Paxta sanoati mashinalarini ishlab chiqarish - Машиностроение - Рефераты

Paxta sanoati mashinalarini ishlab chiqarish

Загружено в:

17.01.2023

Скачано:

0

Размер:

2284.2373046875 KB

Paxta sanoati mashinalarini ishlab chiqarish Reja: 1. Paxta sanoati mashinalarini rivojlantirish asosiy yo’nalishlari va paxta sanoati mashinalarining asosiy turlari 2. Buyum va detal konstruksiyasini texnologiyabopligi va tayyorlama olish usulini tanlash 3. Mashinasozlikda ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar. 4. Mashinasozlik ishlab chiqarish turlari va ularni texnologik jarayonlarini tasnifi

1. Paxta sanoati mashinalarini rivojlantirish asosiy yo’nalishlari va paxta sanoati mashinalarining asosiy turlari Respublikamizda jahon bozorida teng raqobatlasha oladigan va keyingi bosqichda iqtisodiy o’sishning, iqtisodiyotni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilishning yetakchisiga aylanishi mumkin bo’lgan paxta tozalash korxonalarini jadal rivojlantirish hamda aniq yo’naltirilgan holda qo’llabquvvatlashni ta’minlash zarur. To’qimachilik sanoatini tezkor rivojlanishi, ularda yuqori unumdorlik va yuqori tezliklarda ishlovchi texnologik mashinalar va jihozlarni qo’llanilishi paxta sanoati yetkazib berayotgan paxta tolasi sifatiga bo’lgan talablarni yanada oshirmoqda. Bu esa o’z navbatida, qo’llanilayotgan texnologik mashinalar va jihozlarga qo’yiladigan texnik va texnologik talablarni o’z o’zidan oshishiga, ularni muntazam yangi konstruksiyalarni yaratish, mavjudiarini muqobil takomillashtirishni taqozo etadi. Ayniqsa klaster tizimini to’qimachilik va paxta sanoatiga keng joriy etilishi yuqorida keltirilgan vazifalarni dolzarbligini yanada oshiradi. Hozirda paxtani qayta ishlaydigan mashinalarni rivojlantirishni asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ko’rsatib o’tish mumkin bo’ladi: -muqobil unumdorlikni ta’minlovchi mashinalar yaratish. Yaqingacha paxtani qayta ishlash mashinalarini unumdorligini oshirishga harakat qilinar edi, ammo hozirda paxta sanoati ishlab chiqarishda asosan muqobil mahsulot sifatini ta’minlovchi muqobil unumdorlikdagi mashinalar ishlab chiqarishga o’tilmoqda, masalan DP-130 rusumidagi jinlar o’rniga DP-90 rusumidagi jinlar taklif etilmoqda; -energiya resurstejamkor texnologik mashinalar va jihozlar ishlab chiqish, hozirgacha ishlatilib kelinayotgan paxta sanoatidagi texnologik mashinalarni elektro energiyasi sarfi yuqori darajada bo’lib kelgan. Hozirda taklif etilayotgan muqobil unumdorlikdagi texnologik mashinalar va jihozlarni paxta sanoati uchun

ishlab chiqishdan yana bir maqsad aynan elektroenergiyasi va resurs tejamkorligini ta’minlashdan iborat; -ta’mirlash ishlari hajmi va narxini kamaytirish imkonini beruvchi texnologik mashinalar va jihozlarni paxta sanoati uchun ishlab chiqish; -hozirda paxta sanoatida qo’llanilayotgan texnologik mashinalar jihozlarni avtomatlashtirish darajasi nihoyatda past, shuning uchun bu borada zamonaviy talablariga javob beradigan mashinalarni ishlab chiqish; -xizmat ko’rsatishni oddiyligi va qulayligi, mashinani boshqarishni oddiyligini ta’minlovchi texnologik mashinalar ishlab chiqarish va hokazolar. Paxta xom ashyosini yanada chuqur qayta ishlashni ta’minlash, tayyor mahsulotlarni xorijiy mamlakatlarga eksport qilish, zamonaviy texnologiyani o’zlashtirish asosida tayyor paxta sanoati mahsulotlari ishlab chiqarishda sezilarli samaralarga erishish kerak bo’ladi. Albatta, bunday vazifalarni bajarishda paxta tozalash sanoati muhim o’rin tutadi, sababi – ishlab chiqariladigan tayyor tola mahsulotlari sifati qo’llaniladigan paxta sanoati texnologik mashinalari va jihozlarini samarali ishlashiga asosan ularni ishchi organlarini sifatiga bevosita bog’liqdir. Paxtani qayta ishlash texnologiyasi ko’p jihatdan paxta tozalash mashinalarini konstruksiyalarini ayrim hususiyatlarini belgilaydi. Shularga baraban xilidagi katta o’lchamli, payvandiangan konstruksiyali quritgichlar, ko’ndalang tokchali seksiyasiga ega bo’lgan paxta aralashtirgichlar, paxtani ilish va uni teshik yuzali kolosniklardan o’tishda qo’llaniladigan ko’p seksiyali arrali va kolosnikli barabanli tozalagichlarni ko’rsatish mumkin Bugungi kunga kelib Respublikamiz paxta tozalash korxonalarida xorijiy asosan Xitoyda ishlab chiqilgan texnologik mashinalar va jihozlar ham o’rnatilmoqda. Bunday texnologik mashinalar va jihozlarni ekspluatatsiya qilish jarayonida ularni qator afzalliklarga ega bo’lishi bilan birga ba’zi kamchiliklarga ega ekanligi ham ma’lum bo’ldi.

Shu bilan birga paxta tozalash korxonalarining asosiy qismi, o’zimizda ishlab chiqarilgan va ma’nan eskirgan texnologik mashinalar va jihozlarni almashtirishga yoki ularni butlovchi qismlariga katta extiyoj sezmoqdalar, masalan ayrim paxta tozalash korxonalarida nisbatan zamonaviy hisoblangan UXK rusumidagi chigitli paxtani tozalash mashinasi yo’qligi sababli, 80-yillarda ishlab chiqarilgan va ma’nan eskirgan CHX rusumidagi chigitli paxtani tozalash mashinasidan foydalanishga majbur bo’lmoqda. Bunday ahvol paxta tozalash korxonalarini samarali ishlashiga va sifatli mahsulot chiqarishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Istisno tariqasida “Paxtajin KB” MCHJ faoliyatini ijobiy baholash mumkin. Hozirda bu korxona Respublika paxta tozalash mashinasozligiga yangi texnika va texnologiyalar joriy etishda yetakchi o’rinni egallagan. Rivojlanish yo’lida tinmay izlanish olib borayotgan bu korxonada, oxirgi vaqtlarda, mashinasozlikning eng oxirgi yutuqlaridan hisoblangan zamonaviy sonli dasturli boshqariladigan metallga ishlov beruvchi dastgohlar, lazer qurilmalaridan samarali foydalanish yo’lga qo’yildi. Paxta tozalash mashinalariga qo’yiladigan talablarni tobora oshib borishi, ularni detallari o’lchamlari aniqligiga va ishchi yuzalari g’adir-budurligiga ham talablarni tobora oshib borishi, bunday mashinalarni loyihalash va tayyorlashda nisbatan samaradorligi yuqoriroq, iqtisodiy jihatdan arzonroq metall va qotishmalarni hamda nometall materlallarni qo’llashni talab etmoqda. Bu yo’nalishda ayniqsa, polimer materlallarni kengroq qo’llashga ahamiyat berish kerak bo’ladi, chunki o’zlarining fizik-mexanik va kimyoviy xossalariga ko’ra ular ham konstruksion materlallar sifatida, ham rangdor qotishmalar va metallar o’rniga ishlatilishi mumkin. Ma’lumki, paxtani qayta ishlash texnologik jarayonida turli xildagi texnologik mashinalardan foydalaniladi. Paxtani qayta ishlashni reglamentlangan texnologik jarayoni sxemasi va unda ishlatiladigan texnologik mashinalar 1-rasmda keltirilgan.

