Меҳнат гигиенаси ва саноат cанитариясининг умумий асослари - Машиностроение - Рефераты

Меҳнат гигиенаси ва саноат cанитариясининг умумий асослари

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

38.572265625 KB

Меҳнат гигиенаси ва саноат анитариясининг умумий асослари Режа: 1. Меҳнат гигиенаси ва саноат санитарияси тушунчаси 2. Меҳнат фаолиятининг физиологик асослари 3. Асосий ноқулай ишлаб чиқариш омиллари 4. Зарарли моддаларнинг инсон организмига кириш йўллари 5. Ишлаб чиқаришдаги зарарли омиллар таъсиринииг асосий кўринишлари 6. Асосий соғломлаштириш тадбирлари 7. Темирчилик-пресслаш цехларида меҳнат гигиенаси 8. Термик ишлов бериш цехларида меҳнат гигиенаси 9. Металларга совуқлайин ишлов бериш цехларида меҳнат гигиенаси 10. Чархлаш-жилвирлаш ва жилолаш ишлари

1. Меҳнат гигиенаси ва саноат санитарияси тушунчаси Меҳнат гигиенаси меҳнат жараёнлари ва атроф ишлаб чиқариш муҳитининг киши организмига таъсирини ўрганувчи соҳа бўлиб, меҳнатнинг яхши шароитларини яратиш ва касбий касалликларнинг олдини олишга доир гигиена меъёрлари ҳамда тадбирларини ишлаб чиқади. Меҳнат гигиенаси меҳнат шароитларининг ўзига хос хусусиятлари ва уларнинг ишчи организмига таъсирини ўрганиш асосида технологик жараёнлар ва жиҳозларни такомил-лаштиришга қўйиладиган гигиена талаблари, меъёрлари ва қоидаларини белгилайди, меҳнат ҳамда дам олишни тўғри ташкил қилиш бўйича тавсиялар беради. Саноат санитарияси меҳнат гигиенаси томонидан ишлаб чиқиладиган амалий тадбирлар системаси бўлиб, ишчилар саломатлигига таъсир қиладиган ноқулай меҳнат шароитларининг олдини олишга қаратилган. Электр таъминоти ишлаб чиқариш саноатини комплекс механизация-лаштириш, автоматлаштириш ва янги илғор технологик жараёнларни жорий қилиш натижасида меҳнат шароити тубдан яхшиланади, оғир жисмоний меҳнат камаяди, қатор хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омилларининг ишчига бўладиган таъсири бартараф этилади. Ўтган давр мобайнида саноат корхоналарини реконструкция қилиш ва янгиларни қуриш бўйича кўпгина соғломлаштириш тадбирлари амалга оширилди. Улардан қуйидагилари энг муҳимдир: иссиқ цехларда (темирчилик, қуюв, термик ишлов бериш цехларида) организмнинг ўта исиб кетишига қарши тадбирлар комплекси; электролит усули билан металл қопланадиган цехларда терининг касбий касалликка чалинишига йўл қўймаслик чоралари; механика цехларида совитиш суюқликлари билан ишлаганда терининг жароҳатланишига қарши тадбирлар; қуюв, пайвандлаш, бўяш ҳамда гальваник цехларда ҳавонинг углерод (Н)-оксид ва бошқа моддалар билан ифлосланишига қарши кураш бўйича санитария-техникавий

тадбирлар; санитария маиший хоналарни қуриш, территорияни ободонлаштириш ва ҳ. к. Саноатда янги технологик жараёнларнинг жорий қилиниши электромагнитавий ва ионловчи нурланиш, шовқин, вибрация, ультратовуш каби физикавий омилларнинг организмга зарарли таъсирининг олдини олиш юзасидан тадбирлар ишлаб чиқишни тақозо этади. Қуюв корхоналарида стержен ва қолипларни ўз-ўзидан ҳамда совиб қотадиган суюқ аралашмалардан тайёрлаш, иссиқ яшикларга қуйиш, қуймалардан стерженларни электрогидравлик усул билан чиқариш ва бошқа жараёнларнинг жорий қилиниши меҳнат гигиенаси олдига янги вазифаларни қўйди. Механизациялаштирилган дастаки асбоблардан кенг фойдаланиш операторларни вибрациядан ҳимоя қилиш ва «вибрация жиҳатидан хавфли бўлган касб ишчиларининг меҳнат режимларини ишлаб чиқиш зарурлигини тақозо этди. Тезюрар машиналарга хизмат кўрсатиш, автоматик станоклар ишини ростлаш инсондан ақлни тез ишлатишни, кўз, қулоқ ва бошқа аъзоларнинг биргаликда ишлашини аниқ ҳамда зийраклик билан бошқариш ва уларнинг сигналига тез ҳамда аниқ жавоб беришни талаб этади. Ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилишда юқорида кўрсатилган ўзгаришлар меҳнат шароитларига таъсир этади ҳамда меҳнат жараёнларининг ноқулай омиллари таъсирини, хусусан, автоматик линия ва конвейерларда ишлаганда ишнинг монотонлиги (бир хиллиги) ва бунинг оқибатида бўладиган чарчашни камайтиришга доир профилактик чора тадбирларга амал қилишни тақозо этади. Юқори босим ёрдамида металларни сиқиб чиқариш, олмос ёрдамида ва электрокимёвий ишлов бериш, оксидлантирмасдан қиздириш, металларга термик ишлов бериш каби янги илғор усулларнинг қўлланилиши меҳнат қуроли, предмети ва шароитини ўзгартиришни ҳамда меҳнатнинг қулай

шароитларини таъминлаш юзасидан қатор тадбирларни амалга оширишни талаб қилади. Ўрта маълумотли малакали ишчилар тайёрлаш учун коллеж ўқувчиларини меҳнат гигиенасининг асосий масалалари билан таништириш, уларда меҳнат жараёнидаги гигиеник кўникмаларни тарбиялашда муҳим аҳамиятга эга. Бу кўникмалар санитария меъёрлари ва қоидаларига риоя қилишга, ишлаб чиқаришда касалланиш ва шикастланишни камайтиришга ҳамда ишлаб чиқариш маданиятини оширишга ёрдам беради. Меҳнат гигиенаси ишлаб чиқадиган тадбирлар ишчиларнинг соғлиғи ва кайфиятини яхшилашга ҳамда меҳнат унумдорлигини оширишга қаратилган. 2. Меҳнат фаолиятининг физиологик асослари Меҳнат физиологияси вазифасига физиологик жараёнларни, яъни меҳнат фаолияти жараёнида инсон организми ҳаётий функцияларининг ҳолати ва ўзгаришини ўрганиш киради. Меҳнат физиологлари мана шундай ўрганиш асосида ишнинг қийинлигини белгиловчи критерийларни ҳамда меҳнат жараёнлари, меҳнат ва дам олиш режимини тўғри ташкил қилиш, иш мебелларини рационализация қилиш, ишчининг вазияти, иш ўрни ва ҳ.к. бўйича тадбирлар ишлаб чиқадилар. Меҳнат фаолиятининг турли кўринишлари кўп қиррали ҳодиса ҳисобланади ва «физиологик томондан бу ҳар ҳолда киши организмининг функциясидир ва бундай функциянинг ҳар бири, унинг мазмуни ва формаси қандай бўлишидан қатъий назар, аслида киши миясини, нервларини, сезги органларини ва шу кабиларнинг сарф қилинишидир». Инсоннинг иш қобилияти ёки узоқ муддат давомида сифат кўрсаткичларини ўзгартирмаган ҳолда иш бажариш қобилияти турли омилларга боғлиқ; улардан физиологик функцияларнинг меҳнат фаолияти шароитларига мослашишй, ўрганиш ва машқ қилиш, чарчаш ва эмоционал ҳолат, меҳнат шароитлари энг муҳим омиллар ҳисобланади.

