Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими - Метрология - Рефераты

Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими

Загружено в:

21.04.2023

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими Режа: 1. Стандартлаштириш ва сифат 2. Стандартлаштириш давлат тизими тушунчаси ва моҳияти

Стандартлаштириш ва сифат Стандартлаштириш ҳақиқий мавжуд ёки содир бўлиши мумкин бўлган масалаларни ечишга, сифат эса белгиланган ва мўлжалланган эҳтиёжларни қондиришга қаратилган. Бунда стандартлаштириш бўйича фаолиятнинг энг муҳим натижалари маҳсулот (жараёнлар, хизматлар) нинг ўз вазифасига мувофиқлик даражасини ошириш, яъни белгиланган ва мўлжалланган эҳтиёжларни қондиришдан иборат бўлади. “Меъёрий ҳужжат” таркибига стандартлар ва техник шартлар киради. Меъёрий ҳужжатлар фаолият турларига оид тавсифларни ўрнатади. Стандартлаштириш объекти бўлмиш инсон фаолияти соҳаси жуда кенг: фан ва техника; ишлаб чиқариш-техникага мўлжалланган маҳсулотни ва халқ истеъмоли молларини ишлаб чиқариш; тиббиёт, таълим, маиший, саёҳат, транспорт ва ҳ.к. соҳалардаги хизматлардан иборат. Барча холларда ҳам хар қандай соҳада фаолият сифатига талаблар меъёрий хужжатларда белгилаб қуйилади. Бунда нафақат мавжуд, балки мўлжалланган вазифаларни ҳал этиш, яъни нафақат белгиланган, балки мўлжалланган эҳтиёжларни ҳам қондириш кўзда тутилади. Айтилганлардан маълум бўлишича, белгиланган ва мўлжалланган эҳтиёжларнинг қониқарли бўлишини таъминловчи маҳсулот (хизматлар) тавсифлари мажмуи меъёрий ҳужжатларда белгиланар экан, меъёрий ҳужжатларнинг ўзини ҳам юқори илмий-техник даражада бўлишини таъминлаш зарур. Бу масала қуйидаги йул билан ҳал этилади: а) халқаро, давлатлараро, ҳудудий стандартларни қўлланиш; б) мамлакатимиз меъёрий ҳужжатларини халқаро, ҳудудий стандартлар билан уйғунлаштириш; в) меъёрий ҳужжатларда ананавий технологияларнинг имкониятларидан илгариланувчи, келажакка мўлжалланган дастлабки талабларни ўрнатиш, (ўзувчи, олдиндан стандартлаштириш); 2

г) маҳсулот (хизматлар) нинг техник савиясини ва сифатини ошириш бўйича чора-тадбирларни кўриш мақсадида меъёрий ҳужжатларнинг айрим тафсилотларини ўхшаш маҳсулотга хорижий стандартнинг кўрсаткичлари билан таққослаш. “Маҳсулот сифатининг даражаси” ва “маҳсулотнинг техник савияси” тушунчаларини фарқлаш керак. Маҳсулот сифатининг даражаси - баҳоланадиган маҳсулот сифат кўрсаткичларининг қийматларини мос кўрсаткичларнинг асос қийматлари билан таққослашга асосланган, маҳсулот сифатининг нисбий тафсилотидир, Маҳсулотнинг техник савияси - баҳоланадиган маҳсулотнинг техник такомиллашганлигини тавсифловчи кўрсаткичларнинг қийматларини мос кўрсаткичларнинг асос қийматлари билан таққослашга асосланган, маҳсулот сифатининг нисбий тафсилотидир. Бир турли маҳсулот гуруҳлари сифат кўрсаткичларининг номенклатураси иқтисодиётнинг деярли барча тармоқлари бўйича 320 дан ортиқ сифат кўрсаткичлари тизимига оид халқаро стандартлар - МСКТ (тўртинчи тармоқлараро тизим) да белгиланган. Қурилиш материалларига МСКТ ни белгиловчи қатор Ўзбекистон давлат стандартлари тасдиқланган. Умумий ҳолда меъёрий ҳужжатнинг илмий-техникавий даражасини нисбий баҳолаш лозим бўлган сифат кўрсаткичларининг тафсилотларига қуйидагилар киради: 1 Вазифа кўрсаткичлари – ўзи бажариши лозим бўлган асосий вазифаларни аниқловчи маҳсулот хоссаларини тавсифлайди ва қўлланиш соҳасини белгилайди. Вазифа курсаткичлари учта кичик гуруҳга ажралади: a) вазифа ва техник самарадорлик кўрсаткичлари -  иш унуми; 3

