Ўлчамлар четланишлар қўйимлар ва ўтқазмалар - Метрология - Рефераты

Ўлчамлар четланишлар қўйимлар ва ўтқазмалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170.4130859375 KB

Ўлчамлар четланишлар қўйимлар ва ўтқазмалар Режа: 1. Ўлчам тўғрисида тушунча. 2. Ички ва ташқи ўлчамлар. 3. Номинал, ҳақиқий, чегаравий ва ўртача ўлчамлар

Ўлчам - чизиқли катталикнинг танланган ўлчов бирликларидаги сонли миқдори. Ички (қамровчи) ўлчамлар - тешик диаметри, ўйиқ кенглиги, ортиқча кенглиги ва шу кабилар. Ички ўлчамлар сиртлар ва ички элементларни белгилаб, ишлов беришда катталашади (4.1-расм, а). Ташқи (қамралувчи) ўлчамлар - вал диаметри, чизиқ кенглиги, габарит ўлчамлар. Ташқи ўлчамлар ташқи сиртлар ва ташқи элементларни аниқлайди, ишлов берилганда улар кичиклашади (4.1-расм, б). Деталларнинг ички элементи тешик ( D ), ташқи элементи “вал” ( d ) деб аталиб, бу атамаларни цилиндрик бўлмаган элементларга нисбатан ҳам қўлланилади (4.1-расм, в). Поғонали (очиқ) ўлчамлар - тешик ва ўйиқ чуқурлиги, чизиқ баландлиги, уларни ички ўлчамларга ҳам, ташқи ўлчамларга ҳам мансуб деб бўлмайди. Поғонали ўлчам е , уни аниқловчи сиртлардан бирига ишлов берилганда, катталашса, бошқа сиртга ишлов берилганда, кичиклашади (4.1- расм, г). Детал чизмасида ички, ташқи ёки поғонали ўлчам мавҳум ўлчам турини ифодалаб, уни белгиловчи сиртларга ишлов беришда ўлчам ўзгаради: катталашади, кичиклашади ёки ўзгаришсиз қолади, шунга қараб уни аниқлаш мумкин. Дастлабки ўлчамлар l , d, D ва ишлов беришдан кейинги ўлчамлар l `, d`, D` бўлсин (4.1-расм, д): D`>D , демак, D ўлчам - ички ўлчам; d`<d , d - ташқи ўлчам; l `  1 , l - поғонали ўлчам. Ариыча кенглиги Щйиы кенглиги Чиыиы кенглиг и Узунлик Щйиы чуыурлиги Тешик чуыурлиги Чиыиы диаметри 4.1-расм

Юқорида айтилганлардан ташқари деталлар чизмаларида бурчакли ва радиусли ўлчамлар , шунингдек , ўқлар ҳолатини белгиловчи , детал резба қисмини , сиртларнинг турли ғадир - будирликдаги қисмларини , термик ишлов бериш , пардозлаш , қопламалаш қисмларини белгиловчи ва бошқа ўлчамлар мавжуд . Ў лчам қўйишда детал бошқа деталлар билан ўзаро боғлиқликда қаралиши керак , яъни ўлчамларни конструкторлик базаларига нисбатан қўйилиши керак . Унга нисбатан бошқа сирт ва ўқларнинг ҳолати аниқланадиган сирт ёки ўқ база дейилади . Конструктив база эса деталнинг бошқа деталлар сиртлари билан уринадиган сирти ёки сиртининг қисмидир. Тугуннинг деталлари бирикадиган ёки тўқнашадиган сиртлар туташувчи сиртлар дейилади. Туташувчи сиртлар ўлчамларини ҳам ўз навбатида туташувчи ўлчамлар дейилади. Қолган сиртлар ва уларга мос келувчи ўлчамлар туташмайдиган (эркин) ўлчамлар деб аталади. Туташувчи ўлчамлар эркин ўлчамларга нисбатан бир мунча аниқроқ бажарилади, шунинг учун детал чизмасида туташувчи ўлчамлар сони имкон қадар камроқ, туташмайдиган (эркин) ўлчамлар сони - кўпроқ бўлиши керак. Туташувчи ўлчамлар чизмада кам бўлиши учун ўлчам қўйишда туташувчи сиртлар ўртасида бир ўлчамли боғланишни вужудга келтириш керак. Номинал ўлчам ( l , d, D ) - унга нисбатан чегаравий ўлчамлар аниқланадиган ва четланишлар ҳисобланадиган ўлчам. Номинал ўлчамлар деталлар ва уларнинг бирикмалари учун асосий ўлчамлар бўлиб ҳизмат қилади. Номинал ўлчамларни деталларнинг мустаҳкамлик, бикрлик емирилишга чидамлилик ва бошқа ишга лаёқатлилик мезонлари бўйича ҳисоблаш натижалари асосида, ёки ишлатишга оид талабларидан келиб чиқиб белгиланади. Бирикувчи сиртлар умумий номинал ўлчамга эга бўлади. Туташманинг номинал ўлчами туташма ҳосил қилувчи тешик ва вал учун умумий ҳисобланади ( D = d ). Масалан, сирпаниш подшипнигида

