Muftalar - Машиностроение - Рефераты

Muftalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

183.5 KB

Muftalar Reja: 1. Umumiy ma’lumotlar va vazifalari. 2. Sidirg’a muftalar va tishli muftalar. 3. Zanjirli muftalar va elastic vtulka-barmoqli muftalar.

Texnikada val, sterjen, elektr simlari va shu kabi detallarning uchlarini bir-biriga ulash uchun xizmat qiladigan vositalarni muftalar deyiladi. Bunda faqat vallar uchini bir-biri bilan ulaydigan muftalar bilan tanishib chiqamiz. Xuddi shu muftalarning o’zi tishli g’ildiraklar, shkivlar va shu kabi detallarni valga o’rnatilgan xolida ularning uchini bir-biri bilan ulashga xizmat qiladi. Muftalar quyidagi turlarga bo’linadi: boshqarilmaydigan, boshqariladigan va o’z-o’zini boshqaruvchi (avto`latik). Boshqarilmaydigan muftalar o’z navbatida, doimiy biriktirilgan, ko`lpensatsiyalovchi (notekisliklarni to’g’rilovchi) va saqlagich muftalarga bo’linadi. Doimiy biriktirilgan muftalar markazlanib, o’qdosh xoliga keltirilgan, vallarning uchlarini o’zaro ulash uchun ishlatiladi. Odatda, vallarni uchlari bunday markazlanib, o’qdosh xolda bo’lmaydi, bunga asosiy sabab, detallarni tayyorlashdagi yig’ma birlikni xosil qilish uchun montaj ishlarini bajarishdagi notekisliklardir. Bunday notekisliklarni ish jarayonida to’g’rilash uchun ko`lpensatsiyalovchi muftalar ishlatiladi, ular o’z navbatida qo’zg’aluvchan va elastik muftalarga bo’linadi. Elastik muftalar o’z elemenlari bilan xam bikrlikka ega bo’lgan bo’g’in vazifasini bajaradi, natijada mashinalarni rezonans zonaga kirmasdan ishlashini ta’minlaydi va tebranishdan saqlab qoladi. Saqlagich muftalar o’ta yuklanish va avariya xollari ro’y berganda, mashina mexanizmlarini sinib ketishdan saqlaydi. Boshqariluvchi muftalar vallarni yoki vallarga joylashtirilgan detallarni o’zaro birlashtirish yoki ajratish uchun xizmat qiladi. Bunday jarayonlar qo’zg’almas vallarda yoki aylanib turgan vaqtda bajarilishi mumkin. Boshqariladigan element turiga qarab, bunday muftalar mexanikli, elektro`lagnitli, gidravlik yoki pnevmatik (siqilgan xavo)li bo’lishi mumkin. O’z- o’zini boshqaruvchi (avto`latik) muftalar vallarni yoki vallarga joylashtirilgan detallarni ishlash jarayoniga – tezligiga yoki aylanish yo’nalishiga qarab o’zaro biriktirish yoki ajratish uchun xizmat qiladi.

