Қотишмаларнинг назарий асослари - Материаловедение - Рефераты

Қотишмаларнинг назарий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

Қотишмаларнинг назарий асослари Режа: 1. Қотишмалар ва уларнинг тузилиши; 2. Мувозанат олатидаги фазалар 3. Қотишмаларнинг олат диаграммалари.

Таянч иборалар: қотишмалар; механиқ аралашмалар; Қаттиқ эритмалар; урин алмашиш; сингиш;. кимевий бирикма осил қилувчи қотишмалар; барқарор кимёвий бирикма; компонентлар; фаза; фазалар (Гиббс) коидаси; олат диаграммаси; биринчи тур олат диаграммаси; иккинчи тур олат диаграммаси; Қотишмалар ва уларнинг тузилиши Икки ёки ундан ортик металлнинг суюқ олатдаги бир жинсли аралашмаси ёки бу аралашманинг котишидан осил бўлган махсулот қотишма дейилади. Лекин баъзи қотишмаларнинг таркибига нометалл элементлар ам маълум миқдорда кушилиши мумкин. Бунда қотишманинг асосий металлик хоссалари сақланади. Соф металларни ишлаб чиқариш технологиясига нисбатан қотишмалар ишлаб чиқариш технологияси оддий амда арзондир. Қотишмаларнинг механиқ ва технологик хоссалари соф металларнинг шундай хоссаларидан афзалдир. Шунинг учун ам қотишмалар машина, амда уларнинг механизмлари, қурилмалар, конструкцияларнинг деталларини тайёрлашда асосий зарур материал хисобланади. Қотишмалар таркибидаги металл атомларининг ўлчами, кристалл панжаранинг хили, суюқланиш арорати, умуман, металл атомларининг ўзаро муносабатига қараб қуйидаги турларга бўлинади: 1.Механиқ аралашмалар. Қотишма таркибидаги металл атомлари кристалланиш жараёнида ўзаро бир-бирларини итарса, атомлари соф металл кристаллар осил бўлади. Бунда кристаллар бир-бирлари билан кристалл юзалари билан бо ланади, холос. Бундай қотишмалар металл кристалларининг механиқ аралашмаларидан иборат бўлади. Шунинг учун уларни механиқ аралашма деб аталади. Механиқ қотишма таркибига кирувчи металл атомларининг ўлчамлари бир-биридан 15 % дан кам фарқ қилмаслиги керак.

Қўр ошин-сурьма системаси икки компонентли механиқ қотишмага мисол бўла олади. 2. Қаттиқ эритмалар. Қотишмаларнинг бу турига кирувчи қотишмалар суюқ олатда ам, қаттиқ олатда ам бир жинсли бўлади, яъни компонентлар бир-бирида чексиз эрийди. Бундай қотишмаларда металл атомлари умумий кристалл панжарага жойлашади, яъни эрувчи металлнинг атомлари эритувчи металлнинг кристалл панжарадаги ўрнини алмашади. Демак, компонентлар қаттиқ олатда ам бир-бирларида чексиз эрийди. Бундай хоссага эга бўлган қотишмалар қаттиқ эритмалар дейилади. Қаттиқ эритмалар урин алмашиш ва сингиш қаттиқ эритмаларига бўлинади. Урин алмашиш қаттиқ эритмалари осил бўлиши учун иккинчи (эрийдиган) элементнинг атомлари биринчи (эритувчи) элементнинг кристалл панжарасида ўрин алмашади. Қаттиқ эритманинг микроструктураси бир жинсли кристалл доналардан иборат бўлади ва у тоза металнинг структурасидан кам фарқ қилади. Металшуносликда қаттиқ эритмалар , ,  ,  каби белгиланади. Барча металлар қаттиқ олатда бир-бирида маълум даражада ўзаро эриши мумкин. Масалан, алюминийда 5,5% гача мис, мисда эса 39% рух эриши мумкин. Бунда кристалл панжаранинг тури ўзгармайди. Компонентлари бир-бирида чексиз эрийдиган урин алмашиш қаттиқ эритмалари осил бўлиши учун қуйидаги шартлар бажарилиши керак: 1. Қотишма компонентлари бир хил кристалл панжарага эга бўлиши; 2. Қотишма компонентларининг атомлари ўлчамлари орасидаги фарқ 9- 15% дан ошмаслиги; 3. Менделеев даврий системасида компонентлар битта даврий гуру га мансуб бўлиши. Масалан, Ё.М.К. панжарага эга бўлган қуйидаги металлар бир-бирида чексиз эриб қаттиқ эритма осил қилади: кумуш ва олтин, мис ва никель, темир ва кобальт, темир ва хром, никель ва паладий ва бошқалар. Сингиш қ аттиқ эритмалари осил бўлиши учун эрувчи элементнинг атоми