Меҳнат фаолиятининг турли шакллари физиологик функцияларга ҳар хил талаблар қўяди. Жисмоний меҳнатда энг катта нагрузка нерв-мускул аппаратларига, қон айланиш, нафас олиш органларига тушади. Ақлий меҳнатда ёки технологик жараёнларни бошқаришнинг мураккаб пультларида ишлаганда кўпгина диққат-эътибор ва ижодий фикр юритиш талаб қилинади. Майда аниқ деталларга ишлов беришда мускуллар кам, сезиш ва кўриш органлари эса кучли зўриқади. Организмнинг физиологик функциялари меҳнат фаолиятининг турига қараб ўзгариб туради. Агар белгиланган ишни бажариш учун зарур бўлган физиологик функция иш сменаси давомида қайта тикланса, унинг ўзгариш қиймати инсоннинг иш қобилияти пасайганлигини билдирмайди. Масалан, дастаки болғалайдиган темирчининг иши катта жисмоний зўриқишга ҳамда нерв системасига таъсир қилувчи қатор омилларга боғлиқ. Бу ишни бажаришда мускулларнинг ишлаши учун зарур бўлган кислородни истеъмол қилиш 1 л/мин гача ошади; тинч ҳолатда эса одам минутига 200— 250 см 3 кислород истеъмол қилади. Ишлаётган вақтда юрак қисқариши ортади, пульс минутига 160 ва ундан кўп уради. Тинч ҳолатда 120—140 мм симоб устунига тенг бўлган артериал босим ишлаш пайтида ва ундан сўнг 50 —70 мм симоб устунига қадар ортади. Соғлом темирчида бу ўзгаришлар ишдан сўнг тез тикланади. Тикланиш вақти турлича бўлиб, жисмоний нагрузка ва атроф муҳитга боғлиқ. Масалан, юқори температура тикланиш даврини секинлатади. Шунинг учун физиологик фунцияларни тез тиклаш мақсадида ҳавоси кондицияланадиган хоналар қурилади. Ишчилар танаффус пайтларида, ана шу хоналарда дам оладилар. Агар физиологик функциялар иш сменаси даврида кескин ўзгарса, бу ҳол организмнинг меҳнат фаолияти шароитларига қониқарсиз мослашишидан дарак беради. Бундай ҳолларда меҳнат шароитларини қулайлаштириш ҳамда меҳнат ва дам олишни рационал ташкил қилишга қаратилган, физиологик жиҳатдан асосланган соғломлаштириш тадбирларини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш зарур, чунки меҳнат

фаолиятига қониқарсиз мослашиш организмнинг толиқишига, иш қобилиятининг пасайишига олиб келади. Иш қобилиятига эмоционал ҳолат ҳам таъсир кўрсатади: ижобий эмоциялар иш қобилиятини оширади, меҳнат шароити келтириб чиқарган салбий эмоциялар иш қобилиятини пасайтиради. Иш қобилияти ишчининг ёши ва иш стажига боғлиқ. Иш қобилияти кун давомида бир хил бўлмайди ва уни қуйидаги фазаларга ажратиш мумкин: 1. Иш кунининг дастлабки соатларида ишга кўникиш ва иш қобилиятининг ўсиш фазаси, бунда вақт бирлиги ичида ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдори билан ўлчанадиган меҳнат унумдорлиги ортади. 2. Иш қобилияти ва меҳнат унумдорлиги юқори бўлган фаза. 3. Чарчаш бошланиши билан характерланадиган иш қобилиятининг пасайиш фазаси. Меҳнат жараёнида юқорида кўрсатилган иш қобилияти фазаларига физиологик функцияларни ўрганиш учун инсон физиологиясини меҳнат фаолиятидан ташқари вақтда ўрганишда қўлланиладиган усуллардан фойдаланилади. Лекин бу усуллар фақат лабораторияларда эмас, балки бевосита ишлаб чиқаришда ҳам қўлланилганлиги сабабли уларга махсус талаблар қўйилади. Бунда ишчини ишдан чалғитмасдан смена давомида физиологик функциялар ҳолатини текшириш имконини берадиган ихчам аппаратлардан фойдаланилади. Меҳнат физиологиясини ўрганишда газ алмашиш кўрсаткичларига қараб энергия сарфини, юрак-томир системасининг функциясини, анализаторлар ва ҳаракатлантирувчи аппаратнинг қўзғатувчанлиги ва функционал ҳаракатчанлигини, шунингдек, мускул кучи ҳамда чидамлилигини аниқлаш усуллари кенг тарқалган.

3. Асосий ноқулай ишлаб чиқариш омиллари Инсоннинг меҳнат фаолиятида ишлаб чиқариш муҳити билан унинг организми ўзаро муносабатда бўлади. Инсон ишлаб чиқариш муҳитини ўзгартиради ва ўз талабларига мослаштиради. Ишлаб чиқариш муҳити технологик жараённинг хусусиятлари (ишлаб чиқариш жараёнларининг автоматлаштирилганлик ва механизациялаштирилганлик даражаси, ускуналарнинг герметиклиги хизмат кўрсатишнинг қулайлиги), иш жараёнининг характери (иш ҳолати, эмоционал ва нерв-мускулнинг зўриқиш даражаси ва ҳ. к.), меҳнатнинг гигиеник шаро-итлари (ҳавонинг чанг ва газ билан ифлосланганлиги, шовқин, вибрация параметрлари) га боғлиқ ҳолда ишчига таъсир кўрсатади. Санитария-гигиена ва санитария-техникавий талабларга амал қилинмаса, ишчи организмига турли ноқулай ишлаб чиқариш омиллари таъсир кўрсатиши мумкин. Ишчининг иш қобилияти ёки соғлиғига бевосита ёки билвосита ёмон таъсир қилувчи ишлаб чиқариш муҳити ва меҳнат жараёнининг ноқулай омиллари ишлаб чиқаришдаги зарарликлар деб аталади. Барча ноқулай ишлаб чиқариш омилларини ўрганиш осон бўлиши учун улар ўз табиатига кўра: кимиёвий, физикавий ва психофизи-ологик омилларга ажратилади. Биринчи гуруҳга кўпгина зарарли газ ва буғлар киради. Электр таъминоти ишлаб чиқариш саноати шароитида углерод (ИИ)-оксид, бензол, толуол буғлари, сульфит ангидрид, азот оксидлар, қўрғошин аэрозоли, хром ангидрид ва ҳ. к. ана шундай зарарли газ ва буғ ҳисобланади. Иккинчи гуруҳга электр таъминоти корхоналаридаги қуюв, темирчилик, термик ишлов бериш ва бошқа цехларда бўлиши мумкин бўлган ишлаб чиқариш ташқи муҳитининг ноқулай физикавий омиллари (юқори ёки паст температура, намлик, ҳавонинг ҳаракатланиш тезлиги), шунингдек, турли жиҳозлар ёнидаги иш ўринларида учрайдиган юқори даражадаги