Keltirilgan sxemadan ko’rinadiki, paxta xomashyosini qayta ishlashda asosan quyidagi texnologik mashinalardan foydalaniladi. - 2SB10 rusumidagi paxta quritgichi; - UXK rusumidagi paxta tozalagichi; - 1XK rusumidagi paxtani mayda iflosliklardan tozalagich; - DP rusumidagi jin; - LP rusumidagi linter. Paxta tozalash korxonalarida paxta xomashyosini qayta ishlovchi korxona texnologik uskunalarning texnologik tizimi quyidagi sxemada keltirilmoqda (1- rasm). 1-rasm. Paxta xomashyosini qayta ishlovchi korxona texnologik uskunalarning texnologik joylashuvi tizimi 1-separator; 2-paxta tushish novi; 3- havo kirish quvuri; 4-quritish barabani; 5-havo quvuri; 6-vakum klapan; 7-UXK mashinasi; 8-jin mashinasi; 9-linter mashinasi; 10- presslangan toy; 11,12-shnek. Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlash texnologik oqimida uni paxta xomashyosini quritish uchun barabanli quritgichlarni qo’llaydilar. Hozirgi vaqtda foydalanishda barabanli to’g’ri oqimli 2SB-10, SBO va SBT quritgichlar bor (quritish agenti paxta xomashyosi bilan bir yo’nalishda beriladigan). 2SB-10 quritgichida baraban uzunligining har metridan so’ng balandiigi 0,25 m bo’lgan ko’ndalang xalqalar old devoridan 3 m masofadan so’ng uzunligi 6 m bo’lgan panjara joylashgan (2-rasm). U uch qator baraban o’qiga parallel bo’lib quritgich barabani qobig’iga xochchalar qotirilgan o’zak tashkil topgan. Har qaysi quritgichning qurilmasi kerakli gidrodinamika, issiqlik va namlik almashish sharoitlarini yaxshilashni ta’minlashi kerak.

Panjara paxtaning baraban ichida bo’lish muddatini – quritish vaqtini uzaytiradi. Yuklash qurilmasi baraban ichiga oldingi sapfa orqali kiritiladi. 2-rasm. 2SB-10 quritgich sxemasi 1- baraban; 2- kuraklar; 3- oldingi tayanch; 4- ta’minlagich; 5- orqa tayanch; 6- quritish agenti quvuri; 7- oldingi sapfa; 8- so’rish quvuri; 9- chiqarish tarnovi; 10- chiqarish kuraklari; 11- spitsalar; 12- podshipnik; 13- barabanni harakatlantiruvchi elektrodvigatel; 14- reduktor. SBO quritish barabani uzunligi 3 m bo’lgan kamera bilan yopilgan, qalinligi 2 mm bo’lgan po’latdan yasalib, paxta barabandan chiqadigan joydan 1 m masofa ichkarida joylashgan tozalash bo’limiga ega (3-rasm). Ajratilgan mayda iflosliklarni olib ketish uchun baraban tozalash bo’limi tagida ifloslik konveyeri o’rnatilgan. Tozalash bo’limining ustki qismida barabanni tozalash uchun quritish agenti yuboriladigan soploli quvur o’rnatilgan. Quritish kamerasi, baraban tozalash bo’limi to’rli sirtini tozalash uchun metall cho’tka bilan ta’minlangan. Quritgich ichida balandiigi 0,5 m dan bo’lgan 12 ta radius bo’yicha yo’naltirilgan kurakchalar bor.

3. rasm. SBO quritgich sxemasi 1,2- ta’minlagich; 3-sapfa; 4- baraban; 5- roliklar; 6- kuraklar; 7- to’rli yuza; 8- qobiq; 9- quvur; 10- soplo; 11- metall cho’tka; 12- bunker; 13- shnek; 14- quvur; 15- reduktor. Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlash texnologik oqimida chigitli paxtani qisman quritish uchun barabanli quritgichlarni texnik tasniflari quyidagi 1-jadvalda keltirilmoqda. 1-jadval Quritkichlarning texnik tavsifi Ko’rsatkichlar Ko’rsatkich miqdori 2SB10 SBO Paxta bo’yicha ish unumdorligi, kg  h Quritish agenti harorati,  S Tozalash bo’limiga beriladigan quritish agenti harorati,  S Bug’lantirilgan namlik bo’yicha unumdorligi, kg  h Mayda ifloslik bo’yicha tozalash samaradorligi, % 1 kg bug’lantirilgan namlikga issiqlik sarfi, kJ/kg 10000 90-280 - 700 gacha - 8820 10000 250 gacha 60-80 700 gacha 40 gacha 8500

Quritish agenti sarfi, m 3  h Aylanish tezligi, rad/s (r  min): Barabanniki VVD-8 ventilyatori vali Vintli konveyer Elektrodvigatellar quvvati, kW Shu jumladan: Barabanni aylantirishga Vintli konveyerga VVD-8 ventilyatoriga O’lchamlari, mm: baraban uzunligi diametri quritgich uzunligi kengligi balandiigi Vazni, kg (ko’p emas) 1800- 20000 1,05 (10) 17,0 13,0 4,0 - 10000 3200 15400 4745 7140 10307 18000-20000 1,15±0,1 (11 ± 1) 167,33 ± 1,23 (1600 ± 15) 12,0 ± 0,5 (115 ± 5) 25,5 13,0 1,5 11,0 10000 3200 14910 3870 7970 11550 Hozirgi paytda paxta xomashyosini mayda iflosliklardan tozalovchi tozalagich sifatida 1XK rusumidagi mashinalar ishlatiladi ( 4 -rasm ). Mashinaga tozalash uchun uzatilayotgan paxta tozalagichning ta’minlagichlari ustiga o’rnatilgan shaxtaga tushadi. Ta’minlagich g’o’lachalari bir-biriga qaramaqarshi tomonga aylanib, paxtani birinchi qoziqli titish barabanga bir tekisda uzatadi. Paxta tituvchi baraban paxtani g’alvir yuzasi bo’ylab olib o’tish natijasida mayda iflosliklar ajraladi. Keyin paxta navbatdagi barabanga uzatiladi va jarayon davom etadi. Ajratilgan iflosliklar bunkerga tushadi.