айланаётган вал диаметри ва подшипник тешиги диаметри чизмаларда битта номинал ўлчам билан белгиланади. Аслида эса вал диаметри подшипник тешиги диаметридан бир мунча кичик бўлади, акс ҳолда вал айланмаган бўлар эди. Ҳақиқий ўлчам ( D r , d r , l r ) - эелментнинг ўлчаш билан аниқланган ўлчами. Ишлаб чиқариш шароитида детални чизмада кўрсатилган номинал ўлчам бўйича мутлоқ аниқликда тайёрлаб бўлмайди. Дастгоҳларнинг емирилиши, эластик қолдиқ ва иссиқлик деформациялари ва бошқа сабаблар бунга имкон бермайди. Шу боисдан деталнинг ҳақиқий ўлчами номинал ўлчамидан маълум миқдорга фарқ қилади. Чегаравий ўлчамлар - элементнинг икки чегаравий рухсат этилган ўлчамлари, ҳақиқий ўлчам улар ўртасида жойлашиши керак ёки улар ўртасига тенг бўлиши мумкин. Чегаравий ўлчамларнинг кичиги - куйи чегаравий ўлчам ( D m in , d m in ), каттаси - юқори чегаравий ўлчам ( D max , d max ) ҳақида таққослашдан кейин мулоҳаза юритиш мумкин. Ў лчами рухсат этилган чегаралардан ташқарига чиққан (юқори чегаравий ўлчамдан катта ёки қуйи чегаравий ўлчамдан кичик) детал нуқсонли ҳисобланади. Нуқсонлар ҳам ҳақиқий ўлчамга кўра тузатиладиган (“мусбат” нуқсон) ва тузалмас (“манфий” нуқсон) ларга бўлинади. Ҳақиқий ўлчами юқори чегаравий ўлчамдан катта бўлган нуқсонни ишлов бериб тузатиш мумкин, ҳақиқий ўлчами қуйи чегаравий ўлчамдан кичик бўлган нуқсонни ишлов бериб тузатиб бўлмайди, у тузалмас нуқсондир. Ў ртача ўлчам ( D m , d m ) - чегаравий ўлчамлар йиғиндисининг ярми: Dm = (Dmax+Dmin)/2 ; dm = (dmax+dmin). (4.1) Четланишлар, ҳақиқий, чегаравий ва ўртача четланишлар. Муайян ўлчам билан номинал ўлчам ўртасидаги алгебраик фарқ четланиш дейилади. Тешиклар четланиши Е билан, валлар четланиши е билан белгиланади. Ҳақиқий четланиш ( Еr, er ) - ҳақиқий ва номинал ўлчамлар алгебраик фарқига тенг:

