Standartlashtirishning asosiy tamoyillari va usullari - Метрология - Рефераты

Standartlashtirishning asosiy tamoyillari va usullari

Загружено в:

02.11.2023

Скачано:

0

Размер:

42.6728515625 KB

Standartlashtirishning asosiy tamoyillari va usullari Режа: 1. Стандартлаштиришнинг асосий тамойиллари (умумий ва хусусий тамойиллар). 2. Стандартлаштиришнинг самарадорлиги. 3. Стандартлаштириш усуллари (унификациялаш, типиклаштириш, агрегатлаш ва б) . 4. Стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанлик.

1. Стандартлаштиришнинг асосий тамойиллари (умумий ва хусусий тамойиллар) Стандартлаштириш фаннинг бир қисми сифатида ўз назариясига ва, шу жумладан, умумий ва ўзига хос тамойилларга эга. Барча ижтимоий жараёнлар учун хос бўлган режалилик, тизимлилик, илмийлик ва иқтисодий самарадорлик тамойиллари стандартлаштиришга ҳам тааллуқлидир. Булардан ташқари, стандартлаштиришнинг қуйидаги ўзига хос тамойиллари бор. Динамиклик. Бу тамойил стандартларда маҳсулот сифати ва ассортиментига қўйилган талабларни вақти-вақти билан қайта кўриб чиқиш тамойилидир. Эндиликда стандартлар ҳар беш йилда қайта кўриб чиқилмокда ва киритилган ўзгаришлар информацион кўрсаткичларда эълон килинади. Илғорлилик тамойили (истиқболли стандартлаштириш). Бу тамойил маҳсулот сифати ва ассортиментига амалда қўлланилиб келинаётган стандарт талабларидан юқори талаблар қўйиш ва фан-техника ютуқлари билан ҳамоҳанг юриш тамойилидир. Бу тамойилнинг асосий моҳияти шундан иборатки, маҳсулотлар ва уларнинг ассортиментига қўйилган талаблар уларнингкелажакда узок вақт мобайнида истеъмолчилар талабини кондириш даражасида бўлади. Стандартлаштиришнинг бу тамойили беш-олти йилдан кейин маҳсулотнинг сифати ва ассортименти кай даражада яхшиланишини ҳаридорларга олдиндан билдириб туришни талаб қилади. Шу сабабли бу тамойил стандартлаш тириш нинг илгарилаб кетиш тамойили деб ҳам аталади. Директивлик (стандартларнинг мажбурийлиги). Бу тамойил стандартлар барча манфаатдор томонлар (ташкилотлар ва корхоналар) учун қонун кучига эгалигини билдиради. Стандарт ҳужжатларда белгиланган талаблар идоравий мансублиги ва мулкчиликнинг шаклидан катъий назар, Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги барча корхоналар ҳамда ташкилотлар, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний ва юридик шахслар томонидан қўлланилиши шарт. Стандарт ҳужжатларсиз маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни реализация қилиш таъқиқланади. Низоларни кўриб чиқишда стандартларнинг факат асл нусхаси, яъни босмахона усулида нашр этилган нусхаси дастак бўлади.