газламанинг пухталиги; • озиқ-овқат маҳсулотлари ва б. нинг калорияликлиги. б) конструкция кўрсаткичлари: • габарит ўлчамлари (энг катта ташқи ўлчамлари); • йиғиш коэффициенти (блоклик коэффициенти);  ўзаро алнашинувчанлик коэффициенти ва б.; * в) таркиб ва тузилма кўрсаткичлари: • пўлатда легирловчи қўшимчаларнинг фоиз миқдори; • кислоталарда турли аралашмалар концентрацияси; • газламада синтетик толалар миқдори;  озиқ-овқат маҳсулотлари ва б. да фойдали моддалар микдори. 2 Пухталик кўрсаткичлари а) бузилмай ишлашлик – объектнинг маълум вақт давомида ёки маълум ҳажмдаги ишни бажариш даврида ўзининг иш имкониятини узлуксиз сақлаш хусусиятини тавсифлайди. Бузилмай ишлашлик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • бузилмай ишлашлик эҳтимоли; • бузилиш жадаллиги; • бузилишгача бажарган ўртача иш ҳажми;  бузилишгача бажарган гамма-фоиз иш ҳажми ва б. б) Кўпга чидамлилик (умрбоқийлик) – объектнинг белгиланган техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш тизимида чекка ҳолатга келгунча ўзи- нинг иш қобилиятини сақлаш хусусиятини тавсифлайди. Кўпга чидамлилик кўрсаткичлари: • ўртача иш ресурси; • белгиланган иш ресурси;  гамма-фоиз ресурси;  ресурс ва б. в) таъмирга яроқлилик – объектнинг бузилишларни олдини олишга ва бузилиш сабабларини аниқлашга ҳамда таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш йўли билан бузилиш оқибатларини бартараф этишга мосланганлик хусусиятларини тавсифлайди. Таъмирга яроқлилик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: 4

• иш қобилиятини тиклаш эҳтимоллиги; • иш қобилиятини тиклашга сарфланадиган ўртача вақт ва б.; Тикланувчанлик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • сифат кўрсаткичининг белгиланган қийматигача тиклаш ўртача вакти • тиклаш даражаси (тиклангандан кейин сифат кўрсаткичи қийматининг ушбу сифат кўрсаткичининг белгиланган ёки бошланғич қийматига нисбати) ва б. Изоҳ - Маҳсулотлар ва материаллар хоссаларининг сақлаш ва ташишдан кейин тикланишга мосланганлиги тикланувчанлик кўрсаткичлари билан тавсифланади. г) сақланувчанлик – объектнинг тузуклик ва ишга қобилиятлилик ҳолатини ёки маҳсулотнинг истеъмол килишга яроқлилик ҳолатини сақлаш давомида ва сақлашдан кейин ва (ёки) ташишдан кейин сақлаш хусусиятини тавсифлайди. Сақланувчанлик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • сақланувчанликнинг ўртача муддати;  сақланувчанликнинг гамма- фоиз муддати ва б. 3 Бойликлар (ресурслар)ни тежаш кўрсаткичлари – маҳсулотнинг хом ашё, материаллар, ёқилғи, энергияни ва фойдаланиш (истеъмол қилищ) да меҳнат ресурсларини талаб этиши даражаси бўйича унинг техник мукаммаллигини акс эттирувчи хоссаларини тавсифлайди. Бойликларни тежаш кўрсаткичлари учта кичик гуруҳга ажралади: а) хом ашё ва материаллардан тежамкорлик билан фойдаланиш кур- саткичлари, жумладан: • хом ашёнинг солиштирма сарфи; • материалларнинг солиштирма сарфи; • белгиланган шароитларда хом ашёнинг нобуд бўлиши; • белгиланган (регламентланган) шароитларда материалларнинг нобуд бўлиши ва б. б) энергия истеъмолининг тежамлилик кўрсаткичлари, жумладан: 5