шовқин, вибрация ва ультратовуш ҳамда турли нурланишлар (иссиқлик, инфрақизил, ионловчи, электромагнитавий нурланишлар) киради. Психофизиологик омиллар деб аталувчи учинчи гуруҳга тананинг узоқ муддат бир хил вазиятда бўлиши (масалан, конвейерда бир хил операцияларни бажаришда), ҳали механизациялаштирилмаган иш участкаларида тушадиган катта жисмоний нагрузка, кўриш, эшитиш органлари ва системаларининг ўта зўриқиши ҳамда автоматлаштирилган цехлардаги бошқариш шити ва пультларида ишлаётганда эмоционал зўриқиш ва бошқалар киради. 4. Зарарли моддаларнинг инсон организмига кириш йўллари Ишлаб чиқаришда зарарли моддаларнинг организмга кириш йўлларини билиш жуда муҳим, чунки бу заҳарланишнинг олдини олиш чораларини белгилаб беради. Зарарли моддалар организмга уч йўл билан, яъни нафас олиш органлари, ошқозон-ичак йўллари ҳамда тери орқали кириши мумкин. Нафас олиш йўллари орқали буғ, газ ва чанг кўринишидаги зарарли моддалар киради. Ишлаб чиқариш шароитида зарарли моддалар ошқозон-ичак йўли орқали организмга кам тушади. Заҳарли чанглар, масалан, қўрғошин чанги қўлга тез ўтиради, қўл яхшилаб ювилмаса, овқат ейиш ва чекиш вақтида оғиз бўшлиғига тушиши мумкин. Заҳарлар ошқозон-ичак йўлида ўпкага нисбатан қийин сўрилади, лекин ошқозон ширасининг кислотали муҳити кимёвий моддалар хоссаларини организм учун ноқулай томонга ўзгартириши мумкин. Масалан, қўрғошин бирикмалари сувда ёмон эрийди, лекин ошқозон ширасида яхши эрийди, шунинг учун у тез сўрилади. Тери орқали организмга ўтадиган заҳарли моддалар миқдори уларнинг терига тегиб турадиган сирти катталигига, мойда эрувчанлигига, қон айланиш тезлиги ва модданинг концентрациясига боғлиқ.

5. Ишлаб чиқаришдаги зарарли омиллар таъсиринииг асосий кўринишлари Касбий касалликлар ишлаб чиқаришдаги зарарликларнинг организмга таъсири остида пайдо бўладиган касалликлардир. Ишлаб чиқаришдаги зарарликлар, бундан ташқари, одатдаги касалликларнинг пайдо бўлиши, кечиши ва натижасига ҳам катта таъсир кўрсатади. Ишлаб чиқариш муҳитининг у ёки бу ноқулай омили ишчи организмига таъсир қилганда қатор шароитлар (ишлаб чиқаришдаги ноқулай омилнинг таъсир этиш интенсивлиги, таъсир қилувчи модданинг физик- кимёвий ҳолати, асосий касбий зарарликларнинг бошқа ноқулай шароитлар билан бирга таъсири) патологик жараённинг тезлашишига олиб келиши мумкин. Сурункали касбий касалликнинг ривожланиши учун касбий зарарликлар таъсир этадиган шароитда маълум муддат ишлаш кифоя. Касбий касалликларнинг пайдо бўлишида организмнинг ўзига хос хусусиятлари катта роль ўйнайди. Касбий касалликлар ўткир ва сурункали хилларга бўлинади. Баъзи моддалар (масалан, кислота ва ишқорлар) организмга таъсир қилиши биланоқ касаллик симптомларини юзага чиқаради. Заҳар (масалан, марганец) сурункали таъсир этганда патологик ўзгаришлар секин кечади. Электр таъминоти саноатида ишлаб чиқаришдаги зарарликлар таъсири билан боғлиқ бўлган касалликлар ичида пневмокониозлар асосий ўринни эгаллайди. Пнезмокониозлар юқори концентрациядаги майда ишлаб чи-қариш чангининг узоқ муддат ўпкага таъсир қилиши натижасида пайдо бўлади. Саноатдаги барча касбий касалликларнинг учдан бири пневмокониозларга тўғри келади. Пневмокониозлар ва чанг бронхитлари силлиқлаш, чархлаш ва жилвирлаш ишлари бажариладиган механика цехларида, шунингдек, пайвандлаш ишлари бажариладиган механика - йиғув ва бошқа цехларда

зарур соғломлаштириш тадбирлари кўрилмаган, чанг концентрацияси белгиланган чегарадан ошиб кетган ҳолларда учрайди. Юқори концентрациядаги кварц қуми чанги бўлган ҳаводан узоқ муддат нафас олиш организмнинг силикоз билан касалланишига олиб келади; силикоз ўпка ҳамда юқори нафас йўлларини шикастлайди. Силикознинг ривожланишида эркин кремний (1У)-оксид кўп бўлган қуюв цехларидаги чанг хавфлидир. Силикознинг ривожланиш муддати ҳаводаги чангнинг миқдорига, унинг организмга таъсир этиш муддатига, шунингдек, организмнинг ўзига хос хусусиятларига, хусусан, юқори нафас олиш йўлларининг ҳолатига боғлиқ. Электр таъминоти корхоналарининг механика цехларида станокчиларнинг кийими ва бадани таркибида минерал нефть мойлари бўлган совитиш-мойлаш суюқликлари билан ифлосланиши муносабати билан дерматит деб аталувчи касбий тери касалликлари пайдо бўлиши мумкин. Машинасозлик саноатида ишлаб чиқаришдаги зарарликлар таъсирида пайдо бўладиган касалликлар ичида бу касалликлар 9% ни ташкил этади. Бу касалликлар билан оғриганда терининг тук ости ва ёғ безлари жойлашган қисмида мойли фоллекулитлар (сизлағичлар) пайдо бўлади. Улар терининг сувга кўпроқ тегадиган жойларига чиқади. Гальваник цехлардаги ишчиларда (айниқса, никелловчилар-да) экзема ва дерматит каби тери касалликлари кўп учрайди; бу касалликларни никель тузлари юзага келтиради. Хромловчиларда тери касаллиги (екземалар, яралар, дерматитлар) бирмунча кам учрайди, лекин уларнинг терисида хромга сезгирлик (сенсибилизация) ортади ва хром ангидридни яна ишлатганда касаллик қайтадан пайдо бўлиши мумкин. Пайвандлаш ишларидаги зарарли омиллардан бири вольт ёйи алангасининг нурланиши бўлиб, унинг спектрида ультрабинафша нурлар кўп бўлади. Бу нурларнинг эритем (иссиқлик) таъсири катта.

Кўз тегишлича ҳимоя қилинмаса, бу нурлар касбий кўз касаллиги - электроофтальмияни келтириб чиқариши мумкин. Электроофтальмияда кўз қаттиқ оғрийди, ёшланади, бош оғрийди. Касаллик 2 - 6 кун давом этади. Электр-пайвандчилар учун вольт ёйининг ўта ёрқинлиги (4000°С) ҳам катта хавф туғдиради, у кўз тўқималарини шикастлантириб, кўриш даражасини пасайтиради. Буюмларни грунтовкалаш, бўяш ва қуритишда ишлаб чиқариш хоналарининг ҳавоси турли эритувчи ва суюлтиргичларнинг, хусусан, ароматик углеводородлар (толуол, ксилол ва ҳ. к.) нинг ҳамда мураккаб эфирлар (бутилацетат, этилацетат ва ҳ. к.)нинг буғлари билан ифлосланиши мумкин. Бўёқ чангларида қўрғошин бирикмалари бўлиши мумкин. Ишчи- бўёқчилар юқорида кўрсатилган моддаларни рухсат этилганидан ортиқча концентрацияда ишлатганларида улар заҳарланиши мумкин. 6. Асосий соғломлаштириш тадбирлари Технологик жараён ва ишлаб чиқариш жиҳозлари иш ўрнини ташкил қилишга, вентиляция ўрнатиш ҳамда уни ишлатишга, ишчиларга маиший хизмат кўрсатишни ташкил қилишга, ишлаб чиқариш ва маиший хоналарни тоза сақлашга, даволаш - профилактика ишларини ташкил қилиш ва, ниҳоят, индивидуал ҳимоя воситалари ҳамда шахсий гигиенага доир соғломлаштириш тадбирларининг бутун системасини бир йўла амалга оширгандагина меҳнатнинг соғлом ва хавфсиз шароитларини ҳамда юқори иш қобилиятини таъминлаш мумкин. Технологик ва ташкилий тадбирларнинг моҳияти зарарликлар пайдо бўлишининг олдини олиш ва зарарли моддаларни зарарсизлари билан алмаштириш имконини берадиган технологик жараённи жорий қилишдан иборат. Масалан, ҳозирги пайтда қуймалар қум билан эмас, балки гидравлик усулда тозаланади, натижада чанг кам пайдо бўлиб, силикоз билан оғриш хавфи йўқолиб бормоқда. Қуймани вибрацион панжараларда уриб

