logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Метрология
  4. Kattaliklar va birliklar tizimi

Kattaliklar va birliklar tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

176.5 KB
Скачать
Kattaliklar va birliklar tizimi Reja. 1. Kattaliklar. 2. Kattalikning o‘lchamligi. Kattaliklarning birliklari. Xalqaro birliklar tizimi. 4. Birliklarni va o‘lchamlarni belgilash va yozish qoidalari. Tayanch so‘zlar: kattaliklar, o‘lchamlik, o‘lchash birligi, kattalikning asosiy birligi, hosilaviy birligi, SI birliklar tizimi. 1. Kattaliklar Atrofimizdagi hayot uzluksiz tarzda kechadigan muayyan jarayonlar, voqealar, hodisalarga nihoyatda boy bo‘lib, ularni ko‘pini aksariyat hollarda sezmaymiz yoki e’tiborga olmaymiz. Chetdan qaraganda ularning orasida bog‘liqlik yoki uzluksizlik bilinmasligi ham mumkin. Ba’zilariga esa shunchalik ko‘nikib ketganmizki, aniq bir so‘z bilan ifodalash kerak bo‘lsa, biroz qiynalib turamizda, “...mana shu-da!” deb qo‘yamiz. Butun suhbat barchamiz bilib-bilmaydigan, ko‘rib-ko‘rmaydigan va sezib-sezmaydigan kattaliklar haqida boradi. Kattaliklarning ta’rifini keltirishdan oldin ularning mohiyatiga muqaddima keltirsak. Yon-veringizga bir nazar tashlang, har xil buyumlarni, jonli va jonsiz predmetlarni ko‘rasiz. Balki oldingizda do‘stlaringiz ham o‘tirishgandir (albatta dars tayyorlab!). Garchi bu sanab o‘tilganlar bir-birlaridan tubdan farq qilsa ham hozir ko‘rishimiz kerak bo‘lgan xossalar va xususiyatlar bo‘yicha ulardagi muayyan umumiylikni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, ruchka, stol va do‘stingizni olaylik. Bular bir-biridan qanchalik o‘zgacha bo‘lmasin, lekin o‘zlarida shunday bir umumiylikni kasb etganki, bu umumiylik ularning uchalasida ham bir xilda tavsiflanadi. Agarda gap ularning katta-kichikligi xususida boradigan bo‘lsa, biror bir yo‘nalish bo‘yicha olingan va aniq chegaraga (oraliqqa) ega bo‘lgan makonni yoki masofani tushunamiz. Aynan mana shu xossa uchala obyekt uchun bir xil ma’noga ega. Ushbu ma’no nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, ular orasidagi tafovut faqat qiymatdagina bo‘lib qoladi. Yoki og‘irlik tushunchasini, ya’ni misol tariqasida olingan obyektlarning Yerga tortilishini ifodalaydigan xususiyatini oladigan bo‘lsak ham, mazmunan bir xillikni ko‘ramiz. Bunda ham ular orasidagi tafovut ularning Yerga tortilish kuchining katta yoki kichikligida, ya’ni qiymatidagina bo‘ladi. Biz buni oddiygina qilib og‘irlik deb atab qo‘yamiz. Bu kabi xususiyatlar talaygina bo‘lib, ularga kattalik nomi berilgan. Kattaliklar juda ko‘p va turli-tuman, lekin ularning barchasi ham ikkitagina tavsif bilan tushuntiriladi. Bu sifat va miqdor tavsiflari. Sifat tavsifi olingan kattalikning mohiyatini, mazmunini ifodalaydigan tavsif hisoblanadi. Gap masofa borasida ketganda muayyan olingan obyektning o‘lchamlarini, uzun-qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi xususiyatni tushunamiz, ya’ni ko‘z oldimizga keltiramiz. Buni oddiygina bir tajribadan bilishimiz mumkin. Bir daqiqaga boshqa ishlaringizni yig‘ishtirib, ko‘z oldingizga og‘irlik va temperatura nomli kattaliklarni keltiring... Xo‘sh, ularning sifat tavsiflarini seza oldingizmi. Bir narsaga ahamiyat bering-a, og‘irlik deganda qandaydir bir mavhum, og‘ir yoki yengil obyektni, aksariyat, tarozi toshlarini ko‘z oldiga keltirgansiz, temperatura to‘g‘risida gap borganda esa, issiq-sovuqlikni bildiruvchi bir narsani gavdalantirgansiz. Aynan mana shular biz sizga tushuntirmoqchi bo‘lgan kattalikning sifat tavsifi bo‘lib hisoblanadi. Endi olingan obyektlarda biror bir kattalik to‘g‘risida so‘zlaydigan bo‘lsak, bu obyektlar o‘zida shu kattalikni ko‘p yoki kam “mujassamlashtirganligini” shohidi bo‘lamiz. Bu esa kattalikning miqdor tavsifi bo‘ladi. Mana endi kattalikning ta’rifini keltirishimiz mumkin: Kattalik - sifat tomonidan ko‘pgina fizikaviy obyektlarga (fizikaviy tizimlarga, ularning holatlariga va ularda o‘tayotgan jarayonlarga) nisbatan umumiy bo‘lib, miqdor tomonidan har bir obyekt uchun xususiy bo‘lgan xossadir. Ta’rifda keltirilgan xususiylik biror obyektning xossasi ikkinchisinikiga nisbatan ma’lum darajada kattaroq yoki kichikroq bo‘lishini ifodalaydi. Biz o‘rganayotgan metrologiya fani aynan mana shu kattaliklar, ularning birliklari, o‘lchash texnikasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. “Kattalik” atamasidan xossaning faqat miqdoriy tomonini ifodalash uchun foydalanish to‘g‘ri emas (masalan, “massa kattaligi”, “bosim kattaligi” deb yozish), chunki shu xossalarning o‘zi kattalik bo‘ladi. Bunda “kattalik o‘lchami” degan atamani ishlatish to‘g‘ri hisoblanadi. Masalan, ma’lum jismning uzunligi, massasi, elektr qarshiligi va hokazolar. Har bir fizikaviy obyekt bir qancha obyektiv xossalar bilan tavsiflanishi mumkin. Ilm-fan taraqqiyoti va rivojlanishi bilan bu xossalarni bilishga talab ortib bormoqda. Hozirga kelib zamonaviy o‘lchash vositalari yordamida 70 dan ortiq kattalikni o‘lchash imkoniyati mavjud. Bu ko‘rsatkich 2050 yillarga borib 200 dan ortib ketishi bashorat qilinmoqda. Ko‘pincha kattalikning o‘rniga parametr, sifat ko‘rsatkichi, tavsif (xarakteristika) degan atamalarni ham qo‘llanishiga duch kelamiz, Lekin bu atamalarning barchasi mohiyatan kattalikni ifodalaydi. Muayyan guruhlardagi kattaliklarning orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo‘lib, uni fizikaviy bog‘lanish tenglamalari orqali ifodalash mumkin. Masalan, vaqt birligidagi o‘tilgan masofa bo‘yicha tezlikni aniqlashimiz mumkin. Mana shu bog‘lanishlar asosida kattaliklarni ikki guruhga bo‘lib ko‘riladi: asosiy kattaliklar va hosilaviy kattaliklar. Asosiy kattalik deb ko‘rilayotgan tizimga kiradigan va shart bo‘yicha tizimning boshqa kattaliklariga nisbatan mustaqil qabul qilib olinadigan kattalikka aytiladi. Masalan, masofa (uzunlik), vaqt, temperatura, yorug‘lik kuchi kabilar. Hosilaviy kattalik deb tizimga kiradigan va tizimning kattaliklari orqali ifodalanadigan kattalikka aytiladi. Masalan, tezlik, tezlanish, elektr qarshiligi, quvvat va boshqalar. 2. Kattalikning o‘lchamligi Har bir xossa ko‘p yoki kam darajada ifodalanishi, ya’ni miqdor tavsifiga ega bo‘lishi mumkin ekan, demak bu xossani o‘lchash ham mumkin. Bu haqda buyuk italiyalik olim Galileo Galiley “O‘lchash mumkin bo‘lganini o‘lchang, mumkin bo‘lmaganiga esa imkoniyat yarating” degan edi. Kattaliklarning sifat tavsiflarini rasmiy tarzda ifodalashda o‘lchamlikdan foydalanamiz. Kattalikning o‘lchamligi deb, shu kattalikning tizimdagi asosiy kattaliklar bilan bog‘liqligini ko‘rsatadigan va proporsionallik koeffitsiyenti 1 ga teng bo‘lgan ifodaga aytiladi. Kattaliklarning o‘lchamligini dimension - o‘lcham, o‘lchamlik ma’nosini bildiradigan (ingl.) so‘zga asoslangan holda dim simvoli bilan belgilanadi. Odatda, asosiy kattaliklarning o‘lchamligi mos holdagi bosh harflar bilan belgilanadi, masalan, dim l = L; dim m = M; dim t = T. Hosilaviy kattaliklarning o‘lchamligini aniqlashda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: Tenglamaning o‘ng va chap tomonlarining o‘lchamligi mos kelmasligi mumkin emas, chunki, faqat bir xil xossalargina o‘zaro solishtirilishi mumkin. Bundan xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, faqat bir xil o‘lchamlikka ega bo‘lgan kattaliklarnigina algebraik qo‘shishimiz mumkin. O‘lchamliklarning algebrasi ko‘payuvchandir, ya’ni faqatgina ko‘paytirish amalidan iboratdir. Bir nechta kattaliklar ko‘paytmasining o‘lchamligi ularning o‘lchamliklarining ko‘paytmasiga teng, ya’ni: A, B, C, Q kattaliklarining qiymatlari orasidagi bog‘lanish Q = ABC ko‘rinishda berilgan bo‘lsa, u holda dim Q = (dim A)(dim B)(dim C). Bir