Er = Dr-D; е r = dr-d; (4.2) Чегаравий четланиш - чегаравий ва номинал ўлчамлар алгебраик фарқига тенг , у юқори , қуйи ва ўртача четланишларга бўлинади . Юқори четланиш ( Е s , es ) - юқори чегаравий ва номинал ўлчамлар алгебраик фарқига тенг . ES = Dmax-D; es = dmax-d; (4.3) Қуйи четланиш ( Е I, ei ) - қуйи чегаравий ва номинал ўлчамлар алгебраик фарқига тенг : EI = Dmin - D; ei = dmin-d; (4.4) Ў ртача четланиш ( Е m, em ) - юқори ва қуйи четланишлар йиғиндисининг ярмига тенг : Е m = 0,5(ES+EI);: em = 0,5(es+ei) (4.5) Четланишлар алгебраик миқдорлар бўлиб , мусбат ва манфий ишорали ва нулга тенг бўлиши мумкин . Агар чегаравий ёки ҳақиқий ўлчам номинал ўлчамдан катта бўлса – мусбат , чегаравий ёки ҳақиқий ўлчамдан кичик бўлса – манфий , айтилган ўлчамларга тенг бўлса нулга тенг . Ў лчам қўйими тўғрисида тушунча . Қўйим майдони Амалиётда деталлар ҳақиқий ўлчамларининг тарқоқлиги шубҳасиз учрайди , лекин бу вазиятда ҳам деталлар ва уларнинг ишга лайоқатлилиги бузилмаслиги , яъни яроқли деталларнинг ҳақиқий ўлчамлари йўл қўйиладиган чегаралар доирасида бўлиши керак , бу ҳолат ҳар бир муайян вазият учун чегаравий ўлчамлар ва чегаравий четланишлар билан белгиланади . Ў лчам қўйими тушунчаси худди шу жойда вужудга келади . Ў лчам қўйими ( Т ) - юқори ва қуйи чегаравий ўлчамлар ўртасидаги алгебраик фарқ . Тешик қўйими Т D , вал қўйими Т d ва бошқа ўлчамлар қўйими Т i учун қуйидаги муносабатлар ўринли : Т d = Dmax-Dmin; Т d = dmax-dmin; Т l=lmax-lmin; (4.6) Т d = ES-EI; Т d = es-ei; Те =  s-  i;

Қўйим яроқли деталлар ҳақиқий ўлчамларининг мумкин бўлган ўзгариши миқдорини ( рухсат этилган сочилишини ) белгилайди , яъни деталлар тайёрланишининг берилган аниқлигини билдиради ва мусбат ишорали миқдор ҳисобланади . Қўйим ортиши билан яроқли деталлар ҳақиқий ўлчамлари ўртасида фарқ ортиб боради . Лойиҳачи конструктор деталларга ишлов беришнинг белгиланган аниқлиги доирасида имкон қадар каттароқ қўйимлар белгилаши керак , чунки бу ҳолат тайёрланадиган деталлар учун дастгоҳлар , назорат қилиш услублари ва воситалари танлашда ижобий ҳизмат қилиб , ишлов бериш ва йиғишда иш унумдорлигини маҳсулот сифат кўрсаткичини орттиради , таннархни эса камайтиради . Лекин қўйимлар миқдорини шундай белгилаш керакки , бунда детал ва буюмнинг ишчи сифатлари ёмонлашиб кетмасин . Шу жиҳатдан ҳам қўйимларни тўғри танлаш катта иқтисодий ва ташкилий аҳамият касб этади . Қўйимларни чизмада майдонлар кўринишида тасвирлаш ҳам мумкин . Бунда буюм ўқини доимо шакл остида кўрсатилади (4.2-расм). вал Нул 0 чизиьи тешик 4.2-расм Қўйим майдони четланиш ва унинг номинал ўлчамга нисбатан ҳолати билан аниқланади. Чизмада қўйим майдони нул чизиққа нисбатан юқори ва қуйи четланишларга мос келувчи чизиқлар оралиғида кўрсатилади. Нул чизиққа номинал ўлчам мос келиб, ундан бошлаб ўлчамларнинг четланишлари қўйилади. Мусбат четланишлар юқорига, манфий четланишлар қуйига кўрсатилади. Бу ҳолат қўйимлар майдонини график тасвирлашни анча содда усулда - фақат четланишлар воситасида кўрсатиш имконини беради (расм 4.2.б). Бундай соддалашган чизмаларда номинал ва чегаравий ўлчамлар кўрсатилмайди. Нул чизиқлар ҳолати ҳар доим қуйидан юқорига йўналган номинал ўлчам векторининг охирига мос келади. Бунинг