чиқаришни қолип аралашмаси тушиб кетадиган (правал) панжараларда чиқариш билан алмаштириш шовқин ва вибрацияни камайтиради. Қуймани жилвирлаш доиралари ўрнига ишқаланувчи пўлат доиралар ёрдамида тозалаш чанг ҳосил бўлишини камайтиради ва чанг характерини ўзгартиради (силикоз жиҳатидан хавфли бўлган минерал чанглар ўрнига металл чанглари пайдо бўлади) ҳамда пневмокониоз билан касалланиш хавфи йўқолади. Чўянни суюқлантириш учун қуюв цехларидаги вагранкаларни саноат частотасига эга бўлган юқори частотали индукцион печлар билан алмаштириш завод ва цех территориясидаги ҳавонинг ифлосланишини кескин камайтиради; металл буюм ҳамда конструкциялар парчинлаб ва четини қайириб бириктириш ўрнига электр ёйи ёрдамида пайвандлаб бирлаштирилса, қулоқни битирувчи шовқин ва вибрация кескин камаяди. Меҳнатнинг қулай шароитини таъминлашга қаратилган технологик ва ташкилий тадбирлар ичида технологик режимларга риоя қилиш ҳамда улар устидан назоратини таъминлаш муҳим роль ўйнайди. Соғломлаштириш тадбирлари ичида ишчиларнинг меҳнат ва дам олиш режимларига риоя қилиш ҳамда иш ўрнининг тўғри ташкил қилиниши алоҳида ўрин тутади. Санитария-техникавий тадбирларни амалга ошириб, ҳаво муҳитининг меъёр талабларига жавоб берадиган ҳолатига эришиш мумкин. Бунда ишлаб чиқариш хоналарини самарали шамоллатиш, уларни мунтазам ва яхшилаб пневматик ҳамда намлаб тозалаш, ҳамда чангсизлантириш муҳим аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш жиҳозларининг герметиклигини таъминловчи воситаларни (жиҳозни беркитиб турувчи вентиляцион кожухлар, питралар билан қуймаларни тозалаш камерасидан қуйманинг чиқиш ва кириш жойини беркитиб турувчи резина тасмадан ясалган шторлар ва ҳоказоларни) тўғри сақлаш муҳим аҳамиятга эга. Жиҳозлар профилактик таъмирлангандан ва созлангандан сўнг вентиляцион кожухлар, кўпинча, очиқ қолдирилади, бу эса чанг дамда газ чиқишини кўпайтиради. Қуймаларни литралар билан

тозалаш камераларидаги шторлар герметиклигининг бузилиши питраларнинг учиб чиқишини ва ишчиларнинг шикастланиш хавфини кўпайтиради. Санитария-техникавий тадбирларга сув ичиш режимини тўғри ташкил қилишга қаратилган сув билан таъминлаш тадбирлари ҳам киради. Ишчиларни ичиладиган сув билан таъминлаш учун фонтанчалар, сув оқиб чиқадиган учликлар билан таъминланган усти берк баклар, бошқа қурилмалар ўрнатилади. Иссиқ цехларда ишчиларни ҳар бир одамга 4-5 л ҳисобида шўртанг газ сув билан таъминловчи қурилмалар учун 2—3 м 2 майдон ажратилади. Даволаш-профилактик тадбирлар ичида заҳарли моддалар таъсирида бўладиган ишчиларни дастлабки даврий тиббий кўрикларидан ўтказиш алоҳида аҳамиятга эга. Бу кўриклардан мақсад, соғлиғи ушбу ишга тўғри келмайдиган кишиларни аниқлаш, бошланаётган Касбий касалликларнинг биринчи белгиларини ўз вақтида аниқлаш ҳамда мазкур шароитда ишлашни давом эттириш ишчи учун қай даражада хавфлилигини аниқлашдан иборат. Тиббий - санитария қисмлари бўлган корхоналарда профилакториялар, ингаляториялар, фотариялар ташкил қилиш даволаш профилактик тадбирлар системасида алоҳида ўринни эгаллайди. Бу тадбирлар меҳнат қобилиятини ошириш ва касалланишни камайтириш (профилакториялар), касалланган юқори нафас йўлларини даволаш ҳамда касалланишнинг олдини олиш (ингаляториялар), табиий ёруғлик бўлмаган корхоналарда ультра-бинафша нурлар етишмовчилигининг олдини олишга (фотариялар) қаратилган. Бу гуруҳдаги тадбирлар ичида организмнинг зарарли моддаларга қаршилигини ошириш ва овқатланиш режимини тўғри ташкил қилишга қаратилган даволаш профилактик овқатлантириш тадбирлари катта роль ўйнайди. Толиқишни камайтириш, меҳнат унумдорлигини, мускуллар кучини ошириш, ўпканинг ҳаётий сиғимини ошириш ва нафас олишнинг тўғри

ритмини яратишга имкон берадиган ишлаб чиқариш гимнастикасини мунтазам равишда ўтказиш ҳам даволаш-профилактик тадбирлардан бири ҳисобланади. Санитария назорати органлари санитария-епидемиология станциялари ҳамда корхоналардаги тиббий-санитария қисмлари врачларидан заводларнинг хавфсизлик техникаси бўлимлари билан биргаликда корхонадаги ҳаво ҳолатини мунтазам текшириб бориш асосида санитария- гигиена ва даволаш-профилактик тадбирлар ишлаб чиқишни талаб қилади. Бундай текширув газоанализаторлар ҳамда ҳозирги замон текшириш усуллари билан амалга оширилади. Олинган натижалар иш зонасидаги ҳавода заҳарли моддаларнинг йўл қўйилган концентрацияси (ПДК — предельно допустимая концентрация) билан солиштирилади. Ҳозирги вақтда 700 дан ортиқ зарарли моддалар учун ПДК белгиланган. Шу билан бир қаторда, соғломлаштириш тадбирларини ишлаб чиқишда ишчиларни даврий тиббий кўрикдан ўтказиш ва диспансеризация натижалари ҳисобга олинади. Тиббий кўрик ва диспансеризация заводларнинг тиббий - санитария қисмлари ҳамда поликлиникалардаги врачлар томонидан вақт-вақти билан ўтказилади. Ишлаб чиқилган таклифлар санитария назорати органлари ва тиббий-санитария қисмлари врачлари ўртасида завод маъмурияти ва жамоат ташкилотлари вакиллари иштирокида муҳокама қилинади ҳамда белгиланган муддат ичида амалга ошириш учун завод маъмуриятига берилади. 7. Темирчилик-пресслаш цехларида меҳнат гигиенаси Темирчиликдаги технологик жараён металлга пресслаш, болғалаш, штамплаш усуллари билан ишлов беришдан иборат. Темирчилик цехларига металл қуюв ёки прокат цехларидан иссиқ ва совуқ қуймалар кўринишида келтирилади; бу қуймалар ишлов беришдан олдин электр энергияси ёки суюқ ёнилғида ишлайдиган печларда керакли температурагача қиздирилади.