• ёқилғининг солиштирма сарфи; • энергия (энергия ташувчи) нинг солиштирма сарфи; • фойдали иш коэффициенти ва б. Энергиядан тежамли фойдаланиш кўрсаткичлари сифатида, одатда, солиштирма кўрсаткичлардан, яьни сарфланадиган энергия ва (ёки) ёқилғининг ишлаб чиқарилган маҳсулот ёки бажарилган фойдали иш ҳажмига (иш бирлигига) нисбатидан фойдаланилади. в) меҳнат ресурсларидан тежамли фойдаланиш кўрсаткичлари: • маҳсулотдан фойдаланганда (истеъмол қилинганда) умумий меҳнат сарфи; • маҳсулотдан фойдаланганда (истеъмол қилганда) асосий кўрсаткич бирлигига солиштирма меҳнат сарфи ва б. Хом ашё, материаллар, ёқилғи, энергия ва меҳнат ресурсларидан тежамли фойдаланишни тавсифловчи умумлаштирилган кўрсаткичлар сифатида маҳсулотни ишлаб чиқиш, тайёрлаш ва фойдаланиш (истеъмол қилиш) даги сарф-харажатларни тавсифловчи кўрсаткичлар қўлланилиши мумкин. 4 Эргономик кўрсаткичлар “инсон – буюм” (жумладан, “инсон – машина”) тизимини тавсифлайди ва инсон ҳаётида содир бўладиган гигиеник, антропометрик, физиологик ва психологик хусусиятлар мажмуини ҳисобга олади Эргономик кўрсаткичларга қуйидагилар киради: • шовқин даражаси; ёруғлик даражаси; • харорат даражаси; • маҳсулот конструкциясининг инсоннинг тезлик имкониятларига мувофиқлиги; • маҳсулот конструкдиясининг инсоннинг куч имкониятларига мувофиқлиги ва б. 6

5 Эстетик кўрсаткичлар ахборотнинг маънолиги, шаклнинг мақбуллиги, тузилиш (композиция) нинг бутлиги ва мукаммал тайёрланганлиги билан тавсифланади ва қуйидаги кўрсаткичлардан иборат: • асл нусҳалиги; • услубий мувофиқлиги; • модага мувофиқлиги; • вазифаси-конструкцияси жиҳатдан мосланганлиги; • ҳажмий-фазовий тузилманинг тартиблилиги; • колорит; • сиртнинг пухта қопланганлиги ва безатилганлиги; • фирма белгилари, кўрсаткичлари, ўрамлари ва б.нинг аниқ ва пухта бажарилганлиги ва б. 6 Технологиклик – маҳсулот таркиби ва тузилмасини ёки конструкциясининг ишлаб чиқаришда, фойдаланишда ва сифат кўрсаткичларини, ишлаб чиқариш ва ишларни бажариш шароитларини тиклашда харажатларнинг энг кам бўлишини таъминлай оладиган хоссаларини тавсифлайди. Бунда қуйидагилар ҳисобга олинади: • маҳсулотни тайёрлашдаги солиштирма меҳнат сарфи; • материалнинг солиштирма сарфи; • энергиянинг солиштирма сарфи; • ушбу турдаги техник хизмат кўрсатиш (таъмир) нинг бир марталик ўртача меҳнат сарфи. 7 Ташишга мосланганлиги – маҳсулотнинг очиқ жойда кўчишга (ташишга), яъни маҳсулотдан фойдаланиш (истеъмол қилиш) билан боғлиқ, бўлмаган ҳаракатларга мосланганлигини тавсифлайди. Ташишга мосланганлик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • маҳсулотни ташишга тайёрлаш ўртача вақти; • маҳсулотни ташишга тайёрлащда ўртача меҳнат сарфи; • маҳсулотни маълум турдаги ташиш воситасига ортишда ўртача вақт сарфи; 7