афзаллиги шундаки, соддалашган шаклларни масштабда чизиш мумкин, чизмалар кўргазмали, содда ва ихчам чиқади. Ў тқазмалар тўғрисида тушунча. Тирқиш ва жипслик. Тирқишли ва жипс ўтқазмалар. Оралиқ ўтқазмалар Барча машиналар ва дастгоҳларнинг механизмлари, бино ва иншоотларнинг тузилмалари ўзаро бирикадиган деталлар ва йиғма бирликлардан таркиб топади. Бирикмалар хусусияти детал ва йиғма бирикмаларнинг аниқ ҳолатини ёки ҳаракатини, фойдаланиш ишончлилигини, таъмирлаш соддалигини таъминлаш керак. Шунинг учун тузилмаларнинг бирикмалари турлича бўлиши ва уларга турлича талаблар қўйилиши мумкин. Айрим вазиятларда тирқишли ҳаракатли бирикма ҳосил қилиш зарур бўлса, бошқа вазиятларда жипсланган, ҳаракатсиз бирикма ҳосил қилиш зарур бўлади. Тирқиш S - тешик ўлчами вал ўлчамидан катта бўлганда, тешик ва вал ўлчамлари ўртасидаги айирма қуйидагича топилади: S = D - d (4 .7) Энг катта, энг кичик ва ўртача тирқишларни қуйидаги ифодалар бўйича ҳисоблаш мумкин: Smax = Dmax-dmin; Smin = Dmin-dmax; Sm = (Smax+Smin)/2; ёки Smax = ES - ei; Smin = EI-es; Sm = Em-ei; Жипслик N - вал ўлчами тешик ўлчамидан катта бўлганда , вал билан тешик ўлчамлари ўртасидаги айирма қуйидагича топилади : N-S = -(D-d) = d-D (4.8) Энг катта , энг кичик ва ўртача жипсликларни қуйидаги ифодалар бўйича ҳисобланади : Nmax = dmax-Dmin; Nmin = dmin-Dmax; Nm = (Nmax+Nmin)/2; ёки Nmax = es-EI;Nmin = ei-ES; Nm = em-Em; Юқорида келтирилган ифодаларни таҳлил қилсак , Nmax = -Smin; Nmin = -Smax ; эканлиги кўринади .

Тирқиш ва жипсликлар айрим олинган деталлар ўлчамларининг аниқлиги билан эмас , балки туташадиган сиртлар ўлчамларидаги муносабат орқали таъминланади . Йиғилгунга қадар ўлчамларида фарқ бўлган икки деталнинг бирикиш хусусияти ўтқазма дейилади . Ў тқазмалар бириккан деталлар нисбий ҳаракатининг эркинлигини ёки йирик силжишга қаршилик қилиш қобилиятини тавсифлайди . Тешик ва вал қўйим майдонларининг жойлашишига қараб , ўтказмалар қуйидаги уч турга бўлинади : Тирқишли ўтқазма - бирикмадар тирқиш бўлишини таъминлайди ( тешикнинг қўйим майдони валнинг қўйим майдони устида жойлашади ) (4.3- расм). Dmax Dmin Smax li ls dmax dmin ls Smax Smin li Td Td=Es Td Td 4.3-расм Жипс ўтқазма - бирикмада жипсликни таъминлайди ( валнинг қўйим майдони тешикнинг қўйим майдони устида жойлашади ) (4.4-расм)). Xmin Nmax li Td Es=td M km 4.4-расм Оралиқ ўтқазма - бирикмада тирқиш ёки жипслик ҳосил бўлиши имкониятини беради ( тешик ва валнинг қўйим майдонлари бир - бирини қоплайди ) ( расм 4.5)).