Сўнгги йилларда ўтказилган текширишлар ҳозирги замон темирчилик пресслаш цехларидаги асосий ноқулай омилларга юқори температура, интенсив инфрақизил нурланиш ва шовқин таъсири киришини кўрсатди. Бу цехларда қиздириш печларининг сирти ва совиётган металл асосий иссиқлик манбаи ҳисобланади. Ажралиб чиқаётган иссиқлик миқдори технологик жараённи ташкил қилинишига, жиҳозлар характери ва уларни жойлаштирилишига боғлиқ. Энг оғир метеорологик шароит темирчилик цехининг кўп пролётли биносида жиҳозлар тўрт қатор жойлаштирилганда, шунингдек, тутун-газ чиқарадиган каналлар бўлмаган қиздириш печларидан фойдаланганда вужудга келади; одатда, тутун-газ чиқариш каналлари орқал ортиқча иссиқлик ва тўла ёниб битмаган маҳсулотлар атмосферага чиқариб юборилади. Бу ҳолда автомобил ҳамда трактор заводларининг темирчилик- пресслаш ва темирчилик-штамплаш цехларида ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдори соатига ўнлаб миллион калорияга етиши мумкин, иссиқлик оқимининг ҳажмий зичлиги эса 200—250 ккал/соат-м 3 га етади; печларга газ- тутун чиқариш каналлари қурилганда тахминан 75% иссиқлик атмосферага чиқариб юборилади. Темирчилик цехида иссиқлик кўп ажралиб чиққанда ёз кунлари ҳаво температураси 34—36°С га етади, жиҳозлар норационал жойлаштирилганда поковка, қайноқ металлар қолдиқларини олиб кетиш ёмон ташкил қилинганида эса ҳаво температураси 40—45°С гача кўтарилиши мумкин. Темирчилик цехларидаги ишчиларга ҳавонинг юқори температураси билан бирга температураси 700—1000 0 С гача қиздирилган металлдан ва қиздириш печлари сиртидан чиқадиган инфра қизил нурланиш ҳам таъсир қилади. Айниқса, оғир ва ўртача оғирликдаги болғаларга хизмат кўрсатадиган қиздирувчилар 8—9,5 кал/см 2 -минга етадиган интенсив нурланиш таъсирида бўладилар. Енгил болғаларга хизмат кўрсатадиган

қиздирувчилар эса интенсивлиги 0,5—2,5 кал/см 2 -мин га етадиган нурланиш таъсир этади. Штамповкачи ва прессловчиларнинг иш ўринларидаги нурланиш интенсивлиги ишлов бериладиган буюмнинг ўлчамларига боғлиқ ҳолда 0,56 дан 2,6 кал/см 2 -мин гача ўзгариб туради. Поковкаларни печдан болғага олиб ўтишда ҳам интенсивлиги 4—6 кал/см 2 -мин бўлган нурланиш таъсир этади. Автомобиль ва трактор саноатининг поток усулда кўплаб ишлаб чиқариш ташкил қилинган темирчилик-пресслаш ҳамда темирчилик штамплаш цехларидаги узоқ муддатли нурланиш, айниқса, ёмон таъсир кўрсатади. Поток усулда кўплаб ишлаб чиқаришда асосий ва ёрдамчи жараёнлар комплекс механизациялаштирилмаганда анчагина жисмоний зўриқишни талаб қилувчи ҳолда бажариладиган операциялар сақланади. Санаб ўтилган омилларнинг биргаликда таъсири темирчилик пресслаш цехларида ишловчи асосий касбий гуруҳлар учун ноқулай меҳнат шароитларини яратади. Электрокўприк кранларнинг кранчилари ҳам ноқулай метеорологик шароитда бўладилар. Иссиқ ҳаво массаси цехнинг етарлича табиий шамоллатилмайдиган юқори зонасида тўпланиши туфайли, юқорида жойлашган кабиналарнинг температура шароитлари жуда оғир бўлади. Бу ҳодиса, айниқса, кўп пролётли биноларда яққол сезилади. Шуни айтиб ўтиш керакки, кабина иссиқликдан етарлича изоляцияланмаганлиги сабабли унинг деворлари ва поли 35—40°С гача, айрим ҳолларда эса, ҳатто, 50°С гача қизиб кетади. Ҳаво температурасининг юқори бўлиши, кабинанинг металл тўсиқлари қизиб кетиши ҳамда ҳавонинг секин ҳаракатланиши (0,2—0,3 м/сек) оқибатида тананинг конвекция йўли билан иссиқлик бериши қийинлашади ва организмнинг терморегуляцияси кескин зўриқади. Темирчилик-пресслаш ишлаб чиқариши учун умумий баландлик даражаси 95—125 дБ бўлган шовқин характерлидир.

Буғ-ҳаво ёрдамида ишлайдиган ва пневматик штамплаш болғалари асосий шовқин чиқариш манбаи ҳисобланади. Штамповкачиларнинг иш ўринларида шовқиннинг энг юқори даражаси 126 дБ га етади. Кривошипли болғалаш-штамплаш прессларида заготовканинг шакли зарб таъсирида эмас, балки аста-секин ортиб борувчи босим таъсирида ўзгариши туфайли организм учун хавфли бўлган шовқин ҳосил бўлмайди деган мулоҳазалар бор. Темирчилик цехларидаги технологик жараёнда, одатда, ҳавога углерод (П)оксид, олтингугурт гази ва мойли аэрозол, шунингдек, қурум ҳамда тутун ажралиб чиқади. Қиздириш печлари ва иссиқ штампларни минерал» мойлар билан мойлаш жараёни юқорида айтилган маҳсулотлар ажралиб чиқадиган манба ҳисобланади. Штамплаш зонасида ҳаво муҳитини ифлослантирувчи асосий моддаларга штамплаш зонасида юқори температурада урчуқ мойидан пайдо бўладиган мойли аэрозол ва сиқилган ҳаво штамп матрицалари ҳамда поковкалар сиртидан учирадиган қасмоқ чанги киради. Иш ўринларида мойли аэрозол миқдори 2,7— 8,4 мг/м 3 , қасмоқ: чанги эса 3—4 мг/м 3 ни ташкил этади. Қиздириш печлари учун ёнилғи сифатида олтингугурт аралаш- маларидан тозаланмаган генератор газини, шунингдек, кўп олтингугуртли мазутдан (100 маркали) ёнилғи сифатида фойдаланганда кўплаб олтингугурт гази ажралиб чиқади. Аерация ҳамда тутун-газ чиқариб юбориш қурилмалари билан жиҳозланган замонавий цехларда ҳаво углерод (П)-оксид ва олтингугурт гази билан ифлосланади. Йилнинг совуқ ва иссиқ даврларида ўтказилган текширишлар натижасида барча анализларнинг 60—68 процентида углерод (П)-оксид бутунлай учрамаслиги, барча намуналарнинг 32—40 процентида эса углерод (ИИ)-оксид концентрацияси рухсат этилган чегарага етмаганлиги аниқланди. Йилнинг иссиқ ва совуқ даврларидаги концентрацияси 2—3 мг/м 3 дан ошмаган, бу эса рухсат этилган чегарадан