2. Стандартлаштиришнинг самарадорлиги Мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда стандартлаштиришнинг роли ва аҳамияти ошиб бораётгани учун тартиблаштиришнинг муқобил даражасини аниклаштиришга қаратилган фаолиятни техник-иқтисодий жиҳатдан асослаш заруриятга айланмоқда. Самарадорликни аниқлашда қуйидаги атама ва тушунчалардан фойдаланилади: Иқтисодий самарадорлик - иқтисодий натижа олиш учун зарур мақсад ва воситаларни ягона ҳолда ўзаро боғловчи, мақсадга йўналтирилган тизимларнинг фаолиятини такомиллаштиришни ифодаловчи тушунча иқтисод – ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш натижасида олинадиган фойда иқтисодий самара – белгиланган мақсадни амалга ошириш учун сарфланган ҳаражатларни ҳисобга олган ҳолда кўрилган фойда. Амалда маблағ ва маҳсулотда ифодаланган йиллик иқтисод ва вақт факторига боғлиқ турли ҳаражатларни ҳисобга олувчи келтирилган коэффициент ёрдамида ҳисобланган, ҳисобий йилга келтирилган йиллик иқтисодий самара аниқланади. Стандартлаштиришнинг иктисодий самарадорлигини аниқлаш янги техника бўйича тадбирларни амалга ошириш натижасида вужудга келган иқтисодий самарани умумий формулалар ёрдамида ҳисоблашга асосланган. Умумий ҳолда ҳисоблашларда қуйидаги тўртта кўрсаткичдан фойдаланилади: 1.Капитал қўйилмалар. Капитал қўйилмаларнинг йиллик ҳажмини ўзгариши ∆ К қуйидаги формула билан ҳисобланади:ΔК = К2− К1, (1) бунда К 1 – тадбирни амалга оширишгача булган даврдаги капитал қўйилмалар, сўм; К 2 – тадбирни амалга оширишдан кейинги капитал қўйилмалар, сўм. 2. Маҳсулот таннархи. Маҳсулот таннархининг йиллик ҳажмини ўзгариши ∆ С қуйидаги формула билан ҳисобланади: ΔС =С1−С2, (2) Бунда С 1 – тадбирларни амалга оширишгача булган даврдаги маҳсулот таннархи, сўм; С 2 – тадбирларни амалга оширишдан кейинги маҳсулот таннархи, сўм. 3. Капитал қўйилмаларнинг қопланиш муддати. Капитал қўйилмаларнинг қопланиш муддати Т ок йилларда қуйидагиформула билан ҳисобланади: Ток= ΔК ΔС = К2− К1 С1− С2 , (3) 4. Капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самарадорлик коэффициенти. Капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самарадорлик коэффициенти қуйидагиларга фарқланади:

- ҳисобий коэффициент E P , қуйидаги формула билан ҳисобланади:ЕP= ΔС ΔК = 1 Ток , (4) Е H -меъёрий коэффициент Е H =0,15 – ўзгармас миқдор. E P ≥ Е H шарт бажарилганда, тадбирлар иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ деб ҳисобланади. Иқтисодий самарадорликни аниқлашнинг асосий тамойили тадбирларни амалга оширгунча ва амалга оширилгандан кейинги келтирилган ҳаражатларни қуйидаги формула билан таққослашдан иборат: Эг= З1− З2, (5) бунда : Э г – йиллик иқтисодий самара , сум; З 1 – тадбирни амалга оширганга қадар келтирилган йиллик ҳаражатлар, сўм; З 2 – тадбир амалга оширилгандан кейинги келтирилган йиллик ҳаражатлар, сўм. Келтирилган ҳаражатларнинг йиллик ҳажми З сўмда қуйидаги формула билан ҳисобланади: З=С+ЕНК , (6) бунда: E H K – меъёрий фойда, яъни капитал қўйилмаларнинг ҳар бир сўми бир йилда 15 тийин фойда келтириши керак. Келтирилган ҳаражатларни (5) формулага қўйилса, йиллик иқтисодий самара қуйидагича ҳисобланади, Э2+(С1+ЕНК1)−(С2+ЕНК2), (7) Амалиётда солиштирма кўрсаткичларда ифодаланган қуйидаги формуладан фойдаланилади: Эг=[(с1+ЕНк1)−(с2+ЕНк2]А2, (7') бунда: A 2 – муайян турдаги маҳсулот (хизмат) ўлчов бирлигида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг йиллик ҳажми. Солиштирма капитал қўйилмалар қуйидаги формула билан ҳисобланади: к= Коф А , (8) бунда: К оф – асосий ишлаб чиқариш фондларининг йиллик ўртача нархи, сўм Бир неча турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришда солиштирма капитал қўйилмалар қуйидаги формула билан ҳисобланади: к= Коф С ⋅с, (8') бунда: c –ҳар қайси маҳсулот бирлигининг таннархи. Шуни ҳисобга олиш керакки, стандартлаштириш янги техника яратишнинг муайян қисми ҳисобланади. Шунга кўра,

стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлиги умумий самарадорликнинг бўнак қисми сифатида аниқланади. Умумий иқтисодий самаранинг тегишли босқичга тегишли бўнак коэффициенти қуйидаги формула билан ҳисобланади: Di= Зi⋅Ri ∑i=1 n Зi⋅Ri , (9) бунда: З i – i - босқичда сарфланган ҳаражатлар; R i – i - босқичнинг зарурийлик коэффициенти ; n – босқичлар сони. Бунда умумий ҳаражатлар бўйича маълумотлар етарли бўлмаса, иш ҳаққи фондини ҳисобга олишга рухсат этилади. Комплекс стандартлаштириш дастури бўйича битта стандартга тўғри келувчи стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидаги формула билан аниқланади: Эст= Di⋅Э∑ , (10) бунда: Э  – иқтисодиёт тармоғида олинган умумий иқтисодий самара. Зарурийлик коэффициенти миқдорлари: илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларида– R=5; стандартларни ишлаб чиқишда – R = 4; стандартларни жорий этиш ишларида – R = 1. Иқтисодий самарадарликни маҳсулот ҳаётий циклининг барча босқичларида аниқлаш зарур. Қуйидагилар иқтисод манбалари ҳисобланади: - лойиҳалаш босқичида: лойиҳа-конструкторлик ишларини ташкил этишни яхшилаш, стандарт техник ҳужжатларни кўп марта такрорий қўллаш, стандарт шартли белгилардан фойдаланиш ва бошқалар ҳисобига лойиҳалаш ишлари ҳажми, лойиҳалаш муддати, лойиҳалаш ҳаражатларини камайтириш; - ишлаб чиқариш босқичида: материал ва меҳнат сарфини камайтириш, ихтисослаштирилган корхоналарда ишлаб чиқарилган стандарт бутловчи қисмлардан кенгроқ фойдаланиш, унификациялаш; - маҳсулотдан фойдаланиш жараёнида маҳсулотни ташиш ва сақлаш, маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини ошиши, иш муддатини узайиши ва бошқа ҳолатларга кўра истеъмолчилар ҳаражатларини камайтириш. 3. Стандартлаштириш усуллари (унификациялаш, типиклаштириш, агрегатлаш ва б.) Унификациялаш. Унификациялаш стандартлашнинг энг фаол ва шунинг учун ҳам энг кўп тарқалган услуби ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёнларида фойдаланиш мақсадида ҳар йили машина ва ускуналарнинг кўплаб намуналари яратилади. Кўп ҳолларда янги маҳсулотлар конструктив қарорларга хос бир-бирига ўхшаш, ёки, жуда яқин келадиган фойдаланиш тавсияномаларига эга бўлиб, бу ҳол уларнинг туркумлаб ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилишини қийинлаштиради.