Smax li ls=Nmax Td Es=Td 4.5-расм Ў тқазма қўйими тўғрисида тушунча Ў тқазма қўйими ТП бирикмани ташкил этувчи тешик ва вал қўйимлари йиғиндисига тенг : ТП = Т D+ Т d (4.9) Тирқишли ўтқазма учун ўтқазма қўйими - тирқиш қўйимига ёки чегаравий тирқишлар айирмасига тенг : ТП = Т S = Smax - Smin (4.10) Жипс ўтқазма учун ўтқазма қўйими - жипслик қўйимига ёки чегаравий жипсликлар айирмасига тенг : ТП = Т N = Nmax - Nmin (4.11) Қўйим бирлиги ва квалитетлар тўғрисида тушунча Ў лчамлар аниқлигини қўйим белгилайди - қўйим камайиши билан аниқлик ортади , ва аксинча , қўйим ортиши билан аниқлик камаяди . Лекин ўлчамнинг тури ва миқдорини , деталнинг вазифаси ва иш шароитини ҳисобга олмай туриб қўйим миқдори белгиланадиган бўлса , у аниқлик мезони бўлиб ҳизмат қилолмайди . Бу қуйидагича изоҳланади . Деталларга ишлов беришнинг ҳар бир технологик услуби ўзининг иқтисодий асосланган мақбул аниқлигига эга , лекин амалиёт кўрсатадики , ўлчамлар ўсиши билан кичик қўйимли деталларга ишлов беришда технологик қийинчиликлар ортади ва ўзгармас ишлов бериш шароитида мақбул четланмалар миқдори бир қанча катталашади . Машинасозлик ва умуман , ишлаб чиқариш тажрибасини ўрганиш , таҳлил қилиш ўлчамлар ва иқтисодий мақбул аниқлик ўртасидаги боғланишни қўйим бирлиги деб аталадиган шартли миқдор билан ифодалаш имконини беради .

Қўйим бирлиги i(I) қўйимнинг номинал ўлчамга боғлиқлигини ифодалайди ва стандарт қўйимларни белгилаш учун база бўлиб ҳизмат қилади . Қўйим ва ўтқазмалар ягона тизимида қўйим бирлиги қуйидаги формулалар асосида ҳисобланади : 500 mm гача бўлган ўлчамлар учун i=0,45 Dm3 +0.001Dm; 500 дан 10000 мм гача бўлган ўлчамлар учун: I = 0,004Dm + 2,1 (4.12) бу ерда: Dm - оралиқнинг ўртача диаметри, мм. Ифодаларда биринчи қўшилувчи ишлов бериш ҳатолиги таъсирини, иккинчи - ўлчам ва ҳароратига боғлиқ хатоликларни ҳисобга олади. 2. Бир хил миқдордаги ўлчамларга ҳам аниқлик нуқтаи назаридан турлича талаблар қўйилиши мумкин. Бу ҳолат тузилиши, вазифаси ва иш шароити билан фарқ қиладиган механизмлар шунингдек, тугун ва деталларнинг ранг-баранглиги билан изоҳланади. Шунинг учун қўйим ва ўтқазмаларнинг стандарт тизими бир қатор квалитетлардан таркиб топган. Квалитет деб барча номинал ўлчамлар учун бир хил аниқлик даражасидаги қўйимлар тўпламига айтилади. Квалитетлар учун қўйим миқдорини айрим четланишлар билан, қуйидаги ифода орқали белгилайдилар. Т = ai ( I ) (4.13) бу ерда: а - қўйим бирлиги. Бир квалитет чегарасида а - доимий, шу сабабли ҳар бир квалитетда номинал ўлчамлар бир хил аниқлик даражасига эга бўлади. Бироқ бир квалитет доирасида турли ўлчамлар ортиши билан қўйим бирлиги ҳам ортади. Юқори аниқликдаги квалитетлардан дағал аниқликдаги квалитетларга ўтишда ҳам қўйимлар бирлиги ортиши эвазига ўлчамларнинг қўйими ортади, шу боисдан турли квалитетларда бир хил номинал ўлчамларнинг аниқлиги бир-биридан фарқ қилади.

А дабиётлар: 1. А.Г.Сергеев, В.В.Крохин. Метрология. Учебное пособие. М.: Логос, 2001. - 408 с.: ил. 2. В.П.Коротков. Основ метрологии и теории точности измерителнх устройств. М.: Изд. Стандартов, 1978. - 352 с. 3. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: Уқитувчи. 1991. – 320 б. 4. Р.Ж. Тожиев, А. Йўлдошев, Ш.Д. Султонов. Аҳмад ал-Фарғоний ҳаёти ва ижоди. Т.: Фан. 1998. 5. А.Абдураҳмонов. Улуғбек академияси. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1993.

Похожие

ЎЛЧАМЛАР ЗАНЖИРЛАРИНИ ҲИСОБЛАШ

Стандартлаштиришнинг моҳияти ва иқтисодий самарадорлиги

Четлари бўйича узунлик ўлчовчи асбоблар

Қурилишда синашлар

Улчамлар занжирлари ва занжирларга кирувчи улчамлар допускларини хисоблаш