kattalikni boshqasiga bo‘lishdagi bo‘linmaning o‘lchamligi ularning o‘lchamliklarining nisbatiga teng, ya’ni Q = A/B bo‘lsa, u holda dim Q = dim A / dim B. Darajaga ko‘tarilgan ihtiyoriy kattalikning o‘lchamligi uning o‘lchamligini shu darajaga oshirilganligiga tengdir, ya’ni, Q = An bo‘lsa, u holda, dim Q = dim An. Masalan, agar tezlik v = l/t bo‘lsa, u holda dim v = dim l / dim t = L/T = LT-1 . Shunday qilib, hosilaviy kattalikning o‘lchamligini ifodalashda quyidagi formuladan foydalanishimiz mumkin: dim Q = LnMmTk...., bunda, L, M, T..., - mos ravishda asosiy kattaliklarning o‘lchamligi; n, m, k..., - o‘lchamlikning daraja ko‘rsatkichi. Har bir o‘lchamlikning daraja ko‘rsatkichi musbat yoki manfiy, butun yoki kasr songa yoxud nolga teng bo‘lishi mumkin. Agar barcha daraja ko‘rsatkichlari nolga teng bo‘lsa, u holda bunday kattalikni o‘lchamsiz kattalik deyiladi. Bu kattalik bir nomdagi kattaliklarning nisbati bilan aniqlanadigan nisbiy (masalan, dielektrik o‘tkazuvchanlik), logarifmik (masalan, elektr quvvati va kuchlanishining logarifmik nisbati) bo‘lishi mumkin. O‘lchamliklarning nazariyasi odatda hosil qilingan ifoda (formula)larni tezdan tekshirish uchun juda qo‘l keladi. Ba’zan esa bu tekshiruv noma’lum bo‘lgan kattaliklarni topish imkonini beradi. Kattaliklarning birliklari Muayyan obyektni tavsiflovchi kattalik shu obyekt uchun xos bo‘lgan miqdor tavsifiga ega ekan, bu kabi obyektlar o‘zaro birgalikda ko‘rilayotganda faqat mana shu miqdor tavsiflariga ko‘ra tafovutlanadi. Buning uchun esa solishtirilayotganda obyektlararo biror bir asos bo‘lishi lozim. Bu asosga solishtirish birligi deyiladi. Aynan mana shunday tavsiflash asoslariga kattalikning birligi deb nom berilgan. Ko‘rilayotgan fizikaviy obyektning ihtiyoriy bir xossasining miqdor tavsifi bo‘lib uning o‘lchami xizmat qiladi. Lekin “uzunlik o‘lchami”, “massa o‘lchami”, “sifat ko‘rsatkichining o‘lchami” degandan ko‘ra “uzunligi”, “massasi”, “sifat ko‘rsatkichi” kabi iboralarni ishlatish ham leksik jihatdan,ham texnikaviy jihatdan o‘rinli bo‘ladi.O‘lcham bilan qiymat tushunchalarini bir-biriga adashtirish kerak emas. Masalan, 100 g, 105 mg, 10-4 t - bir o‘lchamni 3 xil ko‘rinishda ifodalanishi bo‘lib, odatda “massa o‘lchamining qiymati” demasdan, “massasi (...) kg” deb gapiramiz. Demak kattalikning qiymati deganda uning o‘lchamini muayyan sonli birliklarda ifodalanishini tushunishimiz lozim. Kattalikning o‘lchami - Ayrim olingan moddiy obyekt, tizim, hodisa yoki jarayonga tegishli bo‘lgan kattalikning miqdori bo‘lib hisoblanadi. Kattalikning qiymati - qabul qilingan birliklarning ma’lum bir soni bilan kattalikning miqdor tavsifini aniqlash. Qiymatning sonlar bilan ifodalangan tarkibiy qismini kattalikning sonli qiymati deyiladi. Sonli qiymat kattalikning o‘lchami noldan qancha birlikka farqlanadi, yoki o‘lchash birligi sifatida olingan o‘lchamdan qancha birlik katta (kichik) ekanligini bildiradi yoki boshqacha aytganda Q kattaligining qiymati uni o‘lchash birligining o‘lchami [Q] va sonli qiymati q bilan ifodalanadi degan ma’noni anglashimiz lozim: Q = q[Q]. Endi yana kattalikning birligiga qaytamiz. Ikki xil metall quvur berilgan bo‘lib, birining diametri 1 m, ikkinchisiniki 0,5 m. Ularning ikkovini diametr bo‘yicha solishtirish uchun, muayyan bir asos sifatida olingan birlik qiymati bilan solishtirishimiz lozim bo‘ladi Kattalikning birligi deb - ta’rif bo‘yicha soniy qiymati 1ga teng qilib olingan kattalik tushuniladi Ushbu atama kattalikning qiymatiga kiradigan birlik uchun ko‘paytiruvchi sifatida ishlatiladi. Muayyan kattalikning birliklari o‘zaro o‘lchamlari bilan farqlanishi mumkin. Masalan, metr, fut va dyuym uzunlikning birliklari bo‘lib, quyidagi har xil o‘lchamlarga ega – 1 fut = 0,3048 m, 1 dyuym = 25,4 mm ga tengdir. Kattalikning birligi ham, kattalikning