bo`lsa); O`rta yiriklikdagi qum (o`lchamlari 0,25 mm dan yirik zarrachalar massasi bo`yicha 75% va undan ko`p bo`lsa); Mayda zarrachali qum (o`lchamlari 0,1 mm dan yirik zarrachalar massasi bo`yicha 75% va undan g`altakq bo`lsa); Changsimon qum (o`lchamlari 0,1 mm dan yirik zarrachalar massasi bo`yicha 75% dan kam bo`lsa) Qumli gruntlar plastiklik xususiyatiga ega emas, suv o`tkazuvchan, nisbatan bikr skeletga ega. Ular statik yuklar ta`sirida kamroq, dinamik ta`sirlarda esa yaxshiroq zichlanadi. Quruq holda qumlar sochiluvchan bo`ladi, namlik ta`sirida ularning g`ovakligi keskin o`zgarishi mumkin. Qum g`ovaklari bo`ylab suvning kapillyar ko`tarilishi 0,5 m balandlikkacha kuzatiladi. Qatlami qalin tekis zichlangan qum ancha ishonchli zamin vazifasini o`taydi. Yuk ko`tarish qobiliyati bo`yicha qumli gruntlar yirik bo`lakli gruntlardan kuchsizroq, gilli gruntlardan kuchliroqdir. Qattiq zarrachalarining yiriklashib borishi bilan ularning yuk ko`tarish xususiyati ham ortib boradi. Suvga to`yingan mayda zarrachali qumlar tabiatda muvozanat holatda bo`lib, kovlab olinganda tezda oquvchan quyqaga aylanishi mumkin. Dinamik ta`sirlarda quyqalanish ayniqsa kuchliroq bo`ladi, chunki bunda nisbatan kichikroq g`ovaklarda ushlanib qolgan suv grunt bo`yicha tekis taqsimlanib, uning harakatlanuvchanligini oshiradi. Umumiy xususiyatlarga ega bo`lgan yirik bo`lakli va qumli gruntlar sochiluvchan gruntlar turkumiga kiradi. Donalarining o`lchamlari turlicha bo`lgan bu gruntlar qoya jinslaridek o`z shaklini saqlay olmaydi (siljituvchi kuchlar ta`sirida o`z shaklini tezda yo`qotishi mumkin). Tarkibida massasi bo`yicha 3% dan ko`proq gil zarrachalari bo`lgan va suv ta`sirida yopishqoq holatga keladigan gruntlar gilli gruntlar deyiladi. Ularning tarkibida gildan tashqari chang, qum zarrachalari va har xil yiriklikdagi toshlar

mavjud bo`lishi mumkin. Gilning miqdori qanchalik ko`p bo`lsa, ularning suv o`tkazuvchanligi kamayib, plastikligi va qovushqoqligi oshib boradi. Ignasimon, yoysimon, plastinasimon shakldagi o`lchamlari (gidravlik diametri) 0,005 mm dan kichik gil zarrachalari asosan tog` jinslarning kimyoviy va qisman biologik yemirilishi natijasida hosil bo`lgan. Tarkibidagi gil zarrachalari miqdoriga ko`ra gilli gruntlar quyidagi turlarga bo`linadi: Qumok tuproq (gil zarrachalarining miqdori grunt massasi bo`yicha 3...10% ni tashkil etadi); 2. Sog` tuproq (gil zarrachalari 10...30% ni tashkil etadi); 3. Gil tuproq (gil zarrachalari 30% dan ko`p ). Grunt tarkibida gil zarrachalari qanchalik ko`p bo`lsa, suv ta`sirida ularning xossalari shunchalik o`zgaruvchan bo`ladi. Tarkibidagi suvning miqdoriga qarab, ular qattiq, plastik yoki oquvchan holatlarda bo`lishi mumkin. Hosil bo`lish sharoiti, tarkibi, suv ta`siridagi holati va boshqa xususiyatlariga qarab, gilli gruntlar guruhida muzlik davri gili (morena), tasmasimon gil, lyoss, sho`rlangan gilli grunt va boshqalar bir-biridan farqlanadi. O`zbekistonda, ayniqsa uning janubiy hududlarida lyoss va lyossimon gruntlar ko`p uchraydi. Tarkibiga ko`ra lyoss yoki lyossimon gruntlar qumoq tuproq, sog` tuproq yoki gil tuproq guruhlariga kirishi mumkin. Ularning tarkibi deyarli bir jinsli bo`lib, 50...80 % massasini changsimon zarrachalar (0,005...0,05 mm) tashkil etadi. Lyosslar tarkibida shuningdek, gumus, ohak, gips va boshqa suvda oson eriydigan tuzlar ham mavjud bo`ladi. Lyossli gruntlarning o`ziga xos tomonlaridan biri, ularning tuzilishida vertikal yo`nalishda joylashgan va ko`z ilg`aydigan yirik tutash g`ovaklarning mavjudligidir. G`ovaklarning joylashuvi suv sizishining asosan vertikal yo`nalishda sodir bo`lishiga sabab bo`ladi. Lyossli gruntning qattiq zarrachalari o`zaro kuchsiz bog`langanligi uchun, suv ta`sirida bog`lanish kuchlari keskin kamayib, katta miqdordagi cho`kish hodisasi ruy beradi. Shu sababli, lyosslar o`ta cho`kuvchan gruntlar turiga kiradi. O`zbekiston sharoitida shuningdek sho`rlangan gilli gruntlar ham keng tarqalgan bo`lib, ularning tarkibi va xossalari odatdagi gruntlarnikidan birmuncha