Doimiy biriktirilgan muftalar Doimiy biriktirilgan muftalar qo’zg’almas muftalar turkimiga kirib, vallarni o’zaro biriktirish (qo’zg’almas birikmalar) yordamida bajariladi, buning uchun ularni yuqori aniqlik bilan markazlashtirish lozim. Doimiy biriktirilgan muftalarning eng oddiysi vtulka ko’rinishidagi mufta bo’lib, vallar uchiga vtulka kiritiladi va mufta (1 6 .1-a rasm), shponka (1 6 .1-b rasm) yoki shlitslar vositasida qo’zg’almas qilib maxkamlab qo’yiladi. 1 6 .1-rasm. Bunday muftalar tuzilishining oddiyligi va o’lchamlari katta bo’lmasligi bilan ajralib turadi, lekin vtulkani o’rnatish uchun valni o’qi bo’ylab siljitishiga to’g’ri keladi. SHuning uchun ulanadigan vallar diametri 50 mm ga ega bo’lgan katta o’lchamlarga ega bo’lmagan mashina mexanizmlarida ishlatiladi. Muftalarinng mustaxkamligi, asosan, shponkali, shtifli yoki shlitsli birikmalarning chidamliligi xamda vtulkaning mustaxkamligi bilan belgilanadi. Gardishsimon yapaloq muftalar (1 6 .2-rasm) ikkita yarim pallali muftadan iborat, ular o’zaro birikuvchi vallarga oldindan o’rnatilgan bo’lishi mumkin. SHuning uchun, ular mashinasozlikda vallar diametri chegaralanmagan xolda keng ko’lamda ishlatiladi. Bunday muftalar tuzilishining bir turi 1 6 .2-a rasmda ko’rasatilgan. Bu mufta boltlar yordamida bo’shliq bilan o’rnatilgan bo’lib, burovchi mo`lent esa ikala yarim muftaning 1 va 2 boltlar vositasida bir-biriga siqib qo’yilishidan ularning ajratish sirtida xosil bo’lgan ishqalanish kuchi xisobiga uzatiladi. Vallarning o’qdoshligi chapdagi yarim muftani markazlashtiruvchi burtikga A o’ng to`londagi yarim muftani teshigiga joylashishi

bilan ta’minlanadi. Texnik xavfsizlikni inobatga olgan xolda boltli birikmani boshqarib turgan qismi burtik B yordamida biriktirilgan. 1 6 .2-b rasmda ko’rsatilgan gardishli yalpoq muftani ikkita yarim pallali muftalar 1 va 2 bo’shliqsiz o’rnatilagn boltlar xisobiga markazlanishi mumkin. Bunday muftalarda burovchi mo`lent, asosan, kesilish va egilishga ishlaydigan bolt sterjenlari xisobiga uzatiladi. Muftalarning xavfsizligi umumiy xolatda o’rash vositasi 3 bilan ta’minlanadi. 1 6 .2-rasm. Ko`lpensatsiyalovchi qattiq muftalar Ko’pgina sharoitlarda, birlashadigan vallar o’qining o’zaro joylanishi juda aniq bo’lmay, mexanizmlarni yig’ish va tayyorlashdagi notekisliklar va ularning montaj ishlaridagi xatoliklarga xam bog’liq bo’ladi. Vallarni no`linal joylashishiga qarab, uch xil og’ishlar mavjud (1 6 .3-rasm): bo’ylanma siljish  , radial siljish yoki ekstsentrisitet  r , burchakli siljish yoki burilish  .

17.1-rasm. Ko’pincha, yuqorida ko’rsatilgan og’ishlar birgalikda ishtirok etishi mumkin, u xolda umumiy no`l bilan «o’qdosh bo’lmagan (joylashmagan) vallar» deyiladi. Imkoniyati boricha o’qdosh joylashmagan vallarni biriktirish uchun ko`lpensatsiyalanuvchi muftalar ishlatiladi. O’qdosh joylashmagan vallar og’ishini ko`lpensatsiya qilish yarim pallali muftalar orasidagi elementlar yordamida amalga oshiriladi. Oraliqdagi qattiq elementlar ko`lpensatsiyalovchi muftalarda ishlatiladi, oraliqdagi defformatsiyalanadigan elementlar esa elastik muftalarda qo’llaniladi. Elastik muftalar mashinaning yuritma zvenosini bikrlik xususiyatini kamaytirish funktsiyasini xam bajaradi. Mashinasozlikda ko’p ishlatiladigan muftalardan yana biri mushtsimon diskli muftalardir, ayrim xollarda uni ayqashsimon-kulisali deb xam yuritiladi. Bunday muftalarning tuzilishi 17.2-rasmda ko’rsatilgan. Mufta ikkita yarim pallali 1 va 2 muftadan xamda oraliqda joylashgan disk 3 dan iborat.