o‘ziga o‘xshash asosiy va hosilaviy birliklarga bo‘linadi: Kattalikning asosiy birligi deb birliklar tizimidagi ihtiyoriy ravishda tanlangan asosiy kattalikning birligiga aytiladi. Bunga misol qilib, LMT - kattaliklar tizimiga to‘g‘ri kelgan MKS birliklar tizimida metr, kilogramm, sekund kabi asosiy birliklarni olishimiz mumkin. Hosilaviy birlik deb, berilgan birliklar tizimining birliklaridan tuzilgan, ta’riflovchi tenglama asosida keltirib chiqariluvchi hosilaviy kattalikning birligiga aytiladi. Hosilaviy birlikka misol qilib 1 m/s - xalqaro birliklar tizimidagi tezlik birligini; 1 N = 1 kg. m/s2 kuch birligini olishimiz mumkin. Xalqaro birliklar tizimi 1960 yili o‘lchov va og‘irliklarning XI Bosh konferensiyasi Xalqaro birliklar tizimini qabul qilgan bo‘lib, mamlakatimizda buni SI (SI - Systeme international) xalqaro tizimi deb yuritiladi. Keyingi Bosh konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib, hozirgi holati va birliklarga qo‘shimchalar va ko‘paytirgichlar haqidagi ma’lumotlar 1- va 2-jadvallarda keltirilgan. 4. Birliklarni va o‘lchamlarni belgilash va yozish qoidalari Kattaliklarning birliklarini belgilash va yozish borasida standartlar asosida meyorlangan tartib va qoidalar mavjud. Bu qoidalar va tartiblar GOST 8.417-81 da atroflicha yoritilgan. 1-jadval Kattalik Birlik Nomi O‘lchamligi Nomi Belgisi Ta’rifi Uzunlik L metr m Metr bu yorug‘lik 1/299792458 s vaqt oralig‘ida vakuumda bosib o‘tadigan masofa Massa M kilo-gramm kg Kilogramm bu massa birligi bo‘lib xalqaro kilogramm- prototipining massasiga teng Vaqt T sekund s Sekund bu seziy - 133 atomi asosiy holatining ikki o‘ta nozik sathlari orasidagi bir-biriga o‘tishiga muvofiq keladigan nurlanishning 9 192 631 770 davridir Elektr toki (elektr tokining kuchi) 1 amper A Amper bu vakuumda bir- biridan 1 m oraliqda joylashgan, cheksiz uzun, o‘ta kichik dumaloq ko‘ndalang kesimli ikki parallel to‘g‘ri chiziqli o‘tkazgichlar-dan tok o‘tganda o‘tkazgichning har 1 m uzunligida 2(10-7 N ga teng o‘zaro ta’sir kuchini hosil qila oladigan o‘zgarmas tok kuchi Termodinamik harorat θ kelvin K Kelvin bu termodinamik harorat birligi bo‘lib, u suvning uchlanma nuqtasi termodinamik haroratning 1/273,16 qismiga teng Modda mikdori N mol mol Mol bu massasi 0,012 kg bo‘lgan uglerod- 12 da qancha atom bo‘lsa, uz tarkibiga shuncha elementlarini olgan tizimning modda miqdoridir. Molni tadbiq etishda elementlari guruhlangan bo‘lishi lozim va ular atom, molekula, ion, elektron va boshqa zarrachalar guruhlaridan iborat bo‘lishi mumkin Yorug‘lik kuchi J kandela cd Kandela bu berilgan yo‘nalishda 540-10 Hz chastotali monoxrama-tik nurlanishni tarqatuvchi va shu yo‘nalishda energetik yorug‘lik kuchi 1/683 W/sr ni tashkil etuvchi manbaning yorug‘lik kuchidir Izohlar: Kattaliklarning birliklarini belgilash va yozish borasida standartlar asosida meyorlangan tartib va qoidalar mavjud. Bu qoidalar va tartiblar GOST 8.417-81 da atroflicha yoritilgan. Izohlar: 1. Kelvin temperaturasidan (belgisi T) tashqari t=T-To ifoda bilan aniqlanuvchi Selsiy temperaturasi (belgisi t) qo‘llaniladi, bu yerda ta’rifi bo‘yicha T=273,15 K. Kelvin temperaturasi kelvinlar bilan Selsiy temperaturasi - Selsiy graduslari bilan ifodalanadi (xalqaro va o‘zbekcha belgisi °S). O‘lchovi bo‘yicha Selsiy gradusi kelvinga teng. Selsiy gradusi bu «kelvin» nomi o‘rniga ishlatiladigan maxsus nom. 2. Kelvin temperaturalarining ayirmasi yoki oralig‘i kelvinlar bilan ifodalanadi. Selsiy temperaturalarining ayirmasi yoki oralig‘i kelvinlar bilan ham, Selsiy graduslari bilan ham ifodalashga ruxsat etiladi. Xalqaro amaliy temperatura belgisini 1990 yilgi xalqaro temperatura shkalasida ifodalash uchun, agar uni termodinamik temperaturadan farqlash lozim bo‘lsa, unda termodinamik temperatura belgisiga «90» indeksi qo‘shib yoziladi (masalan, T90 yoki t90) Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning hosilaviy birliklari SI ning hosilaviy birliklari SI ning kogerent hosilaviy birliklarini hosil qilish qoidalariga muvofiq keltirib chiqariladi. SI ning asosiy birliklaridan foydalanib keltirib chiqarilgan SI ning hosilaviy birliklarining namunalari 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval – Nomlari va belgilari asosiy birliklar nomlaridan va belgilaridan tashkil topgan SI ning hosilaviy birliklar namunalari. Kattalik Birlik Nomi O‘lchamlig Nomi Belgisi i Maydon L2 metrning kvadrati m2 Hajm, sig‘diruvchanlik L3 metrning kubi m 3 Tezlik LT-1 sekundiga metr m/s Tezlanish LT-2 metr taqsim sekundning kvadrati m/s2 Zichlik L-3M kilogramm taqsim metrning kubi kg/m3 To‘lqin son L-1 metrning darajasi minus bir m-1 Solishtirma xajm L3M-1 metrning kubi taqsim kilogramm m3/kg Elektr tokining zichligi L-2I amper taqsim metrning kvadrati A/m2 Magnit maydonning kuchlanganligi L-1I amper taqsim metr A/m Komponentning molyar konsentratsiyasi L-3N mol taqsim metrning kubi mol/m 3 Ravshanlik L-2J kandela taqsim metrning kvadrati cd/m 2 SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari 3- jadvalda ko‘rsatilgan. SI ning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydoni tenglamalarini ratsionallashtirilgan shakliga muvofiq hosil qilish lozim. Bu tenglamalarga vakuumning magnit doimiyligi μ0 kiradi. Uni aniq qiymati 4π(10-7 H/m yoki 12,566 370 614...-10-7 H/m (aniq). O‘lchovlar va tarozilar XVII Bosh konfernsiyasining - O‘TBK (1983 y.) qarorlariga muvofiq uzunlik birligi - metrni yangi ta’rifi bo‘yicha, tekis elektromagnit to‘lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati s0 - 299792458 m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan. Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10-12 F/m teng deb qabul qilingan vakuumning elektrik doimiyligi ε0 kiradi. Elektr birliklari o‘lchamlarining anikligini Djozefson effekti va Xoll kvant effekti asosida oshirish maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti (O‘TXK) tomonidan 1990 yil 1 yanvaridan boshlab Djozefson konstantasining shartli qiymati Kj-90 = 4,83579(1014 Hz/V (aniq) [O‘TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va Klitsing konstantasini shartli qiymati Rk-90 = 25812,807 Ω (aniq) [O‘TXK, 2- tavsiyasi, 1988 y] deb kiritildi. Izoh - O‘TXK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi volt va elektr qarshilik birligi – Om ta’rifi Xalqaro birliklar tizimida qayta ko‘rib chiqilgan degan ma’noni bildirmaydi. 3-jadval – SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari Kattalik Birlik Nomi O‘lchamligi Nomi Belgisi SI нинг асосий ва ҳосилавий бирликлари орқали ифодаланиши Yassi burchak l Radian rad m  m - 1= l Fazoviy burchak l steradian sr m 2  m - 2 =l Chastota T-1 gers Hz s - 1 Kuch LMT-2 nyuton N m  kg  s -2 Bosim L-1MT-2 paskal Pa m -1  kg  s -2 Energiya, ish, is-siqlik miqdori L2MT-2 djoul J m 2  kg  s -2 Quvvat L2MT-3 vatt W m 2  kg  s - 3 Elektr zaryadi, elektr miqdori TI kulon S s  A Elektr kuchlanish, elektr potensial, elektr potensiallar ayirmasi, elektr yurituvchi kuch L2MT-3I-1 volt V m 2  kg  s - 3 -A -1 Elektr sig‘im L-2M -1T4I2 farad F m -2  kg -1 s 4 A 2 Elektr qarshilik L2M-1T3I2 om Ω m 2  kg  s -3 A 2 Elektr o‘tkazuvchanlik L-2M1T-3I-2 simens S m - 2  kg -1  s 3 A - 2 Magnit induksiyasining oqimi, magnit oqimi L2MT-2I-1 veber Wb m 2  kg  s -2  A - 1 Magnit oqimining zichligi, magnit induksiyasi MT-2I-1 tesla T kg  s -2  A -1 Induktivlik, o‘zaro induktivlik L2MT-2I-2 genri H m 2  kg  s - 2  A - 2 Selsiy temperaturasi θ θ Selsiy gradusi Selsiy gradusi 0S К Selsiy gradusi 0S K 0S K Yorug‘lik oqimi J lyumen lm cd(sr J люмен lm cd  sr Yoritilganlik L-2J lyuks Ix m -2  cd  sr Radioaktiv manbadagi nuklidlarning aktivligi (radionuklidning aktivligi) T-1 bekkerel Bq s -1 Ionlovchi nurlanishning yutilgan dozasi, kerma L2T-2 grey Gy m 2 s -2 Ionlovchi nurlanishning ekvivalent dozasi, ionlovchi nurlanishning effektiv dozasi L2T-2 zivert Sv m 2 s -2 Katalizator aktivligi NT - 1 katal kat mol-s -1 Izohlar: . 