farq qiladi. Ularning tarkibida har xil suvda oson eruvchan tuzlar mavjud bo`ladi. Bunday gruntlar zarrachalarining zichligini aniqlashda inert suyuqliklardan (masalan, kerosindan) foydalaniladi. Ularning granulometrik tarkibini o`rganishda esa, grunt namunasini oldindan suv bilan yuvish, ya`ni tuzlarni grunt tarkibidan butunlay chiqazib tashlash lozim. 3. Gruntlarning qattiq zarrachalari va donadorlik tarkibi Gruntning qattiq qismi mineral zarrachalar majmuidan iborat bo`lib, yemirilgan tog` jinslarida ularning o`lchamlari bir necha santimetrdan millimetrning mingdan bir ulushigacha o`zgarishi mumkin. Yirik bo`lakli zarrachalar odatda ko`p mineralli bo`ladi. Magmatik tog` jinslarining asosini kvarts, dala shpati, avgit, slyuda, talk, xlorit singari birlamchi minerallar tashkil etadi. Metamorfik tog` jinslarning tarkibi birlamchi minerallardan tashqari ikkilamchi minerallardan ham iborat bo`ladi. Cho`kindi tog` jinslarining tarkibida barcha keng tarqalgan birlamchi (kvarts, dala shpati, slyuda va boshqalar) va ikkilamchi (kaltsit, gips, angidrit, dolomit, gilli minerallar va h.k.) minerallar mavjud bo`lishi mumkin. Qum, chang va gil zarrachalari monomineral tuzilishga ega, ya`ni ularning tarkibi qandaydir bir mineraldan iborat bo`ladi. Gil zarrrachalari qum va chang tarkibidagi birlamchi mineralning kimyoviy yemirilishidan hosil bo`lgan ikkilamchi mineraldan tashkil topadi. Shuning uchun ham ular namlanganda ko`pchib, quritilganda qotish xususiyatiga ega. Illit (gidroslyuda ), kaolinit va montmorillonit gil zarrachalari minerallarining asosiy vakillari hisoblanadi. Gruntlarning xossalari qattiq zarrachalarining mineralogik tarkibidan tashqari har xil yiriklikdagi zarrachalarning nisbiy miqdoriga, ya`ni donadorlik tarkibiga ham ko`p jihatdan bog`liqdir. Gruntning turi va nomlanishi ko`pincha donadorlik tarkibi natijalariga asoslanib o`rnatiladi.

Donadorlik tarkibini baholashning ko`plab usullari mavjud bo`lib, amaliyotda asosan gidravlik va elash usullari qo`llaniladi. Gidravlik usullar turli yiriklikdagi (massadagi ) zarrachalarning suyuqlikda (masalan, suvda) har xil tezliklar bilan cho`kish qonuniyatiga (Stoks qonuniga ) asoslangan bo`lib, ular yordamida o`lchamlari 0,1 mm dan kichik zarrachalarni saralash mumkin. Yirik zarrachalarning tarkibi elash usulida o`rganiladi. Bunda ko`zlarining o`lchamlari ( di ) 0,1; 0,25; 0,5; 1,0; 2,0; 5,0 va 10,0 mm bo`lgan standart elaklar to`plamidan foydalaniladi. Ma`lumki, gilli gruntlarning donadorlik tarkibini gidravlik usullar bilan aniqlash ko`p vaqt va mehnat talab qiladi. Shu sababli, gil zarrachalarining salmog`i va grunt turini bilvosita gruntning plastiklik soni (Ip) bo`yicha ham o`rnatish mumkin (2-bo`limga qarang). Sochiluvchan gruntlarning donadorlik tarkibini elash usuli bo`yicha o`rganishda har bir elakdagi xususiy ( nisbiy ) qoldiq quyidagi ifoda bo`yicha aniqlanadi: Х i = m i 100% /  m i , (1) bu yerda m i - berilgan elakda ushlanib qolgan grunt massasi ;  m i - namunaning umumiy massasi. Gruntlarning donadorlik tarkibi jadval yoki grafik shakllarda ifodalaniladi. 1 - rasmda donadorlik tarkibi haqida ma`lumot beruvchi umumiy qoldiq ( ( X i ) va lg(1000 d i ) orasidagi bog`lanish grafigi ko`rsatilgan. Sinov natijalari bo`yicha qurilgan shunday grafik asosida gruntning bir jinslilik darajasi quyidagi nisbat bo`yicha baholanadi: K d = d 60 / d 10 , (2) bu yerda d 60 , d 10 - umumiy qoldiqning 60 va 10 foizlariga mos keluvchi donalar (zarrachalar) yirikligi.