анча камдир. Лекин ёниб битмаган маҳсулотларни чиқариб юбориш қурилмаси билан жиҳозланмаган печларда 100 маркали мазутдан фойдаланилганда СО 2 нинг концентрацияси анча ортиб кетади. Темирчи, штамповкачи, қиздирувчи, прессловчи ва кранчилар ишлаётган вақтда, кўпинча, танасининг ҳарорати кўтарилади, пульси ҳамда нафас олиш частотаси тезлашади, максимал артериал босими ортади, сув-туз алмашиши салбийлашади ва тезда умумий толиқиш содир бўлади. Юқори интенсивликдаги шовқин ишчиларда касбий касаллик — қулоқ оғирлигини юзага келтириши мумкин. Асосий соғломлаштириш тадбирлари қулай метеорологик шароитлар яратиш ҳамда ҳавоннинг газ ва қурумлар билан ифлосланишини йўқотишга қаратилиши лозим. Бу мақсадда саноат печлари учун олтингугурт аралашмаларидан тозаланган генераторга зидан фойдаланиш ҳамда индукцион электрик қиздиришни қўллаш тавсия этилади. Металлни алангали печлар ўрнига электр ёрдамида қиздириш натижасида ҳам муҳитнинг қоракуя, газ ва бошқа моддалар билан ифлосланишига барҳам берилади ҳамда қатор операцияларни механизациялаштириш ва автоматлаштириш учун қулай имкониятлар яратилади. Агар печлар тўла ёниб битмаган маҳсулотларни СН 245—71 талабларига риоя қилган ҳолда чиқариб юбориш учун газ-тутун чиқарадиган қурилмалар билан жиҳозланган бўлса, оғир мазутлардан фойдаланиш мумкин. Мазут печларга берилишидан олдин, форсункага бериладиган ҳаво каби иситилиши лозим. Бу тадбирлар ёнилғининг тўлароқ тўзиши ва ёнишини таъминлайди ҳамда тўла ёниб битмаган маҳсулотлар миқдорини камайтиради. Штамплар учун мойлаш материалларини танлашда уларнинг заҳарлилик хусусиятларини, шунингдек, уларнинг парчаланиши натижасида иш зонасидаги ҳавога ажралиб чиқадиган маҳсулотларнинг хоссаларини ҳисобга олиш лозим. Сув асосидаги мойлардан фойдаланилганда ҳавонинг термик оксидланиш деструкцияси (структура бузилиши) маҳсулотлари билан ифлосланишига барҳам берилади. Волга автомобиль заводида мой

сифатида «Укринол-7»дан фойдаланилганда бу мой штамплаш пайтида тўла ёниб битган, натижада ҳаво мой аэрозоли билан ифлосланмаган. Мой рецептурасини лабораторияда мунтазам текшириб туриш, янги мойлаш материалларидан фойдаланиш мумкинлигини эса санитария назорати органлари билан келишиш лозим. Организм ўта қизиб кетишининг олдини олиш учун темирчилик цехларида сермеҳнат жараёнларни механизация-лаштириш; металлни печдан темирчилик жиҳозларига рольганглар ёрдамида узатиш; турткичлар, битта издан юрадиган аравачалар, темирчи-манипуляторлар пневматик кўтариш столлари ва бошқалардан фойдаланиш зарур. Темирчилик цехидан иссиқ поковка ва металл бўлакларини ўз вақтида олиб кетиш керак. Бу тадбирлар темирчилик цехлари учун хосдир. Замонавий темирчилик цехларининг температура режими кўп жиҳатдан ҳаво алмашинуви қандай ташкил қилинганлигига боғлиқ. Кондиционерлар ёрдамида ҳаво алмаштириладиган цехларда ҳаво температураси бутун йил давомида барқарор бўлади. Ишчиларни инфрақизил нурланишдан ҳимоя қилувчи индивидуал ҳимоя воситалари сифатида бу нурланиш кўп таъсир қиладиган қисмлари металл билан қопланган махсус жомакорлардан фойдаланиш зарур. Кўзни ҳимоя қилиш учун 21 ёруғлик фильтри бўлган (ГОСТ 9497-60) 030 типидаги ҳимоя кўзойнакларидан (ГОСТ 12.4.003-74) фойдаланиш тавсия қилинади. 8. Термик ишлов бериш цехларида меҳнат гигиенаси Металларнинг қаттиқлиги, қовушоқлиги, электр ўтказувчанлиги ва бошқа хоссаларини ўзгартиришга қаратилган металларга термик ишлов бериш саноат машина ва жиҳозларини таъмирлашда кенг қўлланилади. Металларга термик ишлов бериш, яъни уни тоблаш, юмшатиш, меъёрлизация қилиш, бўшатиш, чиниқтириш учун металл турли

конструкциядаги печларда 100—1300°С гача қиздирилади, сўнгра турли муҳитларда совитилади. Печлар газ, суюқ ёнилғи ва электр энергияси билан қиздирилади. Термик ишлов бериш цехларидаги ҳавода углерод (ИИ)-оксид концентрацияси, одатда, рухсат этилганидан камроқ бўлади. Печларни қиздириш учун суюқ ёнилғи (кўп олтингугуртли мазут) ишлатилганда ҳаво олтингугурт билан ифлосланади. Термик ишлов бериш цехларида буюмларни туз ва металл (асосан, қўрғошин) эритилган ванналарда қиздириш кенг тарқалган. Тобловчилар қўрғошинли ванналарда ишлаганда ҳаво қўрғошин буғлари билан, қўллари эса қўрғошин билан ифлосланади. Буюмларни цементациялаш (металлнинг юза қатламига углерод киритиш) ё кукунсимон муҳитда (қаттиқ карбюризация), ёки натрий цианид ва калий цианид солинган ванналарда (суюқ карбюризация) бажарилади. Цианли ванналарда ишлаганда циан бирикмаларининг буғлари ажралиб чиқади; буғнинг катта ёки кичик коцентрацияда бўлиши маҳаллий сўриш вентиляциясининг самарадорлигига боғлиқ. Айни вақтда тери цианли чанг билан ифлосланиши мумкин. Буюмнинг сиртқи қатламига азот киритиш азотлаш 510—520°С температурали печларда аммиак оқимида амалга оширилади. Азотлаш жараёнида кам миқдорда аммиак буғлари ажралиб чиқади. Машинасозлик саноатида металлга юқори частоталар ток билан термик ишлов бериш кенг қўлланилади. Бунда юқори частотали электромагнитавий майдонда индукцион қиздириш усулидан фойдаланилади. Металл лампали ёки юқори частотали машинавий генераторлар дамида индукцион усулда қиздирилади. Бу қурилмалар атрофга 600—1500 м узунликдаги тўлқинлар билан (машинавий генераторлар учун) тарқалаётган электромагнитавий энергияни нурлантиради. Термик ишлов бериш цехларида печь ва ванналарнинг кўплиги ҳамда уларнинг иссиқликдан етарлича изоляция қилинмаганлиги у ердаги

метеорологик шароитни белгилайди, айниқса, табиий ҳаво алмашиниши аерацияни бошқариш мумкин бўлмаганда метеорология шароити ноқулай бўлади. Термик ишлов бериш цехларининг асосий иш постларидаги ишчилар интенсив юқори температура (1-13 кал/см 2 мнн) ҳамда узоқ муддат инфрақизил нурланиш таъсирида бўладилар. Керакли тадбирлар амалга оширилмаганда иш постлари билан ташқи ҳаво температураси орасидаги фарқ йилнинг иссиқ даврида 11—16 0 С га етиши мумкин. Металларга термик ишлов – бериш учун ишлатиладиган генераторларнинг қуйидаги элементлари уларнинг яқинидаги иш ўринларида юқори частотали электромагнитавий майдонлар ҳосил қилувчи манбалар ҳисобланади: тебратиш контури, индуктор, юқори частотали трансформатор ва конденсатор, фидерли линиялар, генераторнинг қуввати ҳамда тўлқинларни нурлантирувчи манбаларнинг ҳимоявий экранлашиш даражасига боғлиқ ҳолда ишчиларнинг нурланиш интенсивлиги катта миқдорларда ўзгариб туриши мумкин. Юқори ва ультра юқори частотали майдонлар организмга ноқулай таъсир қилиши мумкин. Керакли профилактик тадбирлар амалга оширилмаса, уларнинг мунтазам таъсири натижасида ишчиларда функционал бузилишлар (асосан, қон томир ва нерв системасида) бўлиши мумкин. Ишчилар тез чарчайди, боши оғрийди, серуйқу, сержаҳл бўлиб қолади. Бу ишчилар клиникада текширилганда уларнинг пульси сусайганлиги ва максимал артериал босими пасайганлиги аниқланди. Соғломлаштириш тадбирлари. Термик ишлов бериш цехларидаги асосий соғломлаштириш тадбирларига аерация киради. Аерацияни амалга ошириш мумкин бўлмаганда ортиқча иссиқликни чиқариб юбориш учун эски ҳавони олиб кетиб, янги ҳаво келтирадиган умумий вентиляция ўрнатиш зарур.