• маҳсулотни маълум турдаги ташиш воситасидан туширишда ўртача вақт сарфи;  ташиш воситасининг сиғимидан фойдаланиш коэффициенти. 8 Стандартлаштириш ва бирхиллаштириш кўрсаткичлари махсулотнинг стандарт, бирхиллаштирилган ва оригинал таркибий қисмлар билан бойитилганлигини, шунингдек бошқа буюмлар билан бирхиллаштирилиш даражасини .ифодалайди. Стандартлаштириш ва бирхиллаштириш кўрсаткичларига: • қўлланувчанлик; • такрорланувчанлик;  бирхиллаштирилиш коэффициентлари ва б. киради. 9 Патент-ҳуқуқий курсаткичлар маҳсулотда фойдаланилган техник ечимларнинг янгиланганлик даражасини, уларнинг патент билан ҳимояланганлигини, шунингдек мамлакат ичида ва хорижда харидга тўсиқсиз қўйиш имконини тавсифлайди. Патент-ҳуқуқий кўрсаткичларга қуйидагилар киради:  патент билан ҳимояланганлик кўрсаткичи;  патент тозалиги кўрсаткичи ва б. Экологик кўрсаткичлар маҳсулотдан фойдаланганда ёки истеъмол қилганда содир бўладиган атроф муҳитга зарарли таъсир даражасини тавсифлайди. Бу кўрсаткичларни танлаш ва аниқлашда атроф муҳитни муҳофазалаш талаблари ҳисобга олинади. Экологик кўрсаткичларга қуйидагилар киради: • атроф муҳитга чиқариб юбориладиган зарарли аралашмаларнинг руҳсат этилган миқдори; • маҳсулотни сақлаш, ташиш, ишлатиш ёки истеъмол қилишда атроф муҳитга зарарли заррачалар, газлар, нурланишларни чиқариб юбориши эҳтимоллиги ва б. 11 Хавфсизлик курсаткичлари маҳсулотнинг ишлатишда (истеъмол қилишда) инсон ҳаётига, соғлигига ва мулкига, атроф муҳитга хавфсизлиги хоссаларини ва хусусиятларини тавсифлайди. 8

Хавфсизлик кўрсаткичлари Ўз.РҲ 51-010:1998 га асосан маҳсулот турлари бўйича шакллантирилади, масалан, электротехник жихозлар ва буюмларнинг хавфсизлик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • электр токидан шикастланишдан сақланиш класси; • бошқариш, хизмат кўрсатиш, эксплуатация қилишда меҳнатнинг хавфсизлиги; • изоляцияни доимий текширувчи қурилманинг мавжудлиги; • шовқин даражаси; • азот оксидлари, карбон (углерод) ва б. ни атроф муҳитга чиқариб юбориладиган солиштирма миқдори. Сут ва сут маҳсулотлари учун: • кислоталилик; • микробиологик кўрсаткичлар; пестицидлар, оғир металлар, афлотоксинлар ва б. нинг қолдиқ микдори. Демак, МСКТ стандартларида кўрсатилган маҳсулот тавсифлари мажмуи ва Ўзбекистон меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларида белгиланган риоя қилиш мажбурий бўлган талаблар мажмуи маҳсулот сифатини ташкил этади ва стандартлаштириш билан таъминланади. Стандартлаштириш давлат тизими тушунчаси ва моҳияти Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими (Ўз.СДТ) стандартлаштириш тармоқлараро тизими (СТТ) нинг таснифи бўйича I классга киради. СТТ алоҳида гуруҳлар (синфлар) га бирлаштирилган, тармоқлараро ташкилий-методик ва умумтехникавий асос бўлувчи меъёрий ҳужжатлар мажмуидан иборат. Ўз СДТ, стандартлаштиришнинг асосий вазифасидан келиб чиққан ҳолда, фаолиятнинг барча соҳаларида тартибга туширишга қаратилган илиий-техникавий фаолият сифатида, стандартлаштириш ишларининг ўзини ташкиллаштириш ва ўтказиш тартибини белгилайди. Бунда Ўз СДТ, тизим сифатида, умумий ҳолда, “Бир- 9