4-rasm. 1XK rusumli mayda iflosliklardan tozalagichning ishchi sxemasi 1- boshlang’ich me’yorlashtirilgan qoziqchali bo’lim E Н . 178.01 (ta’minlovchi go’lachali bilan); 2- ustun, 3- me’yorlashtirilgan qoziqchali bo’lim E Н . 178.02; 4- ustun, bunker. Paxta xomashyosini mayda iflosliklardan tozalash muhim jarayon hisoblanib, uni keyingi bosqichda qayta ishlash, ya’ni jinlash va tolani tozalash jarayonlariga katta ta’sir etadi. Agar mayda iflosliklar yetarli darajada tozalanmasa u passiv ifloslikdan aktiv ifloslikga o’tadi va tola tozalagichda ajratilishi qiyinlashadi. Tozalash samaradorligi qoziqli barabanlar aylanish soniga, g’alvir yuzasiga va paxta xomashyosining sifat ko’rsatkichlariga bog’liq. Paxtani mayda iflosliklardan tozalash mashinalari, texnik tasniflari quyidagi 2-jadvalda keltirilmoqda. 2-jadval 1XK rusumidagi paxta tarkibidagi mayda iflosliklardan tozalash mashinasining texnik tasnifi Ko’rsatkichlar Paxtani mayda iflosliklardan tozalash mashinasi 1XK Ish unumdorligi, t/s I-II nav paxtada 7,0 III-IV-V navda 5,0 Tozalash samaradorligi, %

Aylanish tezligi, r/min Ta’minlash valiklari 0-14 Qoziqli baraban 480 Qoziqli baraban va to’rli yuza orasidagi masofa 12-14 O’rnatilgan quvvat, kW 12,0 Gabarit o’lchamlari, mm: uzunligi 3945 kengligi 2683 balandiigi 1843 Massasi, kg 3100 UXK paxta tozalash agregati to’rtta tozalash bo’limiga ega bo’lib, boshlanishida UXK.01 ikkita oraliqdagi UXK.02 va oxirida UXK.03 kiradi, oralig’iga ular bilan birgalashtirilgan tegishlicha to’rtta EН. 178 bo’limlar o’rnatilgan (5-rasm). 5- rasm. UXK paxta tozalash agregatining sxemasi 1- UXK. 01. boshlang’ich ta’minlovchi valikli bo’lim; 2- UXK. 02. ikkita oraliq bo’lim; 3- UXK. 03. yakuniy bo’lim. Tozalash bo’limlari har biri qoziqchali blok E Н .178 (boshlang’ich seksiya E Н .178.01) ga, ikkita cho’tkali ajratuvchi barabanga ega bo’lgan cho’tkali

bo’limga va arrachali seksiya E Н .177 ga ega. UXK paxta tozalash agregatlari ko’p yoki oz miqdordagi seksiyalarga ega bo’lishlari mumkin (6- rasm). Paxtani yirik iflosliklardan tozalash mashinalari, texnik tasniflari quyidagi 2jadvalda keltirilmoqda. 3-jadval UXK rusumidagi paxta tarkibidagi mayda iflosliklardan tozalash mashinasining texnik tasnifi Ko’rsatkichlar Paxtani yirik iflosliklardan tozalash mashinasi Agregat UXK Ish unumdorligi, t/h I-II nav paxtada 7,0 III-IV-V navda 5,0 O’rnatilgan quvvat, kW qoziqli 64 Aylanish tezligi, min -1 Ta’minlash go’lachalari 0-14 Arrali baraban 300 Cho’tkali baraban 945 Qoziqli baraban 480 Chiqindilar shnegi 130 Texnologik tirqishlar, mm: Qoziqli baraban va to’rli yuza orasidagi masofa 12-14 Arrachali baraban va cho’tkali baraban orasidagi masofa 0-2 Kolosnikli panjara bilan arrachali baraban oralig’i 12-14 Shnek va uning tog’orasi orasidagi masofa 12-15 Gabarit o’lchamlari, mm: uzunligi 13000 kengligi 3190

balandiigi 2625 Massasi, kg 13600 6-rasm. UXK rusumli paxta tozalash agregatining sxemasi va umumiy ko’rinishi 1- qoziqli blok qismi, 2- cho’tkali blok qismi, 3- arrali seksiya qismi, 4- ta’minlovchi valik. Paxtaning tolasini ajratish (jinlash) da arrali jinlardan foydalaniladi. Arrali jinlarning asosiy ishchi qismi arrali silindr hamda kolosniklardan yig’ilgan panjaradan tashkil topgan. Bu ikki ishchi qismning bir-biri bilan bo’lgan o’zaro ta’siri natijasida tola chigitdan ajratiladi, ya’ni jinning ishchi kamerasiga tushgan chigitli paxta chigit tarog’ining ustida aylanayotgan arra tishlari ilib olib, arra yoyi bo’ylab sudrab, kolosnikning ishchi qismiga olib keladi. Arra tishlariga ilingan tolali chigitlar boshqa tolali chigitlarni ilashtirib ularni ham tortadi: shu tartibda arraning aylanishi hamda tolali chigitlarning bir-biriga ilashishi natijasida ishchi kamerada paxta aralashmasi aylana boshlaydi. Shunday qilib arraning aylanishiga qarshi tomonga aylanuvchi xomashyo go’lachasi hosil bo’lib, u arra tishlarini tola bilan uzluksiz ta’minlaydi. Arra tishlariga ilingan tolalar kolosniklarning oralaridan olib o’tiladi, chigitlar esa kolosnik oralig’iga sig’masdan o’ta olmay qolishadi, shu paytda

toladan ajraladi. Ajralgan tolalar panjara tirqishidan o’tib havo kamerasining soplosigacha arra tishida boradi. Soplodan chiqayotgan havo bilan birgalikda tola tozalagichga boradi, keyin tola olib ketish quvuridan kondensorga boradi [2]. Iflosliklar va o’lyuk toladan og’irroq bo’lgani tufayli markazdan qochma kuch ta’sirida kameraning tolalar kirish tirqish yonidan uchib o’tadi va o’lyuk konveyeriga tushadi. Ko’rsatilgan aralashmalar o’lyuk konveyeri yordamida so’rib olib ketish quvuriga yo’llanadi va havo yordamida olib ketiladi. Tolalaridan ajratilgan chigitlar xomashyo go’lachasiga ilakisha olmay ajralib qoladi va kolosniklar orqali tarnovdan tushib, mashinadan olib ketiladi. Hozirgi kunda paxtani dastlabki ishlash korxonalarida toladan chigitlarni ajratishda 4DP-130 (7-rasm) va 5DP-130 (8-rasm) arrali jinlaridan keng foydalanib kelinmoqda. 1. 7-rasm. 4DP-130 arrali jinning ta’minlagichi bilan ko’ndalang qirqimi sxemasi 1-ishchi kamera; 2- arrali silindr ; 3- kolosnik; 4-fartuk; 5-tola ajratish havo kamerasi; 6- ifloslik konveyeri; 7-o’lik konveyeri; 8-chigit tarog’i; 9-brus.