диаметри эритувчи элементникига нисбатан жуда кичик бўлиши керак. Шу сабабли бундай қаттиқ эритмалар металлар (масалан, темирда, молибденда, хромда ва б.) кристалл панжараларига углерод, азот, водород каби элементлар атомларининг сингиши натижасида осил бўлади. Бу жараённинг кечишида кристалл панжарада мавжуд бўлган бўшликлар сони катта а амиятга эга. 3. Кимевий бирикма осил қилувчи қотишмалар. Бу турга кирувчи қотишмалар таркибидаги компонентлар ўзаро кимевий реакцияга киришиб бирикма осил қилади. осил бўлган кимевий бирикма атомларининг кристалл панжараси айрим компонентларнинг кристалл панжараларидан фарқ қилади. Кимёвий бирикмаларни қаттиқ эритмадан кескин ажратиб турадиган хусусиятлар қуйидагилардир: 1. Кимёвий бирикма ўзига хос кристалл панжара турини осил қилиш хусусиятига эга. Янги турдаги кристалл пунжара шу кимёвий бирикмани ташқил қилувчи компонентларнинг кристалл панжара турларидан тубдан фарқ қилади. Компонентлар атомлари тартибли жойлашган бўлиб, маълум жойлашиш конуниятларига эга. Кўпчилик кимёвий бирикмаларнинг элементар кристалл панжараларининг турлари мураккаб бўлади. 2. Бирикмада элементлар массасининг нисбати доимо сақланади. Шунинг учун кимёвий бирикмалар содда қилиб А m B n ифода билан белгиланади. Бу ерда m ва n бутун сонлар бўлиб, элементларнинг атом нисбатларини ифодалайди. 3. Кимёвий бирикмаларнинг хоссалари шу бирикмани ташқил қилувчи элементлар хоссаларидан кескин фарқ қилади. 4. Киёвий бирикмаларнинг суюқланиш арорати ўзгармас бўлиб, бирикма суюқланиш ароратигача сакланиб колиши ам мумкин, лекин суюқланиш ароратига етмасдан парчаланиб кетиши ам мумкин. Агар кимёвий бирикма суюқ фазадан тўридан-тўри кристалланса ёки қиздирганда суюқланиш ароратигача сакланиб колса, бундай биркма барқарор кимёвий бирикма деб аталади. Агар кимёвий бирикма Қаттиқ фазаларнинг мувозанати ўзгариши натижасида вужудга келса ёки қиздириш натижасида Қаттиқ холда диффузион

парчаланиб кетса, бундай кимёвий бирикмалар беқарор кимёвий бирикмалар деб аталади. 5. Кимёвий бирикмаларнинг осил бўлишида арорат ўз-ўзидан ўзгариши мумкин. Кимёвий бимрикмаларнинг осил бўлишида атом электрон тузилишлари бир-биридан кескин фарқ қиладиган компонентлар қатнашади. Кимевий бирикма осил қилувчи қотишмалар бир жинсли бўлиб, MgSn, Мg 2 Pb, Mg 3 Bi 2 , MgSi, MgS, Fe 3 С, NbCl, CaCl 2 , CuZn, CuZn, CuZn 8 , CuZn 3 каби бирикмалар шулар жумласига киради. Мувозанат олатидаги фазалар Тоза металларнинг кристалланишида ташқи омилларнинг ўзгариши натижасида мувозанатнинг бузилиши ва система фазаларининг ўзгариши маълум. Суюқ ёки қаттиқ қотишманинг бошқа қисмларидан чегара сиртлари билан ажралган, амда кимевий таркиби ёки тузилиши билан фарқ қиладиган қисми фаза дейилади. Мураккаб системалар бир неча фазадан иборат бўлиб, бир- биридан чегара сиртлари билан ажралиб туради. Қотишмалар таркибидаги соф металлар, суюқ ёки қаттиқ эритмалар, кимевий бирикмалар фазалардир. Мувозанат олатидаги фазалар йи индиси система (қотишма)дир. Системанинг таркибий қисмлари компонентлар дейилади. Соф металлар ёки барқарор кимевий бирикмалар системанинг компонентларидир. Система фазаларининг сонига ва хилига алал етказмай ўзгартирилиши мумкин бўлган ташқи ва ички омиллар сони ( арорат, босим ва концентрация) тегишли системанинг эркинлик даражалари сони дейилади. Гетероген системалар қонуниятлари 1873-1878 йилларда Д.В.Гиббс томонидан аниқланди ва системадаги умумий мувозанатнинг фазалар қоидасига бўйсунганлигини қуйидагича ифодалади: С = К + n – Ф; (1) бунда: С –эркинлик даражалари сони, К –системани ташқил этган компонентлар