3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – steradian kiritilgan. . Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O‘lchovlar va tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va qo‘shimcha (radian va steradian). O‘TBK radian va steradian birligini «qo‘shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug‘risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qo‘shimcha SI birliklari sinfini o‘lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O‘TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni qo‘llash yoki qo‘llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX O‘TBK (8-qaror) SI dan qo‘shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo‘llanish yoki qo‘llanilmasligi mumkin bo‘lgan (zaruriyatga ko‘ra) radian va steradianni SI ning o‘lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi. Халқаро бирликлар тизими бирликларини ўнли каррали ва улушли бирликларининг номлари ва белгиларини ҳосил қилиш қоидалари SI нинг ўнли каррали ва улушли бирликларининг номлари ва белгиланиши 4-жадвалда келтирилган кўпайтувчи ва олд қўшимчалар ёрдамида ҳосил қилинади. 4-жадвал - SI нинг ўнли каррали ва улушли бирликларнинг номлари ва белгиланишини ҳосил қилиш учун фойдаланиладиган кўпайтувчи ва олд қўшимчалар O‘nli ko‘paytuvch i Old qo‘shimch a Old qo‘shimcha belgisi O‘nli ko‘paytuvchi Old qo‘shimcha Old qo‘shimcha belgisi 1024 iota Y 10-1 detsi d 1021 zetta Z 10-2 santi s 1018 eksa YE 10-3 milli m 1015 peta R 10-6 mikro μ 1012 tera T 10-9 nano n 10 9 giga G 10-12 piko p 10 6 mega M 10-15 femto f 10 3 kilo k 10 - 18 atto а 10 2 gekto h 10-21 zepto z 10 1 deka da 10-24 iokto y Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko‘proq old ko‘shimchalarni ketma-ket qo‘shishga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, birlik nomi mikromikrofarad o‘rniga pikofarad yozilishi kerak. Izohlar: 1. Asosiy birlikning nomi - kilogramm "kilo" old qo‘shimchasiga ega bo‘lganligi sababli massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish uchun massaning ulushli birligi – gramm (0,001 kg) ishlatiladi va old qo‘shimchalar "gramm" so‘ziga qo‘shilib yozilishi lozim, masalan, mikrokilogramm (µkg) o‘rniga milligramm (mg). 2. Massaning ulushli birligi - grammni old qo‘shimchasiz ishlatish ruxsat etiladi (birlikning belgisi - g). Old qo‘shimcha yoki uning belgisi birlikning nomiga, yoki mos holda, belgisiga qo‘shib yozilishi lozim. Agar birlik birliklar ko‘paytmasi yoki nisbati ko‘rinishida tuzilgan bo‘lsa, u holda old qo‘shimchani yoki uning belgisini ko‘paytma yoki nisbatga kiruvchi birinchi birlik nomiga yoki belgisiga ko‘shib yozish lozim. Tug‘ri: kilopaskal-sekunda taqsim metr (kPa·s/m). Noto‘g‘ri: paskal-kilosekunda taqsim metr (Pa·ks/m). Asoslangan hollarda, bunday birliklar keng tarqalgan hollarda bandning birinchi qismiga muvofiq tuzilgan birliklarga o‘tish qiyin bo‘lsa, old qo‘shimchani ko‘paytmaning ikkinchi ko‘paytuvchisiga yoki nisbatning maxrajida ishlatilishiga ruxsat etiladi, yani masalan: tonna-kilometr (t(km), volt taqsim santimetr (V/cm), amper taqsim millimetr kvadrat (A/mm). Darajaga ko‘tarilgan birlikning karrali va ulushli birliklar nomi old qo‘shimchani asosiy birlik nomiga qo‘shib yozish bilan hosil kilinadi Masalan, yuza birligining karrali yoki ulushli birligini hosil qilish uchun old qo‘shimchani asosiy birlik - metrga qo‘shish kerak: kilometrning kvadrati, santimetrning kvadrati va h.k. Darajaga ko‘tarilgan birlik olingan karrali va ulushli birliklarining belgilarini shu daraja ko‘rsatkichini mazkur birlikdan olingan karra yoki ulush belgisiga qo‘shib tuzish lozim, shunda ko‘rsatgich karrali (yoki ulushli) birlikning (old qo‘shimcha bilan birga) darajaga ko‘tarilganligini ifodalaydi. Misollar 1. 