Titilgan va tozalangan paxta ta’minlagichdan tarnov orqali ishchi kameraga tushadi va aylanib turgan xomashyo go’lachashiga qo’shiladi. Arralar paxta go’lachashiga kirib tishlari bilan tolali chigitlarni ilib oladi va kolosnikli panjaraning ishchi yuzasigacha surib boradi u yerda chigitlardan tola ajraladi. Ajratilgan tola panjara tirqishidan o’tib havo kamerasining soplosigacha arra tishida boradi. 8- rasm. 5DP-130 arrali jinning ta’minlagichi bilan ko’ndalang qirqimi sxemasi 1-ishchi kamera; 2-arrali silindr ; 3-bir tomonlama qotirilgan kolosniklar; 4- oldingi fartuk; 5-chigit tarog’i; 6-yuqori brus; 7-havo kamerasi; 8-ifloslik konveyeri; Bu jinlarda kolosniklar soni 131 tadan bo’lib, kolosniklarning orasida 130 ta arra joylashgan. Arralarning orasiga qistirmalar qo’yilgan bo’lib, qistirmalarning eni arralarni ikkita kolosnikning o’rtasida joylashishishini ta’minlab beradi. Ishlab chiqarish korxonalaridagi 4DP-130, 5DP-130 rusumidagi arrali jin mashinalarining texnik tasniflari 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval 4DP-130,5DP-130 rusumidagi arrali jin mashinalarini texnik ma’lumotlari

Ko’rsatkichlar Arrali jin mashinalari markalari Bir arrani unumdorligi, kg/s 15,3* 15,3* Valda joylashgan arralar soni 130 130 Mashinalarni tola bo’yicha ish unumdorligi, kg/soat 2000-200 2000-200 Arralar diametri, mm 320 320 Arrali silindrni aylanish soni, min -1 730 730 Ishchi kamerani ko’ndalang kesimi maydoni, m 2 0,13 0,13 Arradagi tishlar soni 280 280 Arralararo qistirmani qalinligi, mm 17,05 17,05 Tozalash samaradorligi, % 15-30 15-30 Havoni soplo orqali iste’moli, m Z /s 0,8 gacha 0,8 gacha Havo kamerasidagi statik bosim, Pa 2200 gacha 2200 gacha Kolosniklarni ishchi qismlarini orasidagi masofa, mm 2,8-3,2 2,8-3,2 Qirqish yoyi uzunligi, mm Shu bilan birgalikda ishchi kamerada 240 240 240 240 O’rnatilgan quvvat, kVt 78,3 78,3 Tola tozalagichlar har qaysi jinga alohida bir yoki ikki qatorga bo’linishi mumkin. Tolani tozalash paxta tozalash korxonalarida asosan bir bosqichli tola tozalagichlarda amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda paxta tozalash korxonalarida ko’p bosqichli tola tozalagich 1VP bir bosqichli 1VPU rusumli tola tozalagichlari qo’llanilmoqda (9, 10-rasmlar).4 DP-130 5 DP-130

9-rasm. 1VP tola tozalagich sxemasi 1- arrali silindr; 2- ajratgich; 3- qabul qilish bo’g’izi; 4,6- tekis yo’naltirish cho’tkasi; 5- kolosnikli panjara; 7- jalyuzali panjara; 8 -chiqindilar kamerasi; 9- ustki qopqoq; 10- olib ketish bo’g’izi; 11- ajratgich-pichoq. 10-rasm. 1VPU tola tozalagich sxemasi 1- qabul qilish bo’g’izi; 2- tekis yo’naltirish cho’tkasi; 3- jalyuzali panjara; 4- chiqindilar kamerasi; 5- kolosnikli panjara; 6- arrali silindr; 7- pichoq; 8-olib ketish bo’g’izi. 5-jadval

Tola tozalagichlarning texnik tavsiflari Ko’rsatkichlar Ko’rsatkich miqdori 1VPU 1VP Tola bo’yicha ish unumi, kg/soat 2000 2000 Tozalash bosqichlari 1 sort tolalarda tozalash samaradorligi, % 25-30 30-40 Chiqindilarga toza tola,% 25 gacha 30 gacha Ish organining aylanish chastotasi, min -1 1450 1450 Arra diametri, mm 320 320 Valdagi arralar soni 231 231 Qistirma eni, mm 280 280 Qistirma qalinligi, mm 6 6 Elektrdvigatelning quvvati, kVt 5,5 16,5 Paxta tozalash korxonalarida chigitdan momiq ajratish linterlarda bir necha karrali va turli tezkorlikda amalga oshiriladi. U yoki bu turdagi momiq olinishining zarurligiga qarab quyidagi texnologiyalar qo’llanilishi mumkin: -ikki marta, birinchisida kuchaytirilgan linterlash yo’li bilan, ikki marta, ikkinchisida kuchaytirilgan linterlash yo’li bilan. Bu maqsadiar uchun hozirda 5LP rusumli linter agregatlari qo’llanilib, ularning hammasida arra tishidan momiq havo yordamida ajratiladi. Linterlarda momiq ajratish usuli arralarni aylanib turgan chigit valigiga mexanik usulda ta’sir etib, chigitlar yuzasidan momiq qirib olishiga, so’ngra arra tishidan havo yordamida ajratilishiga va kondensorgacha olib borilib, u yerda havodan ajratishga asoslangan. Linterlarning asosiy ko’rsatkichlari, chigitdan ajratilgan momiq miqdori va chigit bo’yicha ish unumdorligi hisoblanadi. 5LP linter mashinasing umumiy ko’rinishi 11-rasmda keltirilgan.

11-rasm. 5LP linterning sxemasi 1-kolosnikli panjara; 2-chigit tarog’i; 3- to’zitkich; 4- ishchi (chigit) kamerasi; 5- zichlik dastagi; 6- magnit plitasi; 7- ta’minlash tarnovi; 8- tekislovchi qoziqlikurakli baraban; 9- ta’minlash valigi; 10- impulsli varlator; 11- to’rli sirt; 12- ifloslik shnegi; 13- havo kamerasi; 14- o’lik chiqaruvchi; 15- momiq olib ketish quvuri; 16- arrali silindr ; 17, 18 – tarnov 5LP linterning texnik tavsifi quyidagi 6-jadvalda keltirilgan. 6-jadval UMPL kamerali PMP-160M va 5LP linterlarining texnik tavsifi Ko’rsaikich nomi Ko’rsatkich miqdori 5LP 1 2 Chigit tukdorligi 14 foiz bo’lganda, chigit bo’yicha ish unumdorligi, kg  h: birinchi momiq ajratishda 2,8-3,0 foiz ikkinchi momiq ajratishda 3,0-3,2 foiz Chigit jarohatlanganligining o’sishi, foiz (ko’p emas) Ifloslikni olib ketish uchun havo sarfi, m 3  s O’rnatilgan quvvat, kW: 2000-2300 1500-1700 2,5 0,12 30,6

shu jumladan arrali silindrga to ’ zitqich va ta ’ minlagichga ko ’ tarish mexanizmiga o ’ lik konveyeriga Aylanish tezligi , rad / s ( r / min ): arrali silindrning to ’ zitkichning tekislovchi barabanning o ’ lik konveyerining ta ’ minlash valigining Texnologik tirqishlar , mm : ishchi zonada kolosniklar orasida kolosniklarning yuqori qismi orasida pastki qismi orasida tekislovchi baraban va to’rli sirt orasida arrali silindr va to’zitqich orasida arrali silindr va havo kamerasining soplosi orasida ishchi kamera devori va to’zitqich kuraklari orasida arralar va o’lik koziregi orasida arralarning kolosnikdan chiqib turishi, mm arra diametri, mm O’lchamlari, mm: uzunligi kengligi balandiigi Massasi, kg, (ko’p emas) 18,5 11,0 1,1 - 76,41 ± 2,09(730 ± 20) 52,33 ± 1,05 (500 ± 10) 29,20 ± 0,63(279 ± 6) - 0,84(0-8) 2,4-3,0 - - 10-15 9-12 0,5-3,0 1,5 15-60 25-32 290-320 3265+65 1775+35 2095+40 2431+50 Paxtani qayta ishlashda foydalanilgan xorijiy mashinalar va uskunalar. Paxta tozalash uskunalari paxtani quritish, ularni qo’shimcha iflosliklardan tozalash, paxta tolasini chigitdan ajratish, tolani qo’shimcha iflosliklardan tozalash, momiqni chigitdan ajratish va tolani hamda momiqni toyga presslash kabi majmuaviy ishlarni bajarishga qaratilgandir.