17.2.-rasm. Mufta ajratish sirtida prizmatik o’yiqlari bo’lgan ikkita yarim muftadan va ular orasidagi o’rnatiladigan xamda ikki to`lonida yarim o’yiqlarga joylashadigan o’zaro perependikulyar qilib tayyorlangan chiziqlari bo’lgan diskdan tuzilgan. Perependikulyar tekislikda joylashgan disk va yarimmuftalar orasidagi bo’shlik (1 6 .4-rasmda) esa vallarning o’q bo’ylab, radial va burchak siljishiga olib keladi, natijada bu siljishlar mufta yordamida tekislanadi. Aylanma xarakatni uzatish jarayonida diskdagi chiqiqlarning yarim mufta sirtidagi o’yiqlarda sirpanishi sirtlarning yeyilishiga sabab bo’ladi, bunday xolatda uzatilayotgan quvvatning taxminan bir protsentga yaqini yo’qoladi, shuning uchun yeyilishni kamaytirish maqsadida sirtlar vaqti – vaqti bilan moylanib turishi lozim. Odatda, o’qdosh bo’lmagan vallarning radial siljishi  r  0,04 d , burchak siljishi esa   0  30  orasida chegaralanishi kerak. Ayqashsimon-kulisali muftalarni mustaxkamlikka xisoblashda oraliqdagi disk chiziqlari yarimmufta o’yig’i sirtlari bilan bir tekisda muayyan tegib turadi, deb faraz qilish kerak. Bunday xolda xar bir o’zaro kontaktda bo’lgan nuqtalarning deformatsiyasi va kuchlanishi mufta o’qiga nisbatan shu nuqtalar oralig’iga proportsionaldir. 17,2,-rasmda ko’rsatilgan ezuvchi kuchlanish epyurosi shartli

ravishda yon yoqlardagi o’yiqdan diametr to`lon surilgan. Mustaxkamlik maksimal ezuvchi kuchlanish  EZ bo’yicha aniqlanadi. Oraliq diskining muvozanat sharti:z FR Тk ур  , bunda: T – uzatish burovchi mo`lenti; k – yuklanishning dinamikaviy ta’sirini e’tiborga oluvchi koeffitsient: tinch xolatda ishlaydigan bir me’yorli yuklangan mexanizmlar uchun k = 1; me’yorsiz yuklangan xolda ishlaydigan mexanizmlar uchun k = 1,1  1,3; og’ir sharoitda zarb bilan ishlaydigan me’yorsiz yuklangan va xarakat yo’nalishi o’zgarib turadigan mexanizmlar uchun k = 1,3  1,5. F – chiqiqqa ta’sir etuvchi kuch: ур lh F   ; h – diskdagi chiqiqning balandligi (1 6 .4-rasm);  – chiqiqnig uzunligi: 2 d D l   ; D – muftaning tashqi diametri; D – muftaning ichki diametri (odatda val diametriga teng);  O’R – ezuvchi kuchlanishning o’rtacha qiymati (17.2.-rasm); 2 'эз эз ур      . Adolatli mutanosiblik bo’lganda, ,d/ D ' / эз эз    D/d ' эз эз    bo’ladi. Unda: D2 d D D2 d D эз эз эз ур         . R O’R - chiqiqning o’rtacha radiusi (o’rtacha diametri yarmisi): 4 d D Rур   , z – chiqiqlar soni: z = 2. Bu qiymatlarni dastlabki ifodaga qo’yib, muvozanat sharti asosida soddalashtirib, quyidagi tenglikni olamiz:     D8 d D d D h k T 2 эз    .