5 km 2 =5(10 3 m) 2 =5 х 10 6 m 2.   250 cm 3 /s=250(10 -2 m) 6 /s=250 х 10 -6 m 3 /s 0,002 cm -1 =0,002(10 -1 m) -1 =0,002 х100 m -1 =0,2 m -1 Kattaliklar kiymatini yozish uchun birliklarni xarflar bilan yoki maxsus belgilar (...°, ...', ...") bilan belgilash lozim. Birliklarning harfli belgilari to‘g‘ri shrift bilan bosilishi kerak. Birliklar belgilarida nuqta qisqartirish belgisi sifatida qo‘yilmaydi. Birliklarning belgilari kattaliklarning raqamli qiymatlaridan keyin shu satrda (boshqa satrga o‘tkazmasdan) joylashtirilishi lozim. Agar birlik belgisi oldidagi sonli qiymat egri chiziqli kasr ko‘rinishida bo‘lsa, u qavsga olinishi kerak. Sonning oxirgi raqami va birlikning belgisi orasida bir harfli ochiq joy qoldirish lozim. To‘g‘ri: 100 kW 80 % 20 °S (1/60) s-1 Notug‘ri: 100kW 80% 20°S l/60/s - 1. Istesno hollarida satr ustiga ko‘tarilib qo‘yiladigan maxsus belgi va son o‘rtasida ochiq joy qoldirilmaydi. To‘g‘ri: Noto‘g‘ri: 20°. 20 °. Kattalikning sonli qiymatida o‘nli kasr borligida birlikning belgisini hamma raqamlardan keyin joylashtirish lozim. Tug‘ri: 423,06 m 5,758° yoki 5°45,48' yoki 5045'28,8". Notug‘ri: 423 m 0,6 5°758 yoki 5°45',48 yoki 5°45'28",8. Kattaliklar qiymatlari chegaraviy og‘ishlari bilan ko‘rsatilganda sonli qiymatlari chegaraviy olishlari bilan qavs ichiga olinishi lozim va birlikning belgisi qavsdan keyin qo‘yilishi lozim. Yoki birliklar belgisi kattalikning sonli kiymatidan keyin va uning chegaraviy og‘ishidan keyin qo‘yilishi lozim. To‘g‘ri: (100,0 ± 0,1) kg 50 g ± 1 g. Noto‘g‘ri: 100,0 ±0,1 kg 50±1g. Birliklar belgisini jadvalning ustun sarlavhalarida va satr nomlarida (yonboshlarida) qo‘llanilishiga yul qo‘yiladi. 1-misol Nominal sarf, m3/ h Ko‘rsatuvlarning , yuqori chegarasi, t3 Rolikning oxirgi o‘ng tomonidagi bo‘linmasining qiymati, t3, ko‘pi bilan 40 va 60 100 000 0,002 100, 160, 250, 400, 600 va 1 000 1   000 000 0,02 2500, 4 000, 6000 10   000 000 0,2 va 10 000 2 - misol Ko‘rsatkich nomi Tortish quvvatidagi qiymati, kW 18 25 37 Tashqi o‘lchamlari, mm: uzunlik Eni Balandligi Koliya, mm Oraliq, mm 3080 1430 2   190 1090 275 3500 1   685 2745 1   340 640 4090 2395 2770 1   823 345 Birliklar belgilarini formuladagi kattaliklarning belgilariga berilgan izoxlarda qo‘llash ruxsat etiladi. Birliklar belgilarini kattaliklar o‘rtasidagi yoki ularning son qiymatlari o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalovchi harflar shaklida keltirilgan formulalar bilan bir satrda joylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. To‘g‘ri. v = 3,6 s/t, bu yerda v — tezlik, km/h; s - masofa, m; t - vaqt, s. Noto‘g‘ri: v - 3,6 s/t km/h, bu yerda s - masofa, m, t - vaqt, s. Ko‘paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini kupaytma belgilaridek o‘rta chizig‘iga qo‘yilgan nuktalar bilan ajratish lozim. Bu maqsadda «x» belgisidan foydalanish mumkin emas. To‘g‘ri: N·m A·m2 Pa·s Noto‘g‘ri: Nm Am2 Pas Ko‘paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini, agar bu anglashilmovchilikka olib kelmasa ochik joy qoldirib ajratishga yo‘l qo‘yiladi. Birliklar nisbatining harfli belgilarida bo‘lish belgisi sifatida faqat bitta qiya yoki gorizontal chiziq ishlatilishi lozim. Birliklar belgisining ko‘paytmasi sifatida darajaga (musbat va manfiy) ko‘tarilgan birliklar belgisini qo‘llanilishi mumkin. Nisbatga kiruvchi birlikning birontasiga manfiy daraja ko‘rinishida belgi kiritilgan bo‘lsa (masalan s-1, m - 1, K-1, s - 1) unda qiya yoki gorizontal chiziqni qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi. To‘g‘ri: W·m-2·K-1 Noto‘g‘ri: W/m2/K Qiya chiziq qo‘llanilganda suratdagi va maxrajdagi birliklar belgilarini bir satrda joylashtirish lozim, maxrajdagi birliklar belgilarining ko‘paytmasini qavs ichiga olish lozim. To‘g‘ri: m/s W/ (m·K). Noto‘g‘ri: W/m·K. Ikki va undan ortiq birliklardan tashkil topgan hosilaviy birlik ko‘rsatilganda birliklarning belgisini va nomlarini kombinatsiyalash yoki bir birliklarning belgisini, boshqalarning nomlarini keltirishga yo‘l qo‘yilmaydi. To‘g‘ri: 80 km/h 80 kilometr soatiga . Noto‘g‘ri: 80 km/soat 80 km soatiga. Maxsus belgilar birikmalarini ...