Donadorlik tarkibi ma`lumotlari bo`yicha gruntning muhim ko`rsatkichlaridan biri - zarrachalarning o`rtacha vazniy yirikligini ham aniqlash mumkin: 100 d 0 = ------------- ( 3)  (X i / d i ) 1 – rasm. Gruntlarning donadorlik tarkibi 4. Gruntdagi suv va gazning turlari hamda ularning xossalari Hozirgi zamon gruntshunoslik fani grunt tarkibidagi suvlarni besh turga bo`lib o`rganadi: Bug`; 2. Elektromolekulyar bog`langan suv; 3. Erkin suv; 4. Kristallizatsion va kimyoviy bog`langan suv; 5. Qattiq holatdagi suv (muz). Gruntlarda, ular massasining 0,001 foizigacha bug` bo`lishi mumkin. Bug`dagi suv molekulalari gruntdagi gaz molekulalari bilan erkin harakat qiladi. Harorat

kamayishi yoki qattiq zarrachalarning elektr zaryadi ta`sirida bug` zichlashib, suvga aylanishi mumkin. Fizikadan ma`lumki, suv ta`sirida bo`lgan grunt zarrachalarinning sirti ko`pincha manfiy elektr zaryadiga ega bo`ladi. Buning natijasida suv molekulari va suvda erigan har xil moddalarning musbat zaryadli ionlari qattiq zarracha sirti bo`ylab tortilib, elektromolekulyar bog`langan suv qatlamini hosil qiladi (2- rasm). Zarracha va suv molekulalari orasidagi elektromolekulyar tortishish kuchi uning sirtida 1000 MPa ga yaqin bo`lib, bu sirtdan uzoqlashgan sayin, bog`lanish kuchlari keskin kamayib boradi va ma`lum masofada nolga teng bo`ladi. Bog`langan suv miqdori zarrachalarning mineralogik tarkibi va solishtirma yuzasiga bevosita bog`liqdir. Elektromolekulyar bog`langan suv shartli ravishda mustahkam va g`ovak (kuchsiz) bog`langan turlarga bo`linadi. Zarracha sirtidagi bir yoki bir necha suv molekulalari qatlamidan tashkil topgan mustahkam bog`langan suvning xossalari qattiq jismlarnikiga o`xshash bo`lib, uning zichligi 2,4 g/sm 3 ga yaqin, bu suv elastiklikga va siljishga mustahkamlikka ega. Mustahkam bog`langan suvni ko`pincha gigroskopik suv deb ham ataydilar. Bu suvni zarrachadan ajratish uchun uni 100...105 0 S atrofidagi issiqlik haroratida quritish kerak.

2 – rasm. Qattiq zarrachalar sirti bo`ylab suvning joylashuvi (a) va ular orasidagi bog`lanish kuchlarining o`zgarishi (b): 1 – mustahkam bog`langan suv; 2 - g`ovak bog`- langan suv; 3 – erkin suv Xossalari odatdagi suvnikidan birmuncha farq qiladigan g`ovak bog`langan suv, uning mustahkam bog`langan holatidan erkin suv holatiga o`tuvchi qatlamlarida faoliyat ko`rsatadi. Bu suv ikkilamchi bog`langan suv bo`lib, asosan osmotik kuchlar ta`sirida ushlanib turadi. Grunt tarkibidagi erkin suv kapillyar (mayda g`ovaklar bo`yicha siljiydigan) va gravitatsion (og`irlik kuchi ta`sirida harakatlanadigan) suvlarga bo`linadi. Gravitatsion suvning xossalari oddiy suvnikiga o`xshash, kapillyar suvniki esa biroz farq qiladi, chunki bu suv grunt zarrachalari bilan molekulyar tortishish kuchlari orqali bog`langan. Kapillyar suv 00 S dan pastroq haroratda muzlaydi, bu suv grunt zarrachalarini ma`lum darajada bog`lovchi kuchlarni ham hosil qilishi mumkin.