Бир хил мақсадда фойдаланиладиган буюмлар номенклатурасини оқилона қисқартириш учун уларни унификациялаш амалга оширилади ҳамда буюмларнинг параметрик қаторига стандартлар ишлаб чиқилади. Бу эса, ўз навбатида, ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва сифатни яхшилашга ёрдам беради. ИСО/СТАКО қўмитаси томонидан тавсия этилган таърифга кўра, “унификация - бу стандартлаштиришнинг шундай шаклики, унда иккита ёки бир неча ҳужжатлар (стандартлаш объектлари) битта шундай йўсинда бирлашади, бунинг натижасида эса ҳосил бўлган объектлар фойдаланиш чоғида ўзаро алмашинадиган бўлиши лозим”. Унификациялаш стандартлаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, унинг вазифаси фан ва техниканинг замонавий ютуқлари асосида маҳсулотларни яратиш ёки замонавийлаштириш орқали бир хил мақсадга мўлжаланган объектларнинг энг мақбул миқдорини белгилаш ҳисобланади. Машинасозликда ва ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларида фойдаланиладиган болтлар, подшипниклар, тасмалар, материалларнинг хоссалари, металл прокатнинг шакли ва ўлчамларини унификациялаш бунга ёркин мисол бўла олади. Болтлар шакллари ва ўлчамларини унификациялаш улар турларининг хилма-хиллигини ўнлаб марта қисқартиради, уларни юқори самарали ихтисослашган ҳолда ишлаб чиқаришни ташкил этиш имконини беради, бу эса машиналарни лойиҳалаш, уларга хизмат кўрсатишни ва уларни таъмирлашни соддалаштиришга олиб келади. Бошқа маҳсулот турларидан ташқари, ҳужжатлар, синовлар ва назорат услублари, жараёнлар, талаблар меъёрлари, белгилашлар ва бошқалар ҳам унификация қилиниши лозим. Стандартлаштириш объектларини унификациялаш даражасини баҳолаш учун асосий кўрсаткич қўлланиш коэффициенти К қ ҳисобланади. Қўлланиш коэффициенти К қ қуйидаги формула билан ҳисобланади: К Қ =( n − n − n o n ) ∙ 100 % бунда: n – маҳсулотнинг барча элементлари (қисмлари) сони; n o - маҳсулот таркибидаги оригинал элементлар (қисмлар) сони. Фақат айнан шу маҳсулотда биринчи марта қўлланиладиган маҳсулотнинг таркибий қисмлари оригинал элементлар (қисмлар) ҳисобланади. Тизимлаш ва таснифлаш унификациялашнинг асоси ҳисобланади. Тизимлаш - воқеа, ҳодиса, тушунча ва маҳсулотларни фойдаланиш учун қўлай бўлган аниқ кетма-кетлик ва тартибдаги тизимга келтиришдир. Энциклопедия ва бошқа луғатларда қўлланиладиган объектларни алфавит тартибида жойлаштириш тизимлаштиришнинг энг кенг тарқалган шакли ҳисобланади. Стандартлар белгиланган рақамлар ёрдамида хронологик кетма-кетликда тизимлаштирилади. Таснифлаш - ўзаро шаклан ўхшаш, мазмунан ёки ўлчамлари билан фарқланувчи, бир турдаги объектларни тизимлаш шаклида ифодалашдир.

Таснифлашда ўнлик тизимдан кенг фойдаланилади. Бунга мисол қилиб адабиётларнинг универсал ўнлик таснифлагичи (УДК) ни келтириш мумкин. Таснифлагичлардан иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида ҳам кенг қўлланилади. Типиклаштириш . Типиклаштириш - бу намунали конструктив, технологик, ташкилий ва бошқа қарорларни ишлаб чиқиш ҳамда белгилаш жараёни бўлиб, уларда қатор буюмлар ёки жараёнлар учун умумий техник хусусиятлар меъерий мустаҳкамланган бўлади. Янги машина ва буюмларни лойиҳалаш чоғида конструктор зиммасида олдин ишлаб чиқилган, унификация қилинган йиғув қисмлари ва деталларидан мумкин қадар фойдаланиш вазифаси туради. Акс ҳолда хеч қандай иқтисодий ёки техник афзалликлари бўлмаган, ишлаб чиқаришнинг замонавий технологик даражасини таъминлашга имкон бермайдиган қатор янги лойиҳалар вужудга келади. Типиклаштириш ёрдамида лойиҳалаш вақтидаёк самарасиз хилма-хилликка барҳам бериш мумкин бўлади, бунда лойиҳалашда унификация қилинган йиғув қисмлари ва деталларнинг намунали конструкцияларидан фойдаланилади. Типиклаштириш бажарадиган иши ўхшаш, аммо ўлчами ва лойиҳа ечимлари бўйича бир-биридан унча фарк килмайдиган кўплаб буюмлар, машиналар, ускуналарининг ишлаб чиқилишига йўл қўймаслик имконини беради. Агрегатлаш - маҳсулотларни лойиҳалаш жараёнида унификацияланган стандарт ёки кўп марталаб қўлланиладиган элементлар (механизмлар, деталлар, қисмлар, агрегатлар ва б.) дан кенг фойдаланишни кўзда тутувчи стандартлаштириш усулидир. Компьютерларнинг сичқончаси, ташқи қурилмалари (принтер, флеш ва компакт-дисклар, сканер, модем ва б.) агрегатлаш усулига мисол бўлади. Комплекс стандартлаштириш - бу тайер маҳсулотни вужудга келтиришнинг барча элементларига мувофиқлаштирилган талаблар асосида жамулжам ҳаракатланувчи стандартларни ишлаб чиқишга ўтишни назарда тутувчи стандартлаштириш усулидир Комплекс стандартлаштириш маҳсулотларни лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, ташиш, сақлаш, ундан фойдаланиш ва таъмирлаш жараёни учун зарур бўлган стандартларни тайёрлаш ва жорий этишдан иборатдир. Комплекс стандартлаштириш дастурларини ишлаб чиқиш - стандартлаштиришга янгича ёндашувдир. Бу таъсирчан усул т армоқда ягона технологик сиёсатни олиб боришни таъминлайди. Комплекс стандартлаш дастурлари ўзаро боғланган т армоқларда жорий ва истикбол стандартлаш тириш бўйича режали топшириқларни белгилайдиган, шунингдек, пировард маҳсулот сифатини оширишни таъминлайдиган илмий-тадкикот ишларини ўтказишни ва ўзаро мослашган стандартларни ишлаб чиқишни мувофиқлаштир а диган ҳужжат ҳисобланади. Комплекс стандартлаш тириш даги асосий бўғин пировард маҳсулот стандартидир. У маҳсулот хусусиятларини асосий стандартда

