Ekish va o’tqazish mashinalarining asosiy qismlari turlari va ishlashi - Машиностроение - Рефераты

Ekish va o’tqazish mashinalarining asosiy qismlari turlari va ishlashi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

576.5 KB

Ekish va o’tqazish mashinalarining asosiy qismlari turlari va ishlashi Reja: 1. Seyalkaning asosiy qismlari. 2. Chigit ekish seyalkalari. 3. Don ekish seyalkalari. 4. Makkajo’xori ekish seyalkalari. 5. Pnevmatik ekish seyalkalari. 6. Maxsus seyalkalar. 7. Kartoshka ekadigan va ko’chat o’tqazish mashinalari.

Urug’ ekish usullari. Ekindan, sifatli va mul hosil olish uchun yerni me`yoriga yetkazib tayyorlashning uzi yetarli emas. Maksadga erishish uchun ekinning maxalliy tuproq, iqlim sharoitiga mos ekin urug’ini yoki ko’chatlarni sifatli ekish talab qilinadi. Bu ishni ekish mashinalari (seyalkalar) bajaradi. Bu ishda uchta asosiy talab kuyiladi: 1. Dala maydoniga agronom tayinlagan me`yordagi urug’ni ekish. 2. Maydonga urug’ni bir tekis taqsimlab joylashtirish. 3. Urug’ni mahalliy sharoitlarga moslab tayinlangan chuqurlikka aniq ko’mishi kerak. Ishlayotgan seyalka urug’larni oldindan belgilangan tartibda katorlab ekib ketadi. Bu tartib katordagi urug’lar uyalari oraligi s , yondosh katorlar oraligining kengligi v va urug’larni kumish chuqurligi a kabi ko’rsatkichlari bilan belgilanadi. Sifatli ekish va keyinchalik yuqori hosil olish uchun ekilayotgan urug’ xususiyatlari (unuvchanligi, tukiluvchanligi, kasallik kuzgatuvchi mikroorga nizm - lar dan tozalanganlik darajasi, deyarli bir xil o’lchamlarga ega bo’lishi va shu singari boshka) muayyan talablarga javob berishi kerak. Tukiluvchanligini yaxshilash uchun ayrim urug’lar (masalan, tukli chigit) drajelanishi (elimsimon moddalarga bulgab, urug’ sirtini silliklash) yoki tuksizlantirilishi mumkin. Ekish me`yorini ta`minlashni yengillashtirish maksadida urug’lar kalibrlanadi (bir xil o’lchamlilari tanlab olinadi). Unib chikkan niholni kasallanishdan saklash uchun urug’ni ekishdan oldin kimyoviy moddalar bilan zaharlash yoki boshqa usulda zararsizlan tirish kerak. Ayrim, kobig’i o’ta qattiq urug’lar skarifitsiyalanadi (kobigi chakilib, ichiga namlik kirishiga imkon tugdiriladi). Ekilgan urug’lar tuproq bilan zichlab ko’miladi, aks holda, ularning govakka tushib kolganlari namlikni shimib ololmay, unib chikmasligi mumkin. Kupincha urug’ bilan bir vaqtda tuproqqa o’g’it ham solinadi (urug’lardan chikkan kuchat ildizlarini kuydirmasligi uchun o’g’it ularning yon tomoniga yoki chuqurrokka kumiladi). Ekish usuli urug’larni maydon bo’ylab joylashtirish tartibini bildiradi.

Urug’lar maxalliy sharoitga mos qabul qilingan agrotexnikani e`tiborga olgan holda sochib sepi ladi yoki seyalka bilan katorlab, kirkmalab, tasmasimon katorlab, uyalab va donalab ekiladi. Bu usullarning bir-biridan farki, har bir katorda joylashtirilgan urug’lar oraligi s va kator oraligi kengligi v ning turlicha tayinlanishidadir. Yuqori hosil olishda har bir kuchatni tuyintirib oziklantirish uchun, uning ildizlari eg’allashi lozim bo’lgan miqdordagi vs maydonini ajratish kerak. Demak, v va s o’lchamlarini aniqlashda tuproq va ekin kuchati xossalari e`tiborga olinadi. Bular uruni kumish chuqurligi, uning unuvchan ligi, usish energiyasi, tuproqning tarkibi, namligi, harorati kabi ko’rsatkichlar bilan bog’liq. Katorlab ekishda (65- a rasm) urug’lar parallel katorlarga uzluksiz tashlab ekiladi. Katorlar orasi v = 15 sm, katorlardagi urug’lar orasi s = 1,5... 2,0 sm, kumish chuqurligi a = 2...10 sm bo’ladi. Bu usulda g’alla, sabzavot kabilar ekiladi. Ayrim sharoitlarda g’alla kuchatlari sonini ko’paytirish, kuchat ildizlari joylashib oziklana digan maydon chuzinchok (turtburchak) emas, balki kvadrat shakliga yakin bo’lishini ta`minlab, hosildorlikni oshirish maksadida don ekinlarini tor katorlab ( v =7,5 sm, s =3...4 sm) ekiladi. Kirkmalab ekish uchun seyalka dala bo’ylab va kundalangiga harakatlantiriladi, har yunalishda mo’ljallangan urug’ning yarim qismi yerga kadaladi. Bu usulda olingan kuchatlar dalaga bir tekis taksimlanadi (65- a rasm). Yulakchalab ekish usuli (65- v rasm) tuproq eroziyasi kuchaygan yer larda, donli ekinlar urug’ini angiz ustiga hamda shudgorlangan yerga piyoz, sabzi kabilarni ekishda kullaniladi. Yulakcha uklarining oraligi v q 25 sm. Sochib sepish usuli yaylovlarda pichanbop o’simliklarning urug’ini, sholini suv bostirilgan maydon (chek) ga samolyot bilan sepib ekishda kullaniladi. Keng katorlab ekish usulidan sugoriladigan yerlarga kator oraliklari v = 45…90 sm kenglikda, urug’lar uzluksiz joylashtiri ladi (65- g rasm). Bu usulda ekilgan ekin kator oraligidagi tuproqqa ishlov berish imkoni kulay bo’ladi. Tasmasimon katorlab ekish usuli (65- d rasm) sugoriladigan dexkonchilikda sabzavot, kanop, ayrim hol larda chigit ekishda ham kullaniladi. Har bir tasmani

2 ѕ 3 satr tashkil kiladi. Tasmadagi katorlar soni va oraligi v k hamda tasmalar oraligi v l ekiladigan ekin xossalari va kul tivatsiya qilish imkonini e`tiborga olgan hol da tayinlanadi. Aksariyat hol da, tasmadagi satrlar oraligi 5, 8, 10 sm, tasmalar orasi kamida 60 sm bo’ladi. 65- rasm Urug’ ekish usullari Uyalab ekish usuli (65- ye rasm) keng katorlab ekishga nisbatan 2...3 baravar kam urug’ sarflab, rejalashtirilgan hosilni olish imkoni bo’ladi. Urug’ joylashgan uyalar oraliklari v = 60...100 sm va o’zaro parallel bo’lgan katorlarda yasaladi. Katordagi uyalar orasi ( s =15...30 sm) ekin yetishtirish agrotexnikasiga bog’liq hol da tanlanadi. Bu usulda chigit, makkajuxori va boshqa ekinlar ekiladi. Kvadrat-uyalab ekish usuli (65 - j rasm) uyalab ekishning bir turi bo’lib, katordagi uyalar orasi s , katorlar kengligi v ga teng qilinadi ( v = s = 70…100 sm). Sug’orishdan sung, bunday usul bilan ekilgan ekinzorni (paxta, makkajuxori) uzunasiga hamda kunda langi ga kul tivatsiyalab, begona utlarga qarshi kurashiladi va shuning natijasi ularok, kul mexnati sarfi keskin kamaytiriladi. Urug’ni donalab ekish usulida (65- z rasm) katorlar kengligi v =45...140 sm bo’lib, katordagi urug’lar orasi ( s =5....20 sm) bir- biriga teng bo’ladi. Bu usul bilan ekilgan ekin urug’i tejaladi, kul mexnati sarfi kamayib, hosildorlik oshadi.

Urug’ ni kumish tartibi va usuli tuproqning xossalari ga qarab tanlanadi. Kupincha, chigitni tekislangan yerga, egatga, push taga, W simon egatga, plyonka ostiga kumib ekish usullari kulla niladi. Kuyida, sugoriladigan dexkonchilikda urug’ni kumish usulla ri keltirilgan. Urug’ni tekislangan yerga ekish sugoriladigan dexkonchilikda eng keng tarkalgan usuldir (66- a rasm). Bu usulda, ishlayotgan seyalka ekkichlari tekislangan yerda harakatlanayotib, egatcha ochib yerga urug’larni tashlaydi. Ekkich izidan kelayotgan kumgich esa yerga kadalgan urug’lar ustida pushta hosil kilib, ularni tuproq bilan kumadi. Undan keyin zichlagich pushtaning kundalang kesimi shaklini uchburchakka uxshatib zichlab ketadi. Uchburchak chukkisining balandligi dalaning beti bilan teng bo’ladi. Egatga ekish usuli shurlangan yoki kurgokchilikka chalinadigan mintakalarda chigit, makkajuxori va boshqa ekinlarni ekishda kullaniladi (66- b rasm), chunki egatning tubida tuz kontsentra tsiyasi kamrok, tuproq namligi kuprok bo’ladi. Pushtaga ekish usuli baxorda kuyosh nuridan to’g’ri foydalanib, tuproqni kizdirib, ekishni ertarok boshlash uchun kullaniladi. Pushtalar kupincha kuzda, olib kuyilib, maxsus jixozlangan seyalka yordamida uning ustiga urug’ ekiladi (66- v rasm). Ayrim joylarda pushtalarga kuyosh nurini tik tushirib, yerni ekin ekish uchun tezroq yetiltirish maksadida, pushtalarni 30° ostida janub tomonga karatib tayyorlanadi (66- g rasm). 66-rasm. Urug’ni yerga ekish W simon egatga ekish usuli (66- d rasm) kuchli shamol esadigan va tuprogi shurlangan mintakalarda kullaniladi. W harfi shaklidagi egat tubida tuz miqdori

kamrok bo’ladi, uning yon tomonlaridagi tuproq uyumlari yosh nihol larni kuchli shamoldan ximoyalaydi. Plyonka ostiga urug’ ekish ning istikboli katta, chunki plyonka yopilgan joy tuprogi erta baxorda tez isib, urug’ni 7...10 kun oldin ekib tabiiy namlikda tezda undirib olish imkoni bo’ladi. Natijada hosildorlik sezilarli darajada oshadi (66- ye rasm). Agr o texnik talablar . Urug ’ larni ekadigan mashinalarning ishiga kuyidagi as o siy talablar kuyiladi . Urug’ni tayinlangan me`yorini o’zgarishi 3 %dan oshmasligi kerak. Urug’ yer maydoni bo’ylab bir tekis taksimlanishi lozim. Kushni katorlarda ekilgan urug’ miqdori bir-biridan don ekishda 6%, dukkakli ekinlarni ekishda 10%, chigit ekishda 10% dan ortiq fark kilmasligi talab qilinadi. Ekilayotgan urug’ning seyalka qismlariga tegib shikastlanishi don ekishda 0,2%, dukkakli ekin ekishda 0,7%ni tashkil qilishi kerak. Seyalkaning asosiy qismlari Har qanday seyalka kuyidagi qismlardan (67- rasm): urug’ kutisi 1 ning tubiga o’rnatiladigan miqdorlagich 2 , urug’ o’tkaz gich 3 , ekkich 4 va urug’ kumgich 5 lardan iborat bo’ladi. Aylanayotgan miqdorlagich 2 , kuti 1 dan belgilangan me`yordagi urug’ miqdorini uzluksiz ajratib olib, urug’ o’tkaz gich 3 ga tashlab turadi va ular orqali utib ekkichiga yetib boradi. Ekkich 4 tuproqni yorib, arikcha tayyorlaydi, uning tubini zichlaydi va u yerga tushayotgan urug’ni kerakli chuqurlikda joylashtirib, tuproq bilan qisman kumib ketadi. Ekkich orqasiga o’rnatilgan kumgich (sudralma zanjir, kurakcha va boshka) lar urug’ni tuproq bilan to’liq kumib, qisman zichlab ketadi. Seyalkalarning tasnifi. Ekin turiga qarab, chigit, don, makka juxori, lavlagi, sabzavot, poliz va boshqa ekinlar urug’ini eka digan turlardagi seyalkalar ishlatiladi.

67-rasm. Seyalkaning umumiy tuzilishi. Ular orasida faqat bir turdagi urug’ni ekadigan maxsus va bir-biriga uxshash bir necha turdagi urug’larni ekadigan universal turlari ham bo’ladi. Ayrim kombinatsiyalashgan seyalkalar urug’ ekish bilan bir vaqtda mineral o’g’itni ham tuproqqa kumib keta oladi. Urug’ ekish usuliga kura seyalkalar katorlab, tor katorlab, uyalab, kvadrat-uyalab, donalab, sepib va plyonka ostiga ekadigan turlarga bulinadi. Traktorga ulanish usuli buyicha tirkalma va osma turlarga ham bulinadi. Don seyalkalari, asosan, tirkalma bo’lib, maxsus moslama yordamida bir nechta seyalkalardan kamrov kengligi katta bo’lgan agregat tuzilib, uni quvvati ko’p bo’lgan traktorga ulanadi. Ulardan katta maydonli dalalarga urug’ ekishda foydalanish mumkin. O’lchamlari cheklangan maydonlarga ekiladigan ekinlar (paxta, lavlagi, sabzavot ѕ ) uchun osma seyalkalardan foydalangan ma`kul. Ishchi qismlarini joylashishiga kura seyalkalar monoblokli, modulli va sektsiyali turlarga bulinadi. Monoblokli seyalkada yaxlit rama bo’lib, unga hamma ishchi qismlar o’rnatiladi (68- a rasm). Yagona bunker 1 dagi urug’ yoki o’g’itni bir nechta miqdorlagich 2 lar ajratib olib, urug’ o’tkaz gich 3 orqali ekkich 4 larga yetkazib beradi.

68-rasm. Ishchi qimlarni joylashishi. Modulli seyalkalarning yagona katta hajmli bunkeri 1 maxsus telejkada joylashadi (68- rasm). Bunkerda ish unumi yuqori bo’lgan, aniq ishlaydigan yagona markaziy miqdorlagich 2 , o’rnatiladi. Markaziy miqdorlagich 2 bunkerdan ajratgan urug’ni havo okimi yordamida markaziy kuvur 5 orqali taksimlagich 6 ga yetkaziladi. Taksimlagich 6 dan har bir katorga ekish uchun urug’lar ekkich 4 larga urug’ o’tkaz gich 3 lar orqali uzatiladi. Ekkich 4 lar boshqa ramaga ma`lum tartibda o’rnatilib, ekish bloki tuziladi. Sektsiyali seyalka esa umumiy rama 7 ga o’rnatiladigan ekish sektsiyalaridan tashkil topadi (68- v rasm). Uar bir sektsiyada aloxida bunker 1 , miqdorlagich 2 , ekkich 4 bo’ladi. Sektsiyalarni ramada siljitib, kator oraliKini o’zgartirish mumkin. Har bir sektsiyadagi miqdorla gichni ishlatish uchun tayanch g’ildiraklari harakat uzatish mexanizmi ga ega bo’lishi kerak. Sektsiyali ko’rinishda donalab, keng katorlab urug’ ekadigan maxsus seyalkalar tayyorlanadi. Universal seyalkalar Don va dukkakli ekinlar urug’larini katorlab, tor katorlab ekish bilan bir vaqtda, yerga o’g’it solish uchun universal seyalkalardan foydalaniladi. Universal don seyalkasi ning namunaviy sxemasi 78- rasmda ko’rsatilgan. U bugdoy, arpa, suli, savsar, nuxat, loviya, soya, grechixa, tarik va boshqa ekin larning urug’ini katorlab ekish bilan bir vaqtda mineral o’g’itni ham solib ketadi. Seyalka rama 7 , traktorga ulash moslamasi 9 , urug’ kutisi 1 , urug’ 2 va o’g’it miqdorlagich 2a , urug’ o’tkaz gichlar 3 , kushdiskli ekkichlar 4 , sidirib kumgich 5 , pnev matik g’ildirak 6 , ekkichlarni ko’tarish mexanizmi gidrotsilindri, harakatni g’ildirakdan miqdorlagichlarga uzatadigan mexanizm, seyalka ishini nazorat kiluvchi tuzilmadan iborat. Ekkichlari ikki saflab o’rnatilganligi tufayli ularning

78- rasm. Seyalka orasiga o’simlik qoldiqlari tikilib va tuproq bilan tulib kolmasligiga erishilgan. Ekkichlarning yerga botishini bosuvchi prujinalarning siqilish darajasini o’zgartirish xisobiga sozlanadi. Seyalkaning texnologik ish jarayoni kuyidagicha bajariladi: urug’ va o’g’it kutilari 1 dan urug’ va o’g’it miqdorlagichlar 2 yordamida kerakli me`yorda ajratilib, urug’ va o’g’it o’tkaz gich 3 ga tashlanadi va ekkich 4 orqali esa tayyorlangan arikcha tubiga borib tushadi. Tuproqning pastga qarab erkin siljishi xisobiga urug’ qisman kumiladi. urug’larni batamom kumish jarayonini kumgich 5 tugatadi. Don seyalka-kul tivatori ishlov berilmagan angizda faqat urug’ ekiladigan yulakchalarga ishlov berib, urug’ ekib, o’g’itni soladi va zichlaydi (141- rasm). Angizning 70% dan ortiqrok qismi saklab kolinishi sababli, kuchli shamolning yosh nihol larga ta`siri keskin kamayadi. 80-rasm. Don seyalkasi. Seyalka-kul tivator rama 5 , oldingi pnevmatik g’ildirak 2 va orqadagi zichlovchi g’ildirak 9 , urug’ va o’g’it kutisi 7 , urug’ va o’g’it uchun miqdorlagichlar, urug’ o’tkaz gichlar, uk-yoysimon tumshukli ek kich 1 , miqdorlagichni harakatlan ti ruv chi mexanizm, gidrotsilindr 8 yordamida ekkichlarni ko’taradigan mexanizm, tirkagich 3 lardan tu zilgan. Seyalka 22...25 sm kenglikdagi yulakchaga urug’ eksa, ularning ora sida ishlov berilmagan 10 sm yulakcha koldiriladi. Ekkichlar ning tuproqqa botish chuqurligi

gidrotsilindr shtogidagi xalkani siljitish hamda tortki 6 ning uzunligini o’zgartirish xisobiga sozlanadi. Pnevmatik seyalka lar ikki turda yasaladi. Birinchisi, 128- rasm dagidek, pnevmatik miqdorlagichlar har kator uchun o’rnatilgan bo’lib, ular bevosita me`yorlashni ta`minlab beradi. Ikkinchisi esa 142- rasmdagi sxemada ko’rsatilgandek, ko’p katorli seyalka ekadigan jami urug’ni bir joyda me`yorlab, uni keyinchalik hamma ekkichlarga bir tekis taksimlaydigan va ularga pnevmatik vosita yordamida yetkazib beradigan kilib yasaladi. Ikkala usulda ham seyalkaning ta`sirida urug’ning shikastlanishi (an`anaviy mexaniq miqdorlagichli seyalkaga nisbatan) keskin kamayadi. Pnevmatik seyalka bilan katta tezlikda urug’larni bexato ekish imkoniyati mavjud. Me`yorlangan urug’ni ekkichlarga pnevmatik vosita bilan yetkaza digan tirkalma seyalka, bunker 2 , miqdorlagich 4 , ventilyator 12 , taksimlagich 1 , urug’ o’tkaz gich 5 va 7 lar, ekkich 9 , kumgich 8 , Kildirak 11 lardan tuzilgan. Bunday seyalkalar bir nechta modullardan yiKilib, ularning kamrov kengligi 5 ѕ 15 m gacha o’zgarishi mumkin. Bunker 2 seyalkaning markazida o’rnatilgan va uning ichida tuzitkich 3 va miqdorlagichga yirik jismlarni tushirmaydigan tur o’rnatilgan. Kerakli urug’ni katta o’lchamdagi novli galtaksimon miqdorlagich 4 me`yorlaydi. Ventilyator 12 , hosil kiladigan havo okimi urug’larni bosh karnay 5 orqali bevosita taksim lagich 1 ga yetkazib beradi. Shundan sung, taksimlagich urug’larni shlangasimon egiluvchan urug’ o’tkaz gichlarga teng bo’lib beradi. urug’ o’tkaz gichlar soni sektsiyadagi ekkichlar soniga teng bo’ladi. Bunday seyalkaning ish jarayoni kuyidagicha bo’ladi: bunker 2 dagi urug’lar tuzitkich 3 yordamida miqdorlagich 4 ga uzluksiz tushirilib turiladi. o’altak esa kerakli miqdorda ajratib olgan urug’larni bosh karnay 5 ning ichiga tashlaydi. Ventilyator 12 hosil kilayotgan havo okimi urug’larni bosh karnay 5 orqali taksimlagich 1 ga olib keladi. Uavo okimining bosh karnay bo’ylab yurish tezligi (27 ѕ 68 mG’s) uning ichidagi drossel tuskich 10 yordamida sozlanadi. Bosh

karnayning ichiga Kaltakdan urug’ tushadigan joyiga soplo 6 o’rnatilgan. Soplo 6 ning kundalang kesimi bosh karnaynikiga nisbatan oz bo’lganligi sababli, u yerdagi havo tezligi ortib, bosim pasayadi. Natijada galtak ajratib bergan urug’lar tez surib olinadi. Bosh karnayning ishchi qismi burmalangan bo’lib, uning ichki yumshok devorlariga ko’p marta urilgan urug’lar harakati sekinlashib, bir tekis okimga aylanadi va taksimlagichga yetib boradi. urug’lar taksimlagich ichidagi konusning chukkisiga urilishi natijasida bir tekis sochilib, hamma urug’ o’tkaz gichlarga bir xil taksimlanadi. urug’ o’tkaz gichlar orqali 3...5 mG’s tezlikdagi havo okimi bilan ekkichlarga yetkaziladi va tayyorlangan arikcha tubiga tushirib, tuproq bilan kumiladi. Bunday seyalkalar universal xisoblanib, ular yordamida barcha don ekinlari, sabzavot, paxta, sorgo urug’lari eqilishi, granulalangan o’g’it, zaharli kimyoviy moddalarni ham yerga solish mumkin. Universal seyalkalarni ishga tayyorlash. Seyalka ekin ekish uchun dalaga chiqarilishdan oldin uning ishchi qismlari va mexanizmlarining texnik holati, ekkichlar kancha to’g’ri joylashtirilgan ligi, miqdorla gichlar tayinlangan urug’ me`yorini ajratishi va ularning barchasi bir maromda ishlashi tekshiriladi. Iztortkichning uzunligi va urug’ni kumish chuqurligi keragicha tayinlanadi. Miqdorlagichlar, urug’ o’tkaz gich va ekkichlarning sozlanishiga aloxida e`tibor berish kerak. o’altaklarni tugarakchalar bilan birgalikda erkin aylanishini, galtaklar kiydirilgan val, kul bilan sozlanadigan tutkichni burganda, erkin surilishini ta`minlash kerak. Bukilgan, pachok bo’lgan, yirtilgan urug’ o’tkaz gichlardan foydalanish mumkin emas. Ekkichlardagi disklar tutashgan joyida ular orasidagi tirkish 1,5 mm dan ortiq bulmasin. Ekkich disk tigining qalinligi 0,5 mm dan ko’p bulmasligi kerak. Ekkichlarni joylashtirish. Maxsus taxtada ekkichlarni bir-biriga nisbatan bir xil masofada joylashtirish sxemasi chiziladi va uni ekkichlar tagiga yotkizib, chizmaga qarab ularni tegishlicha surib o’rnatiladi. Miqdorlagichlarni bir xil me`yorga o’rnatish. Sozlovchi tutkich yordamida hamma galtaklar korpus ichiga maksimal kiritiladi. Ularning cheti tugarakcha bilan

bir tekislikda yotishi kerak. Agar birorta galtak tugarakchadan 1,0 mm ga fark kilsa, shu miqdorlagich ning korpusi bunkerga nisbatan tegishli tomonga surib maxkamlanadi. Muftaning kovurKasi bilan tub orasidagi tirkish tekshiriladi va sozlanadi. Mazkur tirkish don ekinlari urug’lari uchun 1 ѕ 2 mm, nuxat kabi yirik urug’lar uchun 8 ѕ 12 mm kuyiladi. Barcha miqdorlagichlar bir xilda urug’ ajratayotgan yoki ajratmayot gan ligini tekshirish uchun seyalka g’ildiragi yerdan birmuncha ko’tarib kuyiladi va barcha miqdorlagichlardan urug’ o’tkaz gichlar ajratilib, ularga xaltachalar kiydiriladi. Shundan sung g’ildirakni kul bilan 10 marta aylantirib tuxtatiladi. Uar bir miqdorlagich me`yorlab bergan urug’ massasi m 1 ; m 2 ; ѕ m n ( n =1,2,3…) tarozida o’lchanib, ularning o’rtacha arifmetik kiymati kuyidagicha aniqlanadi: Miqdorlagichlarning urug’ni me`yorlashdagi farklanish koeffitsienti (89) Bu yerda, n — miqdorlagichlar soni; m i — miqdorlagichlarning tartib rakami (iq1,2,3 ...n). Don ekinlari urug’i uchun F 6 % bo’lishi lozim.  Seyalkani urug’ ekish me`yoriga sozlash. Bu ish agregat dalaga chikmasidan oldin bajariladi. Seyalkaning g’ildiraklari yerdan ko’tarib kuyiladi. Kutiga urug’ solinib, ekkichlar tagiga brezent tushaladi. Seyalkaga yopishtirilgan jadval buyicha g’ildirakdagi harakat uzatish nisbati va galtakning ishchi uzunligi o’rnatiladi. Kupincha galtak ishchi uzunligining maksimal, harakat uzatish nisbatining minimal holati tavsiya qilinadi, shunday qilinganda urug’lar kamrok shikastlanadi. Seyalkaning ishchi tezligiga g’ildirakning aylanish tezligini moslab, n marta aylantiriladi. Brezentga tukilgan urug’larning massasi M a aniqlanadi va xisoblangan massa M x bilan solishtiriladi. Xisob buyicha eqilishi lozim bo’lgan urug’lar massasi:

(90) bu yerda, D — seyalka g’ildiragining diametri, m; n — g’ildirakning aylantirish soni; B u — seyalkaning ishchi kamrov kengligi, m; Q — bir gektar yerga agronom tayinlagan urug’ miqdori, k/’ga; e — seyalka g’ildiragining sirpanish koeffitsienti e = 0,90…0,95). Agar bo’lsa, seyalkadan foydalanish mumkin, aks hol da, seyalka kayta sozlanishi kerak. Urug’ ekish me`yorini dalada tekshirish. Bunkerning 1G’3 qismi urug’ bilan tuldirilib, tekislanadi va donning satxi bur bilan bunker devorida belgilanadi. Uning ustiga qo’shimcha M kg urug’ solinadi va shu miqdordagi urug’ eqilishi lozim bo’lgan yo’l l xi sob lanib (agregat kamrov kengligi B u ma`lum) aniqlanadi. Agregat l yo’l bosib utgach, u tuxtatiladi va devordagi belgiga nisbatan urug’ satxi qanday o’zgarganligi aniqlanadi va tegishli chora kuriladi. l kuyidagicha xisoblab topiladi: (91) Iztortkichni o’rnatish. Ekish agregati dalaning bir chetidan mokisimon harakatlanib, uning ikkinchi cheti tomon siljiydi. Agregat yurishlari orasidagi tutash katorlar oraligi v t oddiy katorlar oraligi v ga teng bo’lishi kerak. Buning uchun agregatning chetki seyalkasiga l i uzunlikdagi iztortkich o’rnatiladi va uning diski 10 dalaning xali ekilmagan tomonidan iz 14 ni koldiradi. Agregat orqasiga kaytayotganida uning koldirgan izi 5 bo’ylab traktor 6 ning ung g’ildiragi yoki zanjir tasmasining iz ko’rsatkichi 4 yuritilsa, turli yunalishda ekilgan kushni kator oraligi, tutash kator oraligiga teng bo’lib chiqadi (143- rasm). Iztortkich agregatning ung 11 va chap 3 chetlariga kuyil gan bo’lib, ular navbatma-navbat ishlatiladi. Iztortkichni ko’ta rib-tushirish gidrotsilindr yor damida bajariladi. 143- rasmdagi sxemada uchta don seyalkasidan tuzilgan ekish agregatining sxemasi keltiril gan. Agregat simmetrik bo’lgani sabab li l i ung q l i chap .

Iztortkich uzunligi: bu yerda, S — traktor oldingi g’ildiraklarining oraligi, m (chap iz tortkich uchun Qs, ung iztortkich uchun –c qabul qilinadi; agar traktor uch g’ildirakli bo’lsa, C =0). Bunda, traktorga o’rnatiladigan iztortkichning uzunligi kuyidagicha ifodalanadi: Seyalkaning sudrashga qarshiligi urug’ ekilayotgan joydagi tuproqning texnologik xususiyatlariga, seyalka kamrov kengligi va ekkichlarning tuproqqa botish chuqurligiga bog’liqdir. Amalda turli urug’larni kumish chuqurligi bir- biridan kam fark kiladi. Shu sababli urug’ni kumish chuqurligini e`tiborga olmasdan, qarshilik kuchini seyalkaning kamrov kengligiga proportsional deb xisoblanadi: R x = kB i , N. (94) Bu yerda, k — seyalkaning solishtirma qarshiligi, N/m; V i — seyalkaning ishchi kamrov kengligi, m. Sudrashga qarshilik nafaqat ekkichlarning, balki g’ildiraklarning ham qarshiligiga bog’liqdir. g’ildirak miqdorlagichlarni harakatga keltirishi sababli, sudrashga qarshiligining miqdori sezilarli ortardi. Tajribalar asosida k ning kuyidagi kiymatlari aniqlangan (10 kmG’soat tezlikkacha): Tirkalma don seyalkasi kq1,0...1,5 kN/m. Osma don seyalkasi kq0,95...1,4 kN/m. Sabzavot seyalkasi kq0,5...0,8 kN/m. Makkajuxori seyalkasi kq1,1...1,4 kN/m. Chigit seyalkasi kq1,3...1,6 kN/m.

Maxsus seyalkalar Sabzavot seyalkasi. Sabzavot urug’lari keng katorlab, tasmasimon, donalab va uyalab ekiladi. Zamonaviy seyalkalar katorlab ekishda kator oraligi 45, 60 va 70 sm, ikki satrli tasmasimon ekishda 8+62 sm (8 sm — satrlar oralig’i, 62 sm — tasmalar oraligi), 20+50, 50+90, 40+100 va 60+120 sm, uch satrlab ekishda 32+32+76 va shu singari boshqa sxemalarda ham ishlay oladilar. Sabzavot seyalkasi urug’ ekish uchun novli galtaksimon 10 (89- a rasm), yerga o’g’it solish uchun shtiftli-galtaksimon miqdorlagichlar, urug’ va o’g’it bunkerlari 6 va 7 , sirpangichli 1 hamda disksimon ekkich 12 lar, harakatlantiruvchi g’ildirak 16 , uzatish mexanizmi 4 va iztortkichlardan tashkil topgan. Urug’ bunkeri tuzitkich 9 , o’g’it bunkeri niktalovchi shnek 5 bilan jixozlangan. Mayda urug’lar uchun miqdorlagich ustiga almashtiriladigan kuticha 8 o’rnatiladi. Seyalkaga bir yoki ikki satrlab ekadigan ekkichlar o’rnatilishi mumkin. Bir satrlab ekadigan ekkich urug’ni 2 ѕ 4 sm chuqurlikka kumib ketadi (89- rasm). Cheklovchi reborda 20 tsilindrsimon xalka ko’rinishida bo’lib, kronshteyn 21 orqali ekkich diskiga ulanadi. Cheklovchi reborda tuproq yuziga tegib yurib, diskning yerga botishini cheklab, urug’ni kumish chuqurligini belgilaydi. Seyalkaga urug’ni 2, 3 va 4 sm chuqurlikka ekishni ta`minlaydigan turli diametrdagi cheklovchi rebordalar o’rnatish mumkin. Rebordali ekkichlar sholibop seyalkalarda ham ishlatiladi. 89-rasm. Sabzavot seyalkasi.

Ekkichga jil o v 18 yordamida zichl o vchi galtak 17 lar ulangan . Uning tuginining sirti ikkita kesik konussimon shaklga ega bo’lib, u zichlagan tuproqning usti nishab bo’lib koladi. g’ildirakchaning tuproqni zichlash darajasi prujina 15 yordamida o’zgartiriladi. Kirgich 16 zichlovchi g’ildirakcha tuginiga yopishib kolgan nam tuproqni kiradi, kirgich 19 esa cheklovchi rebordadagi yopishgan tuproqni tozalaydi. Urug’ o’tkaz gich urug’ miqdorlagich ajratib bergan urug’ni ekkichga yetkazadi. Sirpangichli ekkich 1 o’g’itni urug’ga nisbatan 2...3 sm chuqurrok tashlab, qisman kumadi va uning ustiga urug’ni tashlab kumadi. Sabzavot seyalkasi sharoitga qarab, turli kator oraligida ekish uchun sozlanib, umumiy kamrov kengligi 3,5…4,8 m bo’ladi. Ishchi tezligi 10 km/s gacha, ish unumi 2,8…3,8 ga/soat (ish vaqtida) oraligida bo’ladi. Modulli chigit seyalkasi universal bo’lib, tukli chigitni nam langan holda ekish uchun galtaksimon miqdorlagich bilan tuksizlantirilgan hamda kalibrlangan chigitni ekish uchun esa disksimon miqdorlagich bilan jixozlangan. Chigitdan tashqari, makkajuxori va sorgo urug’larini tekislangan dalaga yoki oldindan tayyorlangan oddiy va usti tekislangan pushtalarga donalab, dona-uyalab, kator oraligi 60 yoki 90 sm kilib ekishga mo’ljallangan. Don uchun ustiriladigan makkajuxorini 70 sm li kator oraligiga ekadi. Seyalka urug’ ekish bilan birgalikda sug’orish juyaklarini ham oladi, kator yon tomonlariga o’g’it soladi. Ekilgan urug’lar atrofiga gerbitsid eritmasini purkaydi. Modulli chigit seyalkasi kator oralig’i v k =60 sm li, 4 katorga eksa, har bir ekspluatatsion soatiga 1 , 2 gektar, v k q90 sm bo’lgan- da esa 1,8 gektargacha urug’ kadashi mumkin (ishchi tezlik V i =6… ѕ 10 km/soat gacha). Sharoitga qarab, chigitni 3…8 sm chuqurlikda kumib ketadi. Tuksizlantirilib, kalibrlangan chigitni v k =60 sm kator oraliKida gektariga 160…330 ming dona, v k= 90 sm bo’lganda 111…222 ming dona eka oladi. Tukli chigitni namlangan holatda ekishda esa v k =60 sm da 250…500 ming dona, v k= 90 sm kator oraligida esa 166…333 ming dona ekib berish imkoniyatiga ega. Donalab ekishda, kataklar soni 64 bo’lgan disk ishlatilsa, har bir metr uzunlikka 10…30 dona ekadi. Tukli chigitni esa katorlab — 15...35

dona eka oladi. Uyalab ekishda har bir uyaga tuksizlantirilgan chigitni 1 dona ekadi.  1 yoki 3  (24 katakli disk ishlatilsa), 2 Modulli chigit seyalkasining umumiy ko’rinishi 90- rasmda ko’rsatilgan. Har bir kator uchun aloxida sektsiya 1 xizmat kiladi. Seyalkaga seyalkaning brusi 10 , traktorga osish moslamasi 3 , ekish sektsiya 1 lar, harakat yuritmasi 9 , iztortkich 2 va 6 lar, yoruK kaytargich 7 , gidrosistema 5 , taranglash moslamasi 13 , kardanli uzatma 14 , tusik 12 lar, tozalagich 11 lar o’rnatilgan. 91- rasmda galtaksimon miqdorlagichli ekish sektsiyasining tuzilishi kuyidagilardan: galtaksimon miqdorlagich 8 va unga harakat beruvchi tayanch g’ildirak 10 , harakatni uzatuvchi kardanli val 7 , ekkich 3 ning tuproqqa botishini sozlagich 2 , ekilgan urug’ni kumgich 4 , zichlovchi g’ildirakcha 5 lardan iborat bo’lib, ular kundalang brus 9 ga biriktirilgan. 90- rasm. Modulli chigit seyalkasining umumiy ko’rinishi

91- rasm. G’altaksimon miqdorlagich. Modulli chigit seyalkasining galtaksimon miqdorlagichi (92-rasm) da ko’rsatilgan, u kuyidagicha tuzilgan bo’lib, urug’ kutisi 3 ning pastki tsilindrik qismi chuyan tub 17 ga o’rnatilgan. Tubning tagida ikkita qo’yma kulokchaga val 16 ning vtulkalari hamda ishkalan uvchi sirtlarini moylash uchun tavotnitsa joylashtirilgan. Barmokli disk 8 plastmassadan tayyorlangan. Diskning gardishi bilan 22 ta barmok bir tekis joylashgan simmetrik barmoklarning gorizontal tekislikka proektsiyasi muntazam trapetsiya shaklida bo’ladi. Barmoklarning kundalang kesimi romb shaklida yasalgan. Barmokli disk yetaklanuvchi katta konussimon shesternya 9 ga vintlar bilan maxkamlangan. Diskka prujinali pulat chivik — tuzitkich 92-rasm. Modulli chigit seyalkasining galtaksimon miqdorlagichi 4 maxkamlangan. Chivikning prujinali qismi shplint 5 li uk 15 ga erkin kiygizilgan. Chivik va barmokli disk birgalikda tuzitkich- ta`min lagich vazifasini bajaradi. Tuzitkich-ta`minlagich konussimon shesternya 9 bilan birga apparat tubining aylanma chizigiga kuyiladi va unga maxsus uk 6 bilan biriktiriladi. Uk rez basining uzunligi shunday tanlanganki, u apparat tubining oxirigacha burab kirgizil ganda, barmokli disk vertikal uk atrofida yengil aylana oladi. Rez baning

yunalishi yetaklanuvchi shesternyaning aylanish tomoniga mos keladi, shu tufayli apparat ishlaganida vertikal uk 6 uz-uzidan buralib, bushamaydi. Apparatning vali 16 , seyalkaning validan aylanma harakat uzatuvchi yulduzcha 14 , yetakchi konussimon shesterya 12 ( Z 1 =18) va tishli galtak 19 , shplint 18 lar bilan maxkamlanadi. Shesternyaning val bo’ylab siljishiga yo’l qo’yma slik uchun xomutcha 10 bolt 11 bilan kisib kuyilgan. Apparat chigit va tolalar bilan tikilib kolganda yoki yot narsalar tushganda shplintlar qirqilib, aylanuvchi qismlarni sinishdan saklaydi. Vertikal ukning yuqori uchiga kalpok va dasta payvandlangan. Kalpok ukning ishkalan uvchi sirtini changdan, shesternyani esa vertikal siljishdan saklaydi. Bushlik 7 moy bilan tuldiriladi. Miqdorlagichning tishli galtagi 19 , qalinligi 3 mm va tashki diametri 107 mm li pulat diskdan iborat. Galtak tishlari (16 ta) diskning aylanasi bo’ylab bir tekis joylashgan. Tishlarning balandligi 7 mm. o’altak yetakchi shesternya 12 ga nisbatan diametral karama-qarshi tomonda joylashgani uchun uning yuqorigi tishlari ta`minlash kamerasidagi chigitlar okimiga qarshi aylanadi. Ekish me`yori urug’ tushadigan darchani ochib-yopadigan tusikcha 1 bilan rostlanadi. Tusikcha kulokchali gayka 2 bilan siljitiladi. Tusikcha sirtida har 2 mm oralikda chiziklar bor. Ekish me`yori shu shkalaga qarab rostlanadi. Seyalka ishlab tebranishi natijasida, tusikchaning vaziyati uz-uzidan o’zgarib kolishi mumkin. Shuning uchun miqdorlagich apparatini rostlash paytida tusikchaning shu vaziyati xisobga olinib, prujina tusikchaning kayrilgan uchini gayka sirtiga kisib, uning uz-uzidan buralib bushashiga yo’l qo’yma y, tusikchani belgilangan holatda saklashni ta`minlaydigan kilib kuyish lozim. Ekish darchasidan tashqariga chiqarilgan chigitlar tarnov 20 ga, sungra urug’ o’tkaz gich orqali ekkichga tushadi. Modulli chigit seyalkasining disksimon hamda galtaksimon miqdorlagichlarining ko’p qismlari umumiy bo’lib, bir-biriga tushadigandek kilib yasaladi. Masalan, galtaksimon miqdorla gich ni disksimonga aylantirish uchun 92- rasmdagi barmokli disk 8 yechib olinadi va uning urniga katakchali disk 4 konussimon shesternya 1 ning ustiga o’rnatiladi.

Oralik disk 3 dagi ovalsimon teshiklarni, apparat tubidagi ovalsimon teshiklarning ustiga tushirib o’rnatiladi. Shesternya 1 ga o’rnatilgan katakchali disk 4 apparat ichiga solinganidan sung, chap rez bali uk 6 kotiriladi va konussimon shesternya 1 bilan katakli disk erkin aylanadi. Kuzgalmas tusik disk 5, urtadagi disk 3 ning fiksatoriga o’rnatilgan bo’lib, uning pastki tomoniga kaytargich tusik biriktiriladi. Almashtirib ishlatish uchun seyalka yetti dona katakchali disk bilan ta`minlanadi. Shu jumladan, katakchalar soni 64 ta bo’lgan disk tuksizlantirilib, kalibrlangan, sifatli chigitni donalab ekishda ishlatiladi. Sifati pastrok bo’lgan chigit ekilganda esa bir nechta urug’ni tuplab, ajratib beradigan 24 ta katakchali diskdan foydalangan ma`kul. Mayda, uzunligi 8,5 mm dan kiskarok bo’lgan urug’ni ekishda 12 mm li katakchali disk bir uyaga 2 dona chigit, 14 mm li katakchali disk esa 3 tadan chigit ajra tib beradi. Agar modulli seyalka disksimon miqdorlagich bilan ishla tilsa, uning tudalovchi diski olib kuyiladi. Seyalkaning ishi kuyidagi tartibda bajariladi. Dala bo’ylab harakatlanayotgan seyalkaning har bir g’ildiragi, uning ikkita valiga harakat beradi. Konussimon

uzatma yordamida harakat valdan miqdorla gichdagi galtak, urug’ tuzitkich va urug’ni tudalovchi apparatga uzatiladi. Aylanayotgan tuzitkich namlangan tukli chigitlar bir-biriga yopisha boshlaganda, ularni ajratib, pastga, miqdorlagich galtagiga uzluksiz tushirib turadi. Aylanayotgan galtak uz novlarining ichiga bittadan chigitni kiritib olib va urug’ o’tkaz gichning tarnoviga tashlaydi. Uyalab ekishda chigit u yerdan tudalovchi apparatga tushadi. Tudalovchi apparat diskidagi parraklar soni va aylanish tezligi har bir uyaga tushishi kerak bo’lgan chigitlar soniga qarab tanlanadi. Parrak tudalangan (1 ѕ 4 donalab) chigitlarni apparat tubidagi darchadan yerga, arikchaga tushirib yuboradi. Kurakchasimon kumgichlar tuproqni chigit ustiga sidirib, ikki tomondan kumishadi. Zichlovchi Kildirakcha chigit ustidagi tuproqni bosib zichlaydi. Zichlangan tuproqning usti nishab qilinadi, aks hol da yomgir suvlari chetga okib ketmasdan chigit ustida katkalok paydo qilishi mumkin. Gektariga chigitning kerakli sonini ekishga Kaltakning aylanish tezligini hamda ekish darchasi kengligini o’zgartirish bilan erishi ladi. Uyalardagi chigitlar sonini o’zgartirish, tudalovchi diskning aylanish tezligi va yulduzchalarni almashtirish xisobiga rostlanadi. Tuksizlantirilgan chigitni yoki makkajuxori urug’ini ekkanda disksimon miqdorlagichni ishlatgan ma`kul. Tuksizlantirilgan chigit tukiluvchan bo’lganligi sababli, disksimon miqdorlagichga tuzitkich o’rnatish talab qilinmaydi. Aylanayotgan disk katakchalariga chala tushgan chigitni kaytargich olib koladi. Disk kataklariga kirgan chigit kaytargichdan utgandan sung, chigit ekish darchasidan pastga, bevosita urug’ o’tkaz gichga, keyin ekkich tayyorlagan arikcha tubiga tushadi va tuproq bilan kumiladi. Tekis dala yoki turli o’lchamdagi pushta bo’ylab ekishda, tayanch g’ildirak holati ramaga nisbatan maxsus vint bilan o’zgartiriladi. Modulli seyalkadan foydalanish. 10 sm chuqurlikdagi tuproqning namligi 20% dan kamayib, harorat 14°S dan oshganda, ekish mavsumi boshlanadi. Mavsum boshida namlangan tukli chigit ekilib, keyinrok tuproq kiziganda tuksizlantirilgan

chigitni ekish tavsiya qilinadi. Seyalkani turli miqdordagi urug’ ekishga sozlashda, unga yopish tirilgan maxsus jadvaldan foydalanish kerak. Ish holatidagi seyalkaning ekkichlari yerga parallel bo’lishi kerak. Ammo, kumlok tuproqli yerlarda seyalkani orqa tomonga 5 ѕ 7° ga engashtirib kuyish lozim, aks hol da, ekkich sirpangichining oldiga tuproq uyumlanib koladi. Modulli chigit seyalkasiga uning kutilaridagi urug’ satxini, tudalovchi apparat ishini hamda gerbitsid purkashning uzluksizli gini nazorat qilishi uchun elektron «gedr» tizimi o’rnatilgan. Seyalkaning iztortkichi agregatni oldinga yurishida urug’ ekilgan katorga parallel kilib iz koldirish uchun xizmat kiladi. Agar seyalkani uch g’ildirakli traktor agregatlayotgan bo’lsa, uning oldingi g’ildiragi shu iz bo’ylab harakatlantiriladi. Agar seyalkani turt g’ildirakli traktor agregatlasa, koldirilgan iz ustidan uning oldingi ung g’ildiragi yuritiladi. Agregatning oldingi va keyingi yurishlari orasida tutash katorlar (T va K) paydo bo’ladi (149- a rasm). Tutash katorlar oraligi v t oddiy katorlar oraligi v ga teng bo’lishi kerak. Agar iztortkich uzunligi l me`yoridan ortiq bo’lib kolsa, v t > v , aksincha bo’lsa, v t < bo’ladi. Iztortkich sifatida uzun shtangaga o’rnatilgan sferik disk (diametri 250…300 mm) ishlatiladi. Disk harakat yunalishiga 15…20° burchak ostida kiya o’rnatiladi. 93-  rasmdan turt g’ildirakli traktor agregatlaydigan seyalkani ung iztortkichining uzunligi l u = 0,5 ( A – S )+ v t , chap iztortkichniki l u = 0,5 ( A+S )+ v t ekanligi aniqlanadi. Bu yerda, A — seyalkadagi chetki ekkichlar oraligi, m; S — traktor oldingi g’ildiraklarining oraligi, m; uch g’ildirakli traktor bilan ishlaydigan seyalka uchun ung va chap iztortkichlar bir xil uzunlikka ega bo’ladi: l u = l ch = 0,5 A+ v t . (95) Tutash katorining kengligi v tk oddiy katorlar oraligi v ga teng bo’lishi rejalashtirilsa, (95) formulaga v t = v , agar v t < v bo’lishi kuzda tutilsa, unda iztortkich shtangasining uzunligi sozlanadi.

Chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasining afzalliklari ko’p bo’lganligi tufayli keng tarkalmokda. Bu texnologiya ishlatilsa, erta baxorda kuyosh nuridan to’liqrok foydalanib, tuproq haroratini kerakli darajagacha ko’tarib, chigitni 10…15 kun oldin ekib olinadi. 10 sm chuqurlikdagi harorati 9…10°S ga yetgan tuproqning ustiga plyonka yopilsa, mo’lcha (parnik) effekti xisobiga uning harorati qo’shimcha 4…5°S ga ortib, chigitning unib chikishiga yetarli sharoit tugiladi. Plyonka ostida namlik uzok saklanadi, shu sababli, chigitni tabiiy namlikda undirib olishda, xatto kunlar isib ketguncha sugormaslik imkoniyati tugiladi. Plyonka ostida begona utlar usib, rivojlanmaydi, demak, kul tivatsiya o’tkaz ishning soni ham kamayishi mumkin. Kulay sharoitda rivojlangan guza tezroq kusak tugib, hosildorligini 10…12 ts/ga gacha oshiradi. Muximi, hosil erta pishib, uni (10…15 kunga) erta yigib olish mumkin bo’ladi. Mazkur texnologiyani bajarilishini ta`minlaydigan seyalka sxemasi 150- rasmda keltirilgan. U rama 2 , osish moslamasi 1 , iztortkich, barabanli miqdorlagich 3 , yer tekislagich 4 , arikcha ochadigan sferik disk 5 , plyonka chetini tuproq bilan kumadigan sferik disk 6 , plyonka urami o’rnatilgan valik 7 , plyonkani taranglovchi valiklar 8 , sidirgich 9 , zichlagich 10 lardan tuzilgan. Er tekislagich 4 ramaga sharnirli o’rnatilgan bo’lib, u 60 sm kenglikdagi plyonka yoyiladigan joyning tuprogini tekislab, kesak