сони, Ф -системанинг мувозанатнинг ўзгарувчи омиллари бўлиб, бўлар ўзаро бо лиқ эмас. Агар металл системаларни текширишда босим ўзгармас деб олинса, у холда системанинг эркинлик даражалари сони қуйидагича аниқланади: С = К + 1 – Ф (2) Бу формулалардан фойдаланиб, бир ва икки компонентли системаларнинг мувозанат олатларини қуйидагича текшириш мумкин. Агар К = 1, Ф = 1 бўлса, 2- формуладан С = 1 келиб чиқади. Бу шуни кўрсатадики, системани шу шароитда (маълум ароратда) қиздириш ёки совутиш мумкин, холос. Бунда фаза ўзгармайди. Агар К = 1 ва Ф = 2 бўлса 2-формуладан С = О келиб чиқади. Демак, айни шароитда система мувозанат олатида бўлади. Фазалар коидасига асосан бир компонентли системаларнинг фазалар сони иккидан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Энди фазалар қоидасини икки компонентли Pb-Sb қотишманинг суюқ олатига тадбик этиб кўрайлик. Агар К = 2 ва Ф = 1 бўлса, С = 2 га тенг бўлади. Бу шуни кўрсатадики, системанинг арорати ва компонентлар концентрациясини маълум чегарада ўзгартириш мумкин бўлиб, фаза ўзгармайди.

Қотишмаларнинг олат диаграммалари Қотишмалар олатининг арорат ва концентрацияга қараб ўзгаришини ёки бирор қотишманинг қайси ароратда қандай вазиятда бўлишини кўрсатувчи диаграмма олат диаграммаси деб аталади. Қотишмаларнинг олат диаграммаси баъзан мувозанат диаграммаси ам дейилади, чунки у баъзи шароитда (маълум арорат ва концентрацияда) қандай фазалар ўзаро мувозанатда бўлишлигини ифодалайди. Маълумки, икки элемент (масалан, қўр ошин билан сурьма) суюқлантирилиб, сўнгра совутилганда механиқ аралашма (қотишма) осил бўлади. Компонентлари механиқ аралашма осил қиладиган қотишмаларнинг олат диаграммалари биринчи тур олат диаграммаси деб аталади. (9- шакл, а) Компонентлари механиқ аралашма осил қиладиган қотишмалар жумласига Pb-Sb системасидан ташқари, Bi-Cd, Sn-Zn ва бошқа системалар ам киради. Суюқ олатда ам, Қаттиқ олатда ам бир-бирида истаганча эрийдиган икки элементдан иборат қотишмаларнинг олат диаграммаси иккинчи тур олат диаграммаси деб аталади (9-шакл, б). Иккинчи тип олат диаграммаси осил қиладиган системалар жумласига Cu-Ni, Bi-S в , Au-S в , Au-Pt, Au-Ag, Au-P в , Fe-Cr, Fe-Ni, Fe-Co, Fe-V системалари киради. Компонентлари бир-бирида маълум чегарагача эрийдиган (учинчи тур) ва компонентлари бир-бири билан кимевий бирикмалар осил қиладиган (туртинчи тур) қотишмалар ам мавжуд. (9-шакл, в, г) Қотишмаларнинг олат диаграммалари билан шу қотишмалар

А д а б и ё т л а р: 1.Илхом Носир. Материалшунослик. Тошкент., “Ўзбекистон ”, 2002. 2.Мирбобоев В.А. Конструкцион материаллар технологияси. Тошкент. “Ўқитувчи” , 1991. 3.Гуляев А.П. Металловедение. М., “Металлургия”, 1991. 4.Турахонов А.С. Металлар технологияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1979. 5.Дриц М.Е., Москалев М.А. Технология конструкционных материалов и материаловедение. М., “Высшая школа”, 1990. 6.Кондратьев Е.Т. Технология конструкционных материалов и материаловедение. М., “Колос”, 1983. 7.Носиров И. Материалшунослик. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1994. 8.Каландаров Р. Конструкцион материаллар технологияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1989.

Похожие

Пўлатларга термик ишлов беришнинг назарий асослари

Оксидлаб куйдириш асослари

Бойитиш жараёнлари асослари

Автоген жараёнлари асослари

Конвертерлаш жараёни асослари