шакллантиришнинг барча босқичларини ўз ичига олувчи стандартлар мажмуаси демакдир.

4. Стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанлик Стандартлаштириш ўзаро алмашинувчанликнинг меъёрий базаси ҳисобланади. Ўзаро алмашинувчанлик аниқ маҳсулот (машина, ускуна, дастгоҳ) га алоҳида-алоҳида ишлаб чиқарилган деталлар, қисмлар, агрегатларни тўсқинликсиз ўрнатиш ва уни белгиланган техникавий талаблар даражасида ишлашини таъминлашга хизмат қилади. Адабиётларда тўла, қисман, ташқи ва ички ўзаро алмашинувчанлик турлари берилган. Деталлар, қисмлар, агрегатларнинг белгиланган параметрлари (ўлчамлари, техникавий кўрсаткичлари, хоссалари) берилган чегарада бўлганда, ўзаро алмашинувчанлик таъминланиши мумкин. Ишлаб чиқариш жараёнида ўзаро алмашинувчанлик ишлаб чиқариш жараёнини механизациялаш ва автоматлаштириш, маҳсулотни серияли ва оммавий ишлаб чиқариш, ихтисослашган ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, ишлаб чиқариш кооперациясидан фойдаланиш, пироварда эса, иш унумдорлигини ошириш, маҳсулот сифатини ошириш ва унинг таннархини пасайтиришнинг муҳим омили бўлади. Ишлаб чиқаришда ўзаро алмашинувчанлик даражаси ўзаро алмашинувчанлик коэффициенти К а орқали ифодаланади:Ка= q Q , бунда: q – ўзаро алмашинувчи деталлар ва йиғув қисмларининг тайёрлаш ҳаражатлари; Q –маҳсулотни тайёрлашга кетган умумий ҳаражатлар. Маҳсулотдан фойдаланиш жараёнида ўзаро алмашинувчанлик уни ишончлилиги ва иш унумдорлигини ошириш, таъмирлаш ишларини енгиллаштиришга, фойдаланиш учун кетадиган ҳаражатларнинг пасайишини таъминлайди.

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.43 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

Похожие

Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari

Standartlashtirishning maqsad va vazifalari

Metrologiya bo`yicha asosiy atamalar. O`lchashlarning usullari va turlari. Kattaliklar

O‘lchash usullari va vositalari

Tadqiqоtning nazariy va empеrik usullari