Bu shartdan ayqashsimon-kulisali muftalarni tekshirishga xisoblash formulasini keltirib chiqaramiz:  d D d D h DTk8 2 эз       эз . Ayqashsimon-kulisali muftalarning detallari konstruktsion va legirlangan po’latlardan tayyorlanadi. Bu xolda [  EZ ] = (15  20) MPa qabul qilinadi. 17.3.rasm. Xar xil ko’rinishda bo’lgan o’qdosh joylashmagan vallarni ko`lpensatsiyalashda ko’p ishlatiladigan muftalardan yana biri tishli muftalar xisoblanadi (17.3.-rasm). SHunday mufta 1 va 2 yarim muftadan iborat bo’lib, tashqi tishlar va ajraluvchi xalqa 3 xamda ikki qatorli ichki tishlardan tashkil topgan. Tishlar evolventaviy bo’lib, kallagining yuqori qismi kamaytirilgan. Vallarni o’qdosh emasligini ko`lpensatsiyalash uchun mufta o’qlararo  bo’shliqqa ega va ilashigida oshirilgan radial va yonbosh bo’shliq bo’lishi kerak. Undan tashqari, yarim mufta tishlarining gardishlari tsilindrsimon qilinmay, sferik shaklida, tishlari esa bochkasimon bo’ladi.

Mo`lent uzatib bo’lish jarayonida o’qdosh joylashmagan vallar oralig’idagi ishchi muftalarning mo`lent uzatib berishi tishlarni o’zaro sirpanishiga olib keladi. Yeyilish miqdorini kamaytirish uchun qisqich xalqa ichiga suyuq moy quyiladi. Yarim muftani bochkasimon shakldagi tishlari qisqich xal-qani to’g’ri tishlari bilan kontaktda bo’lishi yuqori kinematik juftlikda bo’ladi, shunday ekan, tishli uzatmalar singari, mufta tishlarini mustaxkamlikka xisoblash kontakt kuchlanish bo’yicha bajariladi. Lekin, xaqiqiy kontakt kuchlanishni aniqlash birmuncha qiyin, chunki tishlarga ta’sir etayotgan kuchlarning qiymati, yo’nalishi xamda o’rni sharoitga qarab o’zgarib turadi. Undan tashqari, tishlar kontaktda ishlangandan so’ng, uning yuzalari sezilarli darajada kattalashadi. SHuning uchun, bu muftalarga xisoblashni shartli usuli bilan almashtiriladi, xisoblashdagi aniqsizliklar ruxsat etilgan kuchlanishlarni amaliyot jarayoniga asoslanagan xolda tanlash bilan kifoyalaniladi. Bu xolda mustaxkamlk sharti quyidagi ko’rinishda bo’ladi:2 Dzhb k T ЭЗ   . Bunda: T – uzatiladigan burovchi mo`lent; k – dinamik yuklanish koeffitsienti; b – tish uzunligi (17.3.-rasm); z – tishlar soni; D – tishlarni bo’luvchi diametri. D = mz ni xisobga olgan xolda va tishning foydali balandligi xaqiqiy tuzilmalarda h = 1,8 m bo’lganda, mustaxkamlikning shartli formulasi quyidagi shaklda bo’ladi: b D9,0 k T 2 эз     эз . Tishli muftalarning detallari konstruktsion va legirlangan po’latlardan tayyorlanadi. Bunda [  EZ ] = (12  15) MPa qabul qilinadi. Yuqorida tanishib chiqilgan ko`lpensatsiyalovchi muftalardan tashqari texnikada keng ko’lamda ishlatiladigan muftalardan yana bittasi- butsimon-sharnirli muftalar bo’lib, tuzilishi kardon sharnirga asoslanagn (Guk sharniri). Montaj