Ишчилар (юмшатувчилар, деталларни цементация қилувчилар, тобловчилар ва бошқалар) узоқ муддат иссиқлик нурланиши таъсирида бўладиган айрим иш ўринларида ҳаво душлари ўрнатилиши зарур. Тоблаш ва бошқа печларнинг очиқ дарчаларидан чиқадиган интенсив нурланишни сув пардалари ўрнатиб йўқотиш мумкин. Жиҳозларнинг қизийдиган барча сиртлари иссиқликни изоляция қилувчи турли материаллар (асботермит, юсбестит, совелит, шиша-пахта ва бошқалар) ёрдамида, печь деворларида ҳаво қатламлари ҳосил қилиб ҳамда махсус экранлар ўрнатиб термоизоляция қилиниши лозим. Организмнинг ўта исиб кетишига йўл қўймаслик учун ишчи термистларнинг профилактик тадбирларга риоя қилишлари, яъни гидропроцеду-ралардан фойдаланишлари, шўр газ сув ичишлари ва ҳоказо катта аҳамиятга эга. Цианли ва қўрғошинли ванналарда ишлаганда касбий заҳарланишга маҳаллий механикавий сўриш вентиляцияси ўрнатиш билан барҳам берилади. Циан бирикмалари ёки қўрғошин буғлари билан ифлосланган ҳавони атмосферага чиқариб юборишда уларнинг қўшни биноларга кирмаслигига эътибор бериш керак. Ифлосланган ҳаво чиқариб юборилишидан олдин СН 245—71 талабларига мувофиқ тозаланиши зарур. 9. Металларга совуқлайин ишлов бериш цехларида меҳнат гигиенаси Механика цехларида металлга токарлик, фрезалаш рандалаш, пармалаш, ўйиш, жилвирлаш-жилолаш станокларида ишлов берилади. Машинасозлик ва металлга ишлов бериш саноатида механика цехлари ўзининг технологик моҳияти ҳамда у ерда ишловчилар сони жиҳатидан асосий цехлар қаторига киради. Металл қирқиш станокларида амалга ошириладиган операцияларнинг характери ишлов бериладиган деталларнинг ўлчамлари,

талаб қилинадиган ишлов бериш аниқлиги ва ишнинг механизациялаштирилганлик даражаси, хусусан, оғир деталларни станокка ўрнатиш, ишлов берилгандан сўнг уларни олиш усуллари билан белгиланади. Алоҳида иссиқлик чиқарувчи манбалари бўлмаган механика цехларидаги метеорологик шароит СН 245—71 талабларига жавоб бериши керак. Жиҳозлардан чиқадиган иссиқлик унча кўп эмас ва у механика цехига бир текис тарқалгани учун цехнинг исиб кетишига асосий сабаб бўлолмайди. Агар бу цехлар кўп пролётли бўлса йилнинг иссиқ даврида, айниқса, хона унча баланд бўлмаганда (5—6 м) фонарларнинг ойналар қўйилган дарчаларидан тушадиган қуёш радиацияси ҳисобига исиш мумкин. Бу ҳолларда механика цехидаги температура 30—32°С га етади. Баъзи станоклардан чиқадиган бир хил (монотонили) ишлаб чиқариш шовқини ҳам ноқулай омиллардан ҳисобланади. Мих ясаш, штамплаш, автоматревольвер каби станоклар ишлаётганда чиқадиган шовқиннинг интенсивлиги баъзан рухсат этилган чегаравий даражадан ошиб кетади. Металл қирқиш станокларида ишлаганда организмга совитувчи минерал мойлар ва эмульсиялар таъсир эттириш гигиена нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга. Чархлаш-жилвирлаш станокларида ишлаганда ҳосил бўладиган минералметалл чанглари зарарли таъсир кўрсатиши, ҳатто, шикастлантириши ҳам мумкин. 10. Чархлаш-жилвирлаш ва жилолаш ишлари Жилвирлаш, чархлаш, жилолаш ва баъзи фрезалаш станокларидан ташқари металл қирқиш станокларида ишлаганда чанг кам чиқади. Тезкорлик билан чархлашда кўп чанг ажралади. Мўрт материалларни тезкорлик билан чархлашда чанг ҳосил бўлишининг интенсивлиги қирқиш тезлигига ва чуқурлигига боғлиқ. Шу

муносабат билан мўрт материалларни замонавий усул ва режимларда чархлашда ҳосил бўладиган чангни узлуксиз чиқариб юбориш қурилмасини назарда тутиш зарур. Жилвирлаш ва чархлаш ишларида ҳавонинг миқдори кескин ўзгариб турадиган майда дисперсияли минерал чанглар билан ифлосланиши касбий зарарлик ҳисобланади. Бу ўзгариб туришлар жилвирловчи толанинг таркибига, ишлов берилаётган металлнинг характерига ишлов бериш усулига (ҳўллаб ёки қуруқлайин), чанг сурувчи қурилмаларнинг тузилишига ва бошқаларга боғлиқ. Ҳатто, чанг сўрувчи қурилмалар бўлса ҳам, метал ва буюмларни қуруқлайин жилвирлаганда кўп чанг ажралиб чиқади. Эркин айланадиган очиқ жилвирлаш тошлари ва доиралари билан ишлаганда ҳам кўп чанг ҳосил бўлади; уларни маҳаллий чанг сўрувчи қурилмалар билан жиҳозлаш эса конструктив жиҳатдан анча қийин. Жилвирлаш нам усулда олиб борилса, доиралар яхшилаб беркитилса ва ғилоф ичига олинган махсус соябонлардан фойдаланилса, ҳавонинг чангдан ифлосланиши анча камаяди. Жилвирлаш доираларини ясашда ишлатиладиган абразив материаллар, асосан, корунд А1 2 О 3 ва карборунд (кремний карбид — СиC) дан ва соғлиқ учун хавфли бўлган кремний (1В)-оксиддан ташкил топади. Масалан, керамикавий боғланган карбид-кремнийли жилвирлаш тошларида 3,5% гача СиC бўлади. Ана шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш хонасининг ҳавосига ажралиб чиқадиган жилвирлаш чангида кремний (1В)-оксид жуда кам бўлади, ҳолбуки, доирадан сидирилиб чиқадиган модда ишлов берилаётган металлдан сидириб олинаётган моддага нисбатан жуда оздир. Ишлов бериш жараёнида соғлиқ учун хавфли бўлган кварцли чангларни кўп ажратиб чиқарадиган табиий жилвирлаш доиралари (қумли ва бошқа) машинасозлик саноатида деярли ишлатилмайди. Сунъий жилвирлаш доираларига ўтиш катта гигиеник аҳамиятга эга, чунки бунда ҳавонинг таркибида эркин кремний кислоталари бўлган чанг билан ифлосланиш хавфи кескин камаяди. Сунъий жилвирлаш доиралари табиийларига нисбатан 5— 10 марта секин емирилгани учун сунъий доиралар билан жилвирлашда