Paxta xomashyosini quritishda xorijiy texnologiyalar bo’yicha ko’pincha minorali quritgichlardan foydalaniladi (12-rasm). Minorali quritgichning texnik tasniflari quyidagi 7-jadvalda keltirilmoqda. 12-rasm. Minorali quritgichni tashqi ko’rinishi va texnologik sxemasi 1-nam paxtani uzatish pnevmoquvuri; 2-quritgich qobig’i; 3-quritishda paxta o’tadigan kurakchalar; 4-qurigan paxtani olib chiquvchi quvuri; 7-jadval Minorali quritgichning texnik ko’rsatkichlari 1. Ish unumdorligi paxta bo’yicha, kg/soat............................................45000 2. Namlik olish miqdori, %......................................................................1÷3 3. Quritish agenti harorati, 0 S................................................................160 4. O’rnatilgan kurakchalar soni, dona...................................................11÷23 5. Kurakchalar orasidagi masofa, mm.......................................................406 6. Kurakchalar eni va uzunligi (varlant-1), mm..................... ...1829 x 1829 (varlant-2), mm ........................1829 x 3353 Olti barabanli mayda iflosliklardan tozalagich (Cleaner-96” va 120”) Tozalagich yaxlit metalli bo’lib ikki varlantda eni-96’’ (2438 mm) va 120’’ (3045 mm) tayyorlanadi [3]. U gorizontga 30-45 0 burchak ostida joylashgan olti qoziqli

barabandan iborat. Qoziqli baraban tagiga simli kolosniklar 5-7 mm oraliq bilan o’rnatilgan. Tozalagich quyidagi tartibda ishlaydi. Paxta quvur orqali tuynukdan (1) havo bilan aralashgan holda birinchi qoziqli barabanga (2) tushadi. Qoziqli barabanlar havo oqimi yo’nalishida aylanishi sababli, paxta titilgan holda qoziqli barabanlar ustida harakatlanib, oxirgi barabanga yetgach pastki qismga tushadi. So’ngra paxta teskari yo’nalishda harakatlanadi (13-rasm). Barabanlar qoziqchalari bilan paxtani titib simli kolosniklar ustidan olib o’tadi. Aylanuvchi barabanlar zarbasi va markazdan qochma kuch ta’sirida mayda iflosliklar simli kolosniklar orasidan tushib ketadi. 13-rasm. Olti barabanli tozalagich (Cleaner-“96” va ”120”) ning texnologik sxemasi va tashqi ko’rinishi. 1-kirish tuynugi; 2-qoziqli barabanlar; 3-simli kolosnik; 4-tozalangan paxtani chiqarish tarnovi; 5-ifloslik bunkeri; 6-ko’rish oynasi. Tozalangan paxta birinchi baraban tagidan lotok (4) orqali keyingi ishlovga beriladi. Ajralib chiqqan ifloslik bunkerdan (5) ifloslik uzatish transporti yordamida chiqariladi. Super-III markali paxta tozalagich (14-rasm). Paxtani yirik iflosliklardan tozalashga mo’ljallangan bo’lib ikkita tozalash va regeneratsiya seksiyasidan iborat, asosiy ishchi organlari arrachali (2), cho’tkali (5) barabanlar va ularni yon

tomonlariga, ma’lum oraliq bilan joylashtirilgan kolosnikli panjaralardan tashkil topgan. Tozalagich quyidagi tartibda ishlaydi. Paxta qiya tarnov (1) orqali arrachali barabanni birinchi seksiyasiga tushadi va tishlarga ilashib kolosnikli panjara (4) tomonga harakatlanadi. Kolosnik panjaradan oldin qo’zg’almas cho’tka (3) o’rnatilgan bo’lib, u paxtani baraban uzunligi bo’yicha bir tekis taqsimlaydi va arracha tishlariga ilashishini mahkamlaydi. 14-rasm. Super-III markali tozalagichning tashqi ko’rinishi va texnologik shemasi. 1-paxta uzatish tarnovi; 2-arrali barabanlar; 3-paxtani bosib beruvchi qo’zg’almas cho’tka; 4-kolosniklar; 5-cho’tkali barabanlar; 6,7,10-tozalangan paxtani chiqarish lotogi; 8-yo’naltiruvchi qiya yuza; 9-ifloslik bunkeri . Paxta kolosnik panjara yuzasi bo’ylab harakatlanganda aylanayotgan barabanni zarbasi va markazdan qochma kuch ta’sirida ifloslik bilan tola o’rtasidagi bog’lanish bo’shashadi va yo’qoladi, natijada iflosliklar kolosnik panjara orqali chiqib ketadi. Tozalangan paxta arrachali baraban yuzasidan cho’tkali baraban (5) yordamida ajratiladi va yo’naltiruvchi tarnoviga tashlab beriladi. Ifloslik bilan birga tushgan paxta qismi ikkinchi seksiyada qayta tozalanadi. Ifloslik bilan birga tushgan paxta bo’laklari regeneratsiya seksiyasida ajratib

olinadi va tozalanib cho’tkali baraban yordamida umumiy paxta oqimiga qo’shiladi. Tolani chigitdan ajratish maxsus mashinalar – arrali va go’lachali jinlarda o’tkaziladi. Bunda tola arralar yoki charmli ishchi go’lachalar yordamida ushlanib, kolosniklar oralig’idan yoki qo’zg’almas metaldan qilingan pichoqni qirralarini orqa tomoniga tortilib amalga oshiriladi. Tolani qo’shimcha iflosliklardan tozalash ham aylanuvchi arrali silindrli va qotiriluvchi o’zakli kolosnikli ko’p seksiyali mashinalarda o’tkaziladi (15-rasm). 24-rasm. MYJ-118 rusumli jin taminlagichning tashqi ko’rinishi va ko’ndalang qirqimi 1-ta’minlovchi valiklar; 2-qoziqchali tituvchi baraban; 3-to’rli yuza; 4-nov; 5-arrachali baraban; 6-dumaloq kolosniklar; 7-tushiruvchi-kurakchali baraban; 8-arrachali regeneratsion baraban; 9-iflosliklarni chiqaruvchi bu- ramali konveyer; 10-tozalangan paxtani uzatuvchi nov 8-jadval MYJ-118 rusumli arrali jinning texnik ko’rsatkichlari 1.Tola bo’yicha ish unumdorligi, kg/soat……………………………800÷1000 2.O’qdagi arrali disklar soni, dona..........................................................118 3.Arrali diska (aylana) diametri, mm.......................................................320 4.Arrali diskdagi tishlar soni, dona..........................................................330 5.Arrali disk tishlarining ishchi kameraga kirib turishi, mm................ 50÷53