бири билаи муносабатда ва алокада булган, маълум бир бутунликни, ҳаракатда ягоналикни ташкил этувчи элементларнинг маълум тартиби ёки тўплами” тизим таърифидан келиб чиқади. Демак, Ўз СДТ “маълум бутунлик, ягоналикдан” иборат бўлиб, фақат “ҳаракатда”, яъни доимий ва муттасил равишда мукаммалланиш, ривожланиш, долзарбланиш шароитларида ишлайди. Ўз.СДТ меъёрий ҳужжатларни режалаштириш, ишлаб чиқиш, келишиш, давлат рўйхатидан ўтказиш тартибини ўрнатади; меъёрий ҳужжатларни текшириш, бекор қилиш, қайта кўриб чиқиш, уларга ўзгартаришлар киритиш; маҳсулот ишлаб чиқаришни меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш, хизмат кўрсатиш, ташиш, сақлаш, харидга чиқариш, таъмирлаш, ишлатиш (истъемол қилиш), қайта фойдаланиш (утилизация); меъёрий ҳужжатларнинг илмий-техникавий даражасини экспертизадан ўтказиш ва баҳолаш ишларини ўтказиш усуллари; халқаро, давлатлараро, ҳудудий, хорижий стандартларни қўлланиш усуллари ва ҳ.к. тартибини ўрнатади. Асос бўлувчи стандартлар барча СТТ даги, масалан, Конструкторлик ҳужжатларининг ягона тизими (Ўз. КҲЯТ), Технологик ҳужжатларнинг ягона тизими (Ўз.ТҲЯТ), Маҳсулот сифати кўрсаткичлари тизими (ЎзМСКТ), Сертификатлаштириш миллий тизими (ЎЗ СМТ), Техникиқтисодий, ижтимоий ахборотларни таснифлаш-кодлаш ягона тизими (Ўз.ТИИА ТКЯТ), ўлчашлар бирлилигини таъминлаш давлат тизими (Ўз ЎДТ), Маҳсулот яратиш ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш тизими (Ўз.МЯИЧҚТ), Аккредитлаш тизими (Ўз. АТ), Маҳсулотни синаш тизими (Ўз.МСТ), Сифат тизими (Ўз.СТ) ва б. даги фаолиятларни тартибга солади. Халқаро стандартлардан фойдаланиш мақсадларида СДТ да Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ИСО) ва Халқаро электротехник комиссия (МЭК) нинг атроф муҳитни бошқариш тизимида, стандартлар каталогларини тақдим этиш тартибида ва халқаро ва ҳудудий стандартларни Ўзбекистон стандартлари сифатида қабул қилиш тартибида тўрт хил номли стандартлар қабул қилинган. “Стандартлаштириш тўғрисида” 10

Ўзбекистон Республикасининг қонунига ўзгартиришлар киритиш ва стандартлаштиришни янада ривожлантириш ва мукаммаллаштиришга қаратилган, Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг стандартлаштириш масалалари бўйича қатор қарорлари (12 август 1994 й., №410, 5 январь 1998 й. №5, 3 октябрь 2002 й. №342, 5 август 2004 й. №373) қабул қилинганлиги муносабати билан асос бўлувчи меъёрий ҳужжатларга кейинги йилларда 50 га яқин ўзгартиришлар киритилди. Уз СДТ, ҳар қандай тизим каби, қуйидаги муҳим асосларга таянади: • ташкилий асослар; • ҳуқуқий асослар; • таснифлаш; • атамалар ва таърифлар;  асосий қоидалар; • назарий асослар. 11

А дабиётлар : 1. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Садыков А.Б., Умаров А.С., Хакимов О.Ш. Основы обеспечения единства измерений. Книга 1. – Ташкент, 2005. 2. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н. Развитие и совершенствование систем стандартизации, метрологии и сертификации в Республике Узбекистан на период до 2010 года// Standart. – 2005. – №2. 3. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н., Бойко С.Р., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. – Ташкент: Fan va technologiya, 2005. 4. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Алимов М.Н., Гольцов В.Ф., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З., Садыков А.Б. Основы стандартизации, сертификации, метрологии и управления качеством продукции. Учебное пособие. – Ташкент: Издательство ТГТУ, 2002. 5. Абдувалиев А.А. Некоторые аспекты совершенствования системы стандартизации в Узбекистане// Standart. – 2003. – № 2. 6. Алимов М.Н. Государственные научно-технические программы – важнейший фактор научно-технического прогресса// Standart. – 2004. – № 1. 7. Алимов М.Н. Реализация программ комплексной стандартизации в народном хозяйстве Узбекистана. – Т.: УзНИИНТИ, 1986. 12

Похожие

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ДАВЛАТ ТИЗИМИ

Давлат стандартлаштириш тизими

СТАНДАРТЛАШТИРИШ БЎЙИЧА ДАВЛАТ НАЗОРАТИ

Давлат стандартлар тизими

СТАНДАРТЛАШТИРИШ