°, ...', ...", % va °/oo birliklarni harfli belgilari bilan birgalikda ishlatishga yo‘l qo‘yiladi, masalan, ...°/s. Ilova (ma’lumot beradigan) Axborot miqdori birliklari A. 1 - jadval Birlik Izoh Nomi Belgisi Qiymati Axborot miqdori Bit1) bayt2)3) bit V (byte) 1 1 V = 8 bit Ikkili sanoq tizimidagi axborot birligi (Ikkili axborot birligi) 1) «Axborot miqdori» atamasi axborotni raqamli qayta ishlash va uzatish qurilmalarida, masalan raqamli hisoblash texnikasida (kompyuterlarda) eslab qoluvchi qurilmalar hajmini, kompyuter dasturida foydalaniladigan xotira miqdorini yozishda qo‘llaniladi. 2) MEK 600272 halqaro standartiga muvofiq "bit" va "bayt" birliklari SI old qo‘shimchalari bilan qo‘llaniladi. 3) Tarixan shunday vaziyat mavjudki, bunda "bayt" nomi bilan SI old qo‘shimchasi bir muncha noto‘g‘ri foydalanilgan (1000 = 103 o‘rniga 1024 = 210 qabul qilingan): 1 Kbyte = 1024 byte, 1 Mbyte = 1024 Kbyte, 1 Gbyte = 1024 Mbyte va h.k. Bunda 103 ko‘paytuvchisini belgilashda foydalaniladigan kichik «k» harfidan (farqli Kbyte belgisi katta «K» harfi bilan yoziladi. В Ilova Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklarini tuzish qoidalari Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklari (keyinchalik hosilaviy birliklar) odatda kattaliklarni bog‘laydigan sonli koeffitsiyenti 1 ga teng bo‘lgan oddiy tenglamalar (aniqlaydigan tenglamalar) orqali tuziladi. Hosilaviy birliklarni hosil qilish kattaliklarni bog‘laydigan tenglamalarda kattaliklar belgilarini SI birliklarining belgilari bilan almashtirish orqali amalga oshiriladi. Misol - Tezlik birligi mo‘g‘pu chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi bu yerda v - tezlik; s -o‘tilgan yo‘lning uzunligi; t - moddiy nuqtaning harakatdagi vaqti. S va t o‘rniga ularning SI birliklari qo‘yilsa, quyidagi tenglama chiqadi: [v]=[s]/[t]=1 m/s Binobarin, SI tizimida tezlik birligi sekundiga metr. U, 1 s vaqtda nuqta 1 m masofaga siljiydigan to‘g‘ri chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi moddiy nuqtaning tezligiga teng. Agar bog‘lanish tenglamasi 1 dan farq qiluvchi son koeffitsiyentga ega bo‘lsa, unda SI kogerent hosila birligini hosil qilish uchun, SI birliklarining shunday son qiymatlari tanlab olinadiki, uni o‘ng qismidagi koeffitsiyentga ko‘paytirilishi natijasida umumiy son qiymati birga teng bo‘lishi kerak. Misol - Agar energiya birligini hosil qilish uchun2 2 1mv E  tenglama ishlatilsa, bu yerda YE - kinetik energiya; t - moddiy nuqta massasi; v -moddiy nuqtaning harakatlanish tezligi, u xolda SI tizimidagi kogerent energiyasining birligini hosil qilish uchun quyidagi tenglamadan foydalaniladi. JI m N1 m s/m kg1 )s/m1)( kg2()2 1( ) ]v[ ]m[2()2 1( ]E[ 2 2 2             ёки JI m N1 m s/ m kg1 )s/ m2 )( kg1(2 1 ])v[2 ](m[2 1 ]E[ 2 2 2          Shunday qilib, SI tizimida energiya birligi joul bo‘ladi (nyuton metrga teng). Ko‘rsatilgan misollarda u massasi 2 kg va harakat tezligi - 1 m/s yoki massasi 1 kg va harakat tezligi - m/s harakatlanuvchi jismning kinetik energiyasiga teng.

Похожие

Metrologiya bo`yicha asosiy atamalar. O`lchashlarning usullari va turlari. Kattaliklar
O’lchov asosining yaratilishi
O’lchashlar birliligini taminlash boyicha davlat tizimi
Mеtrologiya va standartlashning xalq xo’jaligidagi asosiy o’rni
Standartlashtirish Davlat tizimi