ажралиб чиқадиган умумий чанг миқдори ҳам камаяди. Шу сабабли сунъий жилвирлаш доиралари билан ишловчи чархчи, жилвирловчиларда ўпканинг чанг билан касалланиши табиий доиралар билан ишловчиларга нисбатан анчагина кам. Лекин бу ишчиларда бронхит ва юқори нафас йўллари катари тез-тез учраб туради. Жилвирлаш станокларида ишлаш кўз учун ҳам анчагина хавф туғдиради. Машинасозлик корхоналарида пневматик жилвирлаш машиналари анчагина тарқалган. Уларда ишлаганда вибрация, шовқин, ҳаво муҳитининг чанг билан қопланиши, қўлнинг совуқ қотиши, толиқиш каби комплекс омиллар таъсири бўлади. Аммо асосий ноқулай омил вибрация ҳисобланади. Чанг ҳосил бўлишига қарши курашга қаратилган профилактик тадбирлар рационал чанг сўрувчи вентиляция ўрнатиш ва «ҳўллаб» жилвирлаш усулини қўллаш орқали амалга оширилади. Чанг сўрувчи вентиляцияни ўрнатишда жилвирлаш доирасининг тўла беркитилишига ва у ишга ҳалақит бермаслигига, доирани алмаштиришда уни осонгина олиш мумкинлигига эътибор бериш керак. Сўриш вентиляциясининг ҳаво йўллари герметик бўлиши ҳамда уларни вақт-вақти билан тозалаб туриш учун герметик ёпиладиган копқоқли дарча ва тешикларга эга бўлиши лозим. Ишлаётган вақтда мой ва керосин туманлари ҳосил қиладиган жилвирлаш станоклари маҳаллий сўриш вентиляцияси билан жиҳозланиши зарур. Кўзни шикастланишдан ҳимоя қилишнинг асосий тадбирларига станокларга экран ҳамда тўсиқлар ўрнатиш, ҳимоя кўзойнакларидан фойдаланиш ва станокларда рационал маҳаллий ёриткичлардан фойдаланиш киради. Токарлик, фрезалаш ва бошқа станокларда ишланганда кўзни отилиб чиқувчи майда металл парчаларидан ҳимоя қилиш учун ёпиқ гардишли кўзойнаклардан фойдаланиш лозим; бу кўзойнакларнинг ойнаси оддий махсус шишадан ясалган бўлиши мумкин. Бу кўзойнаклар бошқа ҳимоя кўзойнакларига қараганда енгил ва кам терлайди.

Лазерлар (квантавли, генераторлар) инсон фаолиятида яқинда пайдо бўлди. Қисқа муддат ичида турли фан соҳалари ва ишлаб чиқишдан кенг ўрин олди. Машинасозликда лазерли технологик қурилмалар ҳамда станоклар кичик диаметрли эшиклар пармалашда, турли материалларни қирқиш ва пайвандлашда, нозик деталларни кавшарлаш ва бошқа ишларда ишлатилади. Квантавий генераторларнинг иши модда атоми ва молекуласи ички энергиясининг запасларидан фойдаланишга асосланган. Лазерлар актив элементининг хилига кўра учта асосий турга бўлиниши мумкин: қаттиқ жисм лазерлари, газ лазерлари ва суюқлик лазерлари. Нурланиш характерига кўра лазерлар импульсли ва узлуксиз ҳаракат қилувчи лазерларга бўлинади. Лазерлар билан ишлаганда кўриш органлари кўпроқ хавф остида қолади. Кўз фақат бевосита лазер нурлари таъсиридагина эмас, балки турли сиртлардан қайтган нурлар таъсирида ҳам жиддий шикастланиши мумкинлиги исботланган. Кўришнинг ёмонлашиши тўр парданинг шикастланиши ҳисобига бўлади. Агар тўр парданинг ёруғликни энг яхши сезадиган қисмлари шикастланса, сўз бутунлай кўрмай қолиши мумкин. Лазер нурлари таъсирида кўзнинг шикастланиши тўқималарнинг Вермик шикастланишига ҳам боғлиқ. Ҳайвонларда, масалан, қуёнларда ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатдики, кўзнинг тўр пардаси лазер нурлари энергиясининг зичлиги 0,7 Ж/см 2 бўлганда шикастланар экан. Кучли лазер нурларининг энергияси бевосита одам терисига тушса, унинг тўқималарини емиради. Тадқиқотчилар сўнгги йилларда лазер нурларининг бошқа орган ҳамда системаларга ҳам ёмон таъсир этишини, хусусан, қонда ва организмнинг бошқа муҳитларида ўзгаришлар ҳосил қилишини аниқлашди. Лазерли қурилмаларни иҳоталашга доир техникавий тадбирлар, тўсиқлар ўрнатиш, лазер нурлари тўпламини ҳам бор бўйича, ҳам фойдали

траекториясининг чегараси бўйича экранлаштиришдан иборат. Ана шунда лазер нурлари одамга яқинлаша олмайди, ташкилий-методик ҳимоя тадбирларига лазер нурлари билан ишлайдиганларни хавфсиз иш усуллари билан таништириш, лазерли қурилмаларни огоҳлантирувчи махсус белгилар билан маркалаш, хоналарни огоҳлантирувчи товуш ва ёруғлик сигнализацияси билан жиҳозлаш, ишчиларни индивидуал ҳимоя воситалари билан таъминлаш киради. Лазерли қурилмаларга хизмат кўрсатувчиларнинг кўзларини муҳофаза қилиш учун лазер нурларини ютувчи ёруғлик фильтри бўлган махсус ҳимоя кўзойнаклари ишлаб чиқилган. Бундан ташқари, иш ўринлари ва хоналардаги нур даражасини текшириш имконини берадиган махсус дозиметр яратилди. Лазерли қурилмаларга хизмат кўрсатувчи барча кишиларни ишга киришдан олдин ўтиладиган мажбурий тиббий кўригидан ташқари, йилига бир марта мутахассис врачлар, ҳар уч ойда кўз врачи текшириб туради.

Назорат саволлари 1. Меҳнат гигиенаси деганда нимани тушунасиз? 2. Саноат санитарияси тушунчасига таъриф беринг? 3. Саноат машина ва жиҳозларидан фойдаланиш ва уларни таъмирлаш билан меҳнат гигиенаси орасида қандай боғланиш бор? 4. Ишлаб чиқаришдаги ноқулай шароитлар нималарнинг оқибатида юзага келади? 5. Ишлаб чиқаришдаги зарарли омилларнинг асосий кўринишларини санаб беринг. 6. Қандай соғломлаштириш тадбирларини биласиз? 7. Таъмирлаш жараёнида меҳнат гигиенаси талабларини баён қилинг.

АДАБИЁТЛАР 1. С.К. Камолов, Т.К. Жабборов, Саноат корхоналарининг электр таъминоти. Фарғона, “Фарғона” 2002 2. М.М. Матбобоев, Электротехнологик қурилмалар. Фарғона, “Фарғона” 2002 3. М.В. Авдеев, Е.Л. Воловик, Технология ремонта машин и оборудования. Москва, Агропромиздат, 1986 4. В.Ч. Черноиванов, Организация и технология восстановления деталей машин. Москва, Агропромиздат, 1989 5. Ш.У. Йўлдашев, Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари. Тошкент, “Ўзбекистон”, 1994 6. И.Г. Гореоышев, Слесарно – сборочные работы. 7. А.М. Красин. Слесарь механосборочных работ. 8. Г.Ч. Куценко, Основы гигиены труда и производственной санитарии. 9. С.М. Эйнис, Технология слесарных, ремонтных и сборочных работ. 10. Н.И. Макиенко, Общий курс слесарного дела. 11. Н.И. Макиенко, Слесарное дела с основами материаловедения.

Похожие

Саноат машина ва жиҳозлари тўғрисида умумий маълумотлар

Саноат корхоналарида материалларни транспортловчи воситалар ҳакида умумий маълумотлар

Саноат роботлари ва манипуляторлари

Машиналар яратишнинг техник асослари хақида умумий маълумотлар

Саноат модуллари автоматлаштириш воситалари ва роботлаштириш комплекслари