kamchiliklarini ko`lpensatsiyalovchi muftalardan farqi, butsimon-shar-nirli muftalar mashinani tuzilmasida inobatga olingan burchak o’qdoshligi (30  40)  ga mos kelmagan vallarni biriktirish uchun ishlatiladi. Butsimon-sharnirli muftalar transport va texnologik mashinalarda ishlatiladi, ularning ayrim tuzilmalari standartlashtirilgan. Bunday muftalarning tuzilish imkoniyatlaridan bittasi 17.4.-rasmda ko’rsatilgan. 17.4.-rasm. Butsimon palla 1 o’zaro perependikulyar (tik) tekislikdagi yarim mufta bilan sharnirli bog’langan. Butsimon pallali yarim muftalar bilan biriktirishni yarim muftalarning ikkita yarim bo’laklardan 2 , 3 va 4, 5 yarim muftalar valga shtiftlar yordamida biriktirilgan. Elastik muftalar Agar ko`lpensatsiyalovchi muftalarning oraliqdagi elementi elastik bo’lsa, bunday muftalarni elastik muftalar deyiladi. Ular vallar o’qdoshligi qat’iy bo’lish yoki bo’lmasligiga qaramasdan, xamma notekisliklarni to’g’rilaydi (ko`lpensatsiyalaydi). Elastik muftalar o’z elementlari bilan yuritmada kam bikirlikka ega bo’lgan bo’g’in vazifasini xam bajarib, mashinalarning imkoniyati boricha rezonans sharoitda ishlamasligini ta’minlaydi, tebranishdan saqlaydi. Buning uchun muftalarni elastik elementi yetarli darajada bikrlikka ega bo’lishi kerak. Bu to’g’rida xisoblashga zarur bo’lgan ma’lumotlar «Mashina va mexanizmlar nazariyasi» kursida berilgan.

Elastik muftalarning tuzilishi xar xil ko’rinishda uchraydi. Elastik element materiallariga qarab bu muftalar ikki turga bo’linadi: elastik elementlari metalli va metallmas. 17.5.-rasm. Elastik elementi metall simdan o’rab tayyorlangan tsilindr- simon prujinali elastik mufta 17.5.-rasmda ko’rsatilgan. Mufta yetaklovchi 1 va yetaklovchi 2 yarim muftalardan iborat bo’lib, shponka yordamida valga maxkamlangan (Boshqa variantda bo’lishi xam mumkin: yetaklovchi 2, yetaklovchi 1). Yarim muftalar shunday tayyorlanganki, ular orasidagi maxsus teshikka oldindan siqilishga ishlaydigan qilib, deformatsiyalangan to’rtta prujinalar 3 joylashtiriladi. Biror burchakda joylashgan yarim muftaning dastlabki xolati cheklagich 4 bilan aniqlanadi. Prujina deformatsiyalangandan keyin yarim muftaning nisbatan burilish imkoniyati yarim mufta 2 ga o’rnatilgan cheklagich B bilan belgilanadi. Mufta tashqi to`londan saqlagich 5 bilan berkitilgan. Prujina dastlabki siquvchi kuch F 1 ta’sirida T 1 mo`lent bilan yuklangunga qadar bu mufta yetarli bikrlikdagi ko`lpensatsiyalovchi muftalar singari ishlaydi.

Foyfalanilgan adabiyotlar: 1. Shoobidov Sh . A . Mashina detallari . Texnika oily o`quv yurtlari uchun darslik. То ш кент : “ O`zbekiston ensiklopediyasi ”, 2014. -444 b. 2. Kurganbekov M.M., Moydinov A. Mashina detallari: O`quv qo`llanma. I va II qismlar. -Toshkent: “ O`zbekiston ensiklopediyasi ”, 2014. -384 b. 3. Ш . А . Ш ообидов Ма ш ина деталлари . Ўқув қўлланма. То ш кент 2004-120 б . 4. Ш.А.Шообидов, С.У.Мусаев. «Юритмалар», Тасмали ва занжирли узатмаларни лойи х ала ш . То ш кент 2000-82 б. 5.Ш .А. Ш ообидов, С.У.Мусаев. «Ти ш ли ва ч ерв я кли узатмаларни лойи х ала ш ». То ш кент 2005-80 б .

Похожие

Mashina detallarining umumiy tasnifi

Ilashish muftalari

Dvigatellarni ishga tushirish tizimi

Pluglar va uning ishchi qismlari

Paxta sanoati mashinalarini ishlab chiqarish