Kristallizatsion va kimyoviy suv tog` jinsi minerallarining kristall panjaralari tuzilishida qatnashadi, uning yo`qotilishi mineral xossalarining kuchli o`zgarishiga yoki yangi minerallarning hosil bo`lishiga olib keladi. Grunt tarkibidagi muz alohida kristallar, linzalar yoki qatlamchalar shaklidagi holatlarda bo`ladi. Abadiy muzliklar sharoitida u gruntni mustahkamlovchi (tsementlovchi) modda sifatida xizmat qilishi mumkin. Lekin, Markaziy Osiyo mintaqalarining iqlim sharoitlarida gruntlarning muzlashi ko`pincha ularning tuzilishi va xossalarining yomonlashuviga (emirilishiga, qo`shimcha deformatsiyalanishiga) olib keladi. Gruntning gazli qismi. Grunt tarkibida ikki xil - erkin va qamralgan gazlar mavjud bo`ladi. Birinchi xil gaz (havo) bosimi, atmosfera bosimiga monand bo`lgani uchun, gruntning xossalariga sezilarli ta`sir ko`rsatmaydi. Qamralgan gaz bosimi uning atrofini o`rab turuvchi suv bosimiga teng bo`ladi. Bu gaz gruntning zichlanishida qo`shimcha elastiklik xususiyatini vujudga keltiradi, shuningdek uning tanasidan o`tadigan suvning sizish (filtratsiya) tezligini kamaytiradi. 5. Gruntlarning tuzilishi Gruntlarning tuzilishi ularning tashkil topish sharoitlari va keyingi davr o`zgarishlari jarayonlariga bog`liqdir. Gruntlarning tuzilishini baholashda shuningdek, grunt mineral zarrachalarining o`lchamlari va shakli ham katta ahamiyat kasb etadi. Cho`kindi turkumdagi gruntlarda uch xil: donador, po`kaksimon va zanjirsimon shakldagi tuzilishlar bir-biridan farqlanadi.

3–rasm. Gruntlar tuzilishining asosiy turlari: a – donador; b – po`kaksimon; c – zanjirsimon Donador tuzilish (3–rasm, a) sochiluvchan (qumli, shag`alli, toshli) gruntlarga xos bo`lib, zarrachalarining o`zaro joylashuvi ularning hosil bo`lish sharoitiga bog`liqdir. Shuning uchun ular o`ta g`ovak va hatto zichlangan holatda ham bo`lishi mumkin. Po`kaksimon tuzilish (3–rasm, b) gilli gruntlarga xosdir. Gil zarrachalari sirtida elektr muvozanati saqlangani uchun, ular birlamchi holatda qanday joylashgan bo`lsa, suvda cho`kish sharoitida ham shu holatni saqlaydi. Zanjirsimon tuzilish (3–rasm, c) yengil va kichik zarrachalarning suvda cho`kishidan hosil bo`ladi. Bu zarrachalar suvda uzoq vaqt muallaq holda turib qolib, o`zaro birikishi natijasida to`p-to`p bo`lib cho`kadi.

ADABIYOT 1.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. – T., O`zbekiston, 1999. 2.Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlash-tirish yo`lida. – T., O`zbekiston, 1999. 3.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T., O`zbekiston, 1997. 4.QMQ 2.02.01-98. Bino va inshootlar zaminlari. – Toshkent, 1999. 5.QMQ 2.01.07-97. Yuklar va ta`sirlar. – Toshkent, 1998. 6.Frolov N.N. Proektirovanie osnovaniy i fundamentov gidromeliorativnx soorujeniy. M.: Kolos, 1985. 7.Silkin A.M., Frolov N.N. Osnovaniya i fundament. M.: Kolos, 1987. 8.Tsitovich N.A. Mexanika gruntov. M.: Stroyizdat, 1983. 9.Rasulov X.Z. Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar. T.: O`qituvchi, 1993. 10.Ashrabov A.A., Zaytsev Yu.V. Qurilish konstruktsiyalari. T.: O`qituvchi, 1988. 11.Dalmatov B.I. Mexanika gruntov, osnovaniya i fundament. M.: Stroyizdat, 1986. 12.Pesikov Ye.S. Proektirovanie fundamentov gidrotexnicheskix soorujeniy. T.: TIIIMSX, 1989. 13.Gidrotexnicheskie soorujeniya. - http: //WWW. Vozrojderie. ru/gidroteh. htm. 14.Gidrotexnicheskie soorujeniya. – Stroitelstvo.-http: //vesi. ru/Map/ts/ts. 20Ya NNPS. htm

Похожие

Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar

Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar

GRUNTLARNING FIZIKAVIY XOSSALARI

QOZIQLI POYDЕVORLAR

Zamin gruntlarini sun`iy kuchaytirish usullari