6.Elektrodvigatel quvvati, kVt.................................................................45 7.Arralar bilan cho’tkali baraban orasi, mm...........................................0,0÷1,0 8.Gabarit o’lchamlari, mm: Uzunligi......................................................2858 Eni.............................................................2600 Balandiigi...................................................2640 1.16-rasmda paxta tolasini tozalashda ishlatiladigan MQP 400-2000 rusumli tola tozalagich ko’rinishi keltirilgan. 1. 16-rasm. MQP 400-2000 rusumli arrali tola tozalagich ko’ndalang qirqimi 1-tola beruvchi quvur; 2-yo’naltiruvchi to’sqich; 3-katta to’rli baraban; 4- tushiruvchi valiklar; 5-zichlovchi valiklar; 6-ta’minlovchi valik; 7-ta’minlovchi stolcha; 8, 9-kolosniklar; 10-arralar yig’indisi (silindr); 11-ajratuvchi-cho’tkali baraban; 12-chiqindi bunkeri; 13-ifloslik chiquvchi buramali konveyer; 14- mashinaning asosi; 15-umumiy tola ketuvchi quvur. Momiqni chigitdan ajratish jarayoni linter mashinalarida bajariladi. Bunda arrali ishchi silindr ajraluvchi kalta tolani kolosnikli panjara orqasi tomon tortadi [5]. Tola va momiqni kipga presslash uchun suyuqlik bilan ishlovchi quvvatli presslash mashinasi qo’llaniladi. Maxsus zichlovchi yashikda tola oldin taxlanib, sekin-sekin zichlanib, keyin kip ko’rinishida bog’lab olinadi.

2. Buyum va detal konstruksiyasini texnologiyabopligi va tayyorlama olish usulini tanlash Tayorlamani tanlashda minimal tannarxda detalni sifatini ta’minlash asosiy talablardan biri deb hisoblanadi. Detalni tannarxi tayyorlama tannarxi bilan mexanik ishlov berish xarajatlaridan tashkil topadi. Tayyorlamani tanlash tayyor detalni tannarxini texnik-iqtisodiy hisobiga asoslangan holda amalga oshiriladi. Tayyorlama shaklini belgilashda materlalni sarfini, mexanik ishlov berishdagi xarajatlarni kamayishini hisobga olish zarur. Ishlov berishga keltirilgan tayyorlamalar texnik talablarga javob berishi kerak. Shuning uchun ularning materlalini kimyoviy tarkibi, mexanik xossasi, tuzilmasi, ichki nuqsonlari, o’lchamlari va massasi tekshiriladi. Paxta tozalash mashina detallari uchun an’anaviy va keng ko’lamda qo’llaniladigan tayyorlamani olish usullari: po’lat va cho’yan quymalar, alyuminiy qotishmalaridan bosim ostida, markazdan qochirma kuch ta’sirida olinadigan quymalar prokatlash, bolg’alash, xajmiy va varaqa shtamplash va boshqa usullar qo’llaniladi. Quyish usuli bilan po’lat va cho’yandan murakkab shaklga ega bo’lgan turli xil tayyorlanmalar olinadi. Jin va linter mashinalari yonboshlari, stanina, korpus va shu kabi yirik tayyorlamalar quyish yo’li bilan yerda tayyorlangan qoliplarda olinadi. Jin va linter kolosniklari, kronshteynlar, tishli g’ildiraklar va shu kabi mayda va o’rta kattalikdagi tayyorlamalarni olishda ikki opokali mashinada tayyorlangan qoliplardan foydalaniladi. Jin va linter qistirmalari alyuminiy qotishmasidan markazdan qochma kuch ta’sirida quyiladi. Tishli g’ildiraklar, muftalar va boshqa shu kabi po’latdan tayyorlangan tyyorlamalarni tayyorlashda shtamplash va bolg’alash usullari qo’llaniladi. Bu usullar tayyorlama o’lchamlari aniqligi va shakli detalni shakliga yaqin bo’lgani uchun metalni tejashga hamda mexanik ishlov berishdagi ish unumdorligini oshirishga imkon beradi. Ma’lumki, paxtani dastlabki ishlash mashinalarida turli xil ishchi organlari po’lat varaq materlalidan tayyorlanadi. Bu holda tayyorlamalarni tayyorlashda

varaqaviy shtamplash usulini kesish, bukish, cho’zish, teshish va shu kabi boshqa operatsiyalari qo’llaniladi. Bularga jin va linter fartugi, paxta tozalagichlarni turli xil to’rli ishchi organlari misol bo’la oladi [6]. Buyum va uni tegishli detallarni texnologiyaviyligi texnologik jarayon tasnifiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Konstruksiyani texnologiyaviyligi tamoyiliga ko’ra ayrim detallarni loyihalashda nafaqat ekspluatatsion talablarini, balki buyumni muqobil va tejamkor tayyorlash talablarini ham qondirish kerak. Buyumni tayyorlashdagi mehnat sarfi va tannarx qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik texnologiyaviydir. 9-jadval da konstruksiyalarni texnologiyaviyligi taxlil etish misol tariqasida keltirilgan. 9-jadval Konstruksiyalar va texnologik talablar Asosiy texnologik talablar Konstruksiya Texnologiyabop konstruksiya afzalligi Notexnologiyaviy Texnologiyaviy Ishlov beriladigan yuzalarni yaxlit qilish tavsiya etilmaydi 1.Ishlov berish vaqti va asbob sarfi kamayadi 2.Ishlov berish aniqligi va tozaligi oshadi Ishlov beriladigan yuzalarni bir xil balandiikda joylashtirish kerak 1.Unumdor ishlov berish usulini qo’llash mumkin bo’ladi 2.Nazoratni soddalashtiradi Pog’anali teshiklarda nisbatan aniq pog’onani ochiq qilish tavsiya etiladi 1. Ishlov berishni mehnat sarfini kamayadi 2.Ishlov berishni va asbob konstruksiyasi soddalashadi

Kesuvchi asbobni erkin kirishi va chiqishi imkoniyati 1. Asbobni sinishdan saqlanadi. 2.Unumdorlik ortadi Tayyorlamani olish usulini tanlash. Konstruktor mavjud standartlar bo’yicha tayyorlamaning materlali, uning markasini, shuningdek kerakli termik ishlov berishni tayinlaydi. Detallarni mashinada ishlash sharoitini hisobga olib, konstruktor dastlabki tayyorlama olishni maqbul usulini (quyma o’rniga bolg’alash, prokat o’rniga bolg’alash) ko’rsatishi mumkin, bu ma’lumotlar asosida texnolog tayyorlama olishni aniq bir usulini tanlaydi. Usul tanlashda quyidagilarga e’tibor qilinadi: -tayyorlama materlalini texnologik tasnifi, ya’ni uning quyuluvchanlik xossasi va bosim ostida ishlov berishda plastik deformatsiyalana olish qobiliyati, qo’llash natijasida olinadigan tayyorlama materlalining tuzilmaviy o’zgarishi (bolg’alashda tolalarni joylashishi, quymada donalarni kattaligi va boshqalar); -tayyorlamani konsruktiv shakli va o’lchamlari; -tayyorlama tayyorlashda talab qilingan aniqlik, uning yuza sifati va g’adir- budurligi, ishlab chiqarish dasturi va u dasturni bajarilishi uchun berilgan muddat. Tanlangan usul detalni tayyorlashda eng kam tannarxni ta’minlashi kerak, ya’ni materlalga, tayyorlama tayyorlashga va keyingi mexanik ishlov berishga sarflangan xarajat yuklama xarajatlar bilan birga minimal bo’lishi kerak. Tayyorlamani tayyorlash aniqligini oshishi va uning shaklini tayyor detal konfiguratsiyasiga yaqinlashishi bilan mexanik ishlov berishni solishtirma salmog’i keskin pasayadi. Lekin tayyorlama olish uchun vositaga ketgan xarajat iqtisodiy qoplamasligi sababli hamma usullar ham foyda keltiradigan bo’lavermaydi. 3. Mashinasozlikda ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar . Materlallar va yarim xomashyodan o’zini xizmat vazifasiga mos keluvchi tayyor

mashina (buym) olish uchun amalga oshirilgan barcha ayrim jarayonlar yig’indisiga ishlab chiqarish jarayoni deyiladi. Mashinasozlik korxonalarida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni, tablat buyumlarini mashinaga aylantiruvchi hamma ishlab chiqarish jarayonlarining bir qismi hisoblanadi. Tayyor mashinaga aylantirilgunga qadar xomashyo va yarim xomashyolarni bosib o’tgan barcha bosqichlarning yig’indisi mashinasozlikdagi ishlab chiqarish jarayoni deb ataladi. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: - ishlab chiqarish vositalarini tayyorlash va xizmat ko’rsatish, ish joyini tashkil qilish; - materlal va yarim xomashyolarni qabul qilish va saqlash; - mashina detallarining tayyorlashning barcha bosqichlari; - buyum va uzellarni yig’ish; - tayyor buyum va detallarni tashish; - texnik nazorat; - yig’ilgan buyumni bo’laklarga ajratish; - tayyor mahsulotni qadoqlash va boshqalar. Berilgan texnik talablarga mos keladigan detal yoki buyum olish maqsadida materlal yoki yarim xomashyoni shaklini, o’lchamini, xossalarini ma’lum ketmaketlikda o’zgartirish texnologik jarayon deyiladi. Mashinalarga mexanik ishlov berish texnologik jarayoni butun mashinani tayyorlash umumiy texnologik jarayonini qismi hisoblanadi. Mashinalarni ishlab chiqarishni ko’paytirish ishlab chiqarishni oddiy kengaytirishni (ekstensifikatsiya) yo’li bilan emas, balki birinchi navbatda texnologik jarayonini jadallashtirish (intensifikatsiya) hisobiga ta’minlanishi kerak, shuning uchun mashinasozlik texnologiyasini asosiy vazifasi – yuqori unumdorli texnologik jarayon qurishdan iboratdir. Tayyorlamalarni tayyorlash, termik ishlov berish, mexanik ishlov berish, yig’ish kabi texnologik jarayonlarni ajratadilar. Tayyorlov tasnifidagi texnologik

jarayonlarda boshlang’ich materlalni berilgan o’lchamlar va ko’rinishdagi mashinalar detallari tayyorlamasiga aylanishi quyish, bosim ostida ishlash, sortli yoki maxsus prokatni kesish hamda kombinatsiyalashgan usullarida amalga oshiriladi. Termik ishlov berish jarayonida detal materlalini xossalarini o’zgartiruvchi tuzilmaviy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni deyilganda tayyor detal olguncha tayyorlamani holatini (uni geometrik shakllari, o’lchamlari va yuzalari sifatini) ketma-ket o’zgartirilishi tushuniladi. Ishlov berish uchun tayyorlama dastgohga o’rnatiladi va mahkamlanadi. Ishlov berilgandan so’ng tayyorlama dastgohdan yechiladi, bu harakatlar tayyorlama holatini o’zgartirmaydi, ammo ular shunchalik ishlov berish bilan bog’langanki, ularni texnologik jarayondan ajratib bo’lmaydi. Yig’ish texnologik jarayoni bevosita buyum elementlarini ma’lum ketma-ketlikda qismlarga (qismni yig’ish), qismlar va ayrim detallarni buyumga yig’ish (umumiy yig’ish) bilan bog’liq, uni amalga oshirish uchun ham bir qator elementlarni birlashtirish jarayoni bilan uzviy bog’liq bo’lgan yordamchi harakatlarni bajarish zarur bo’ladi. Texnologik jarayonni bajarish uchun ish joyini tashkil qilish va jihozlash zarur bo’ladi. Bir yoki ishchilar jamoasi ish bajarishi uchun belgilangan, detal va asoboblar saqlash joyi, moslamalar, texnologik dastgoh joylashgan sex maydonining bir qismi ish joyi deb ataladi. Texnologik jarayon operatsiyalarga bo’linadi. Bir ishchi yoki ishchilar jamoasi bir ish joyida bajaradigan texnologik jarayonni tugallagan qismiga texnologik operatsiya deyiladi. Operatsiyalar mazmunini bajarish ketma-ketligini belgilash texnologik jarayon loyihalash vazifasiga kiradi. Bu ishlab chiqarish uchun katta ahamiyatga ega, chunki texnologik jarayonni unumdorligi, nazorati va rejalashtirish operatsiyalar bo’yicha hisobga olinadi. Tashkiliy nuqtai-nazardan operatsiya texnologik jarayonni asosiy va ajralmas qismi hisoblanadi. Operatsiyalarga asosan jarayonni mehnat hajmi, talab etilgan

ishlab chiqarish ishchilari va uni materlal-texnik ta’minoti (dastgohlar, moslamalar, asboblar) aniqlanadi. Operatsiya bir yoki bir necha o’tishda bajarilishi mumkin. Bir yuzaga bir yoki bir vaqtda ta’sir qiluvchi bir nechta asboblarda ishlov berishni o’z ichiga olgan operatsiyaning bir qismiga texnologik o’tish deb ataladi va u ishlov berilayotgan yuza, ishchi asbob va ishlash tartibini doimiyligi bilan tasniflanadi. O’tish bir yoki bir necha ishchi yurishda amalga oshirilishi mumkin. Yurish-o’tish qismi bo’lib, agar yurishlar bir nechta bo’lsa, unda bir qatlamdan kesiladi, ulardan dastgoh ish tartibini o’zgartirmasdan foydalaniladi. 4. Mashinasozlik ishlab chiqarish turlari va ularni texnologik jarayonlarini tasnifi Ishlab chiqarish dasturiy hajmi, mahsulot tasnifi hamda ishlab chiqarishni amalga oshirishni texnik va iqtisodiy sharoitlarga ko’ra barcha turli –tuman ishlab chiqarishlar shartli ravishda uch turga bo’linadilar: donalab (individual) seriyali va ommaviy. Ishlab chiqarishning bu har xil turlarida ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar o’ziga xos xususiyatlarga ega va ularni har biriga ishlarini tashkil etishni ma’lum shakli tegishili bo’ladi. Shuni ta’kidiash lozimki, korxonani o’zida, xattoki bir sexni o’zida ishlab chiqarishni turli turlari bo’lishi mumkin, ya’ni alohida mahsulot yoki detallar korxona yoki sexdan turli texnologik tamoyillarga ko’ra tayyorlanishi mumkin: ayrim detallarni tayyorlash texnologiyasini donalab, boshqalari, masalan ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarishga mos keladi. Masalan ishlab chiqarishni seriyalisiga tegishili bo’lgan paxta sanoati mashinasozligida ko’p miqdorda talab etiladigan mayda detallar ommaviy ishlab chiqarish tamoyiliga ko’ra tayyorlanadi. Shunday qilib, butun korxona yoki sexni ishlab chiqarishini tasniflash ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni ustunli tasnif belgisi asosida bajariladi.

Tayyorlanadigan buyum umuman takrorlanmaydigan yoki noaniq vaqt oralig’ida takrorlanadigan bo’lsa, bunday ishlab chiqarish donalab ishlab chiqarish deyiladi. Bir ish joyida davriy takrorlanishlarga ega bo’lmagan turli operatsiyalarni bajarilishi qo’llaniladigan jihozlarning universalligi donalab ishlab chiqarishning o’ziga xos belgisi hisoblanadi. Ishlab chiqarishni bu turida detallarni tayyorlash texnologik jarayoni zichlangan tasnifga ega. Bitta dastgohda bir nechta operatsiyalar bajariladi va ko’pincha turli konstruksiya va turli materlallardan tayyorlanadigan detallarga to’liq ishlov beriladi. Turli xil ishlarni bir dastgohda bajarilishda uni sozlash va rostlash ishlariga ko’p vaqt sarflanadi. Donalab ishlab chiqarishda moslamalar, kesuvchi va o’lchov asboblarini universal turlari, asosan standartga moslari qo’llaniladi. Donalab ishlab chiqarishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni tannarxi nisbatan yuqori bo’ladi. Bunday ishlab chiqarish turiga buyumning tajribaviy namunasini tayyorlaydigan tajriba sexlar, paxta tozalash korxonalari ta’mirlash bo’limlari, juda katta metallqirquvchi dastgohlar, prokatlash dastgohlari, kemasozlik va boshqa shu kabi maxsulotlar ishlab chiqaradigan og’ir mashinasozlik korxonalari kiradi. Ma’lum vaqt oralig’ida doimo takrorlanib turadigan buyumlarni seriyalab va detallarni partiyalab tayyorlashni amalga oshiradigan ishlab chiqarish seriyalab ishlab chiqarish deb ataladi. Ish joyida bir nechta davriy takrorlanadigan operatsiyalarning bajarilishi, detallar partiyasining kattaligi seriyalab ishlab chiqarishning asosiy belgisi hisoblanadi. «Partiya» tushunchasi detallar soniga, «seriya» tushunchasi esa bir vaqtda ishlab chiqarishga tushiriladigan mashinalar soniga tegishlidir. Partiyadagi detallar soni va seriyadagi mashinalar soni turlicha bo’lishi mumkin. Seriyali ishlab chiqarishda seriyadagi mahsulotlar soni, ularni tasnifi va mehnat sarfi, yil davomida seriyada qaytalanishiga bog’liq holda kichik seriyali, o’rta seriyali va yirik seriyali ishlab chiqarishlarni ajratadilar. Bunday bo’linish

mashinasozlikni turli tarmoqlari uchun shartlidir: seriyadagi mashinalarni soni bir bo’lganda, ammo turli o’lchamli, ishlab chiqarishni murakkabligi, mehnat sarfiga qarab turli ishlab chiqarishlarga kiritish mumkin. Seriyali ishlab chiqarishda texnologik jarayon asosan differenslallashgan, ya’ni alohida dastgohlarga biriktirilgan, alohida bo’lingan ko’rinishda amalga oshiriladi. Bunda dastgohlarni har xillari ishlatiladi: universal, ixtisoslashtirilgan, maxsus, avtomatlashtirilgan va hokazolar, ayniqsa sonli dasturli boshqariladigan zamonaviy dastgohlardan keng foydalaniladi. Dastgohlar shunday tanlanishi kerakki, bunda bir seriyadagi mashinalarni ishlab chiqarishdan, konstruksiyasiga ko’ra undan nisbatan farq qiladigan boshqa mashinalar seriyasini ishlab chiqarish mumkin bo’lsin. Ixtisoslashtirilgan va maxsus moslamalar, kesuvchi va o’lchov asboblarini keng qo’llanishi, detallarni tayyorlash texnologik operatsiyalari davriy takrorlanib turishi hisobiga, ularga ketgan xarajatlarni qoplaydi. U yoki bu turdagi dastgoh, moslama kesuvchi va o’lchov asboblarini tanlash tegishii birlamchi iqtisodiy hisob-kitoblar asosida bajarilishi kerak [6]. Seriyali ishlab chiqarish donalabga qaraganda iqtisodiy nuqtai-nazardan afzal, chunki bunda dastgohlardan va ishchilardan foydalanishni samaraliligi, mehnat unumdorligini yuqoriligi mahsulot tannarxini kamaytirishga olib keladi. Bunday ishlab chiqarish turiga, odatdagi metallqirquvchi dastgohlar, qo’zg’almas ichki yonuv dvigatellari, uncha katta bo’lmagan gidroturbinalar, shuningdek, to’qimachilik va paxta sanoati mashinasozligi ishlab chiqarishlari va boshqalar kiradi. Katta miqdordagi bir xil mahsulotlarni tayyorlanishi bitta ishchi joyida bir xil doimiy qaytalanuvchi operatsiyalarni tinimsiz bajarilishi orqali amalga oshiriladigan ishlab chiqarish ommaviy deyiladi. Ommaviy ishlab chiqarish turida ommaviy bunda detallarni texnologik jarayondagi operatsiyalar tartibida joylashtirilgan ishchi joylar bo’yicha belgilangan vaqt oralig’ida uzluksiz harakati amalga oshiriladi.

Ommaviy to’g’ri oqimli ishlab chiqarishda texnologik operatsiyalar ketmaketligida joylashtirilgan ishchi joylarida detalga ishlov beriladi, ammo ayrim operatsiyalarni bajarishga ketgan vaqt har xil bo’ladi. Buning oqibatida ba’zi dastgohlar oldida detallar qoladi va detallar harakati to’xtashlar bilan boradi. Katta sondagi maxsulotlar chiqarish, ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etishga ketgan xarajatlarni oqlaydi va maxsulot tannarxi seriyali ishlab chiqarishga nisbatan kam bo’ladi.

АDABIYOTLAR RO’YHATI 1. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantrishning beshta ustuvor yunalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi PrezidEНtinig 2017 yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 2. F.B.Omonov “Paxtani dasttlabki ishlash spravochnik” “Voris nashriyot” ToshkEНt-2008 3. С otton Ginners Handbook Agricultural Handbook Numer 503 2014 г . 4. Samuel Jackson Gin EfciE Н cy Handbook Tird Edition 2015 5. Э . Зикриёев “ Пахтани дастлабки қайта ишлаш ” Ўқув қўлланма . Тошкент-Меҳнат-2002. 6. Mario Lucertini. Technological Concepts and Mathematical Models in the Evolution of Modern E Н gineering Systems. Germany, 2012 7. Hans-Joachim Bungartz. Einführung in die Computergraphik. Germany, 2013 8. Grous, Ammar, Applied Metrology for Manufacturing e н gineering, John Wiley & Sons, UK 2011. 9. М .Acar, Mechatronic Design in Textile E Н gineering, Germany, 2012 10. А.А.Сафоев ва бошқалар. “Машинасозлик технологияси ва лойихалаш асослари” Дарслик. Тошкент., 2014й. “Сано-стандарт” нашриёти.

Похожие

Paxta tozalash sanoati mashinalari detallariga termik ishlov berish

Mashinasozlikda ishlab chiqarish jarayonlari

Paxta hosilini yig’ish mashinasi

Gorizontal shpindelli paxta terish mashinasining tuzilishi va ishlashi

Paxtani tozalash mashinalari ishchi qismlarini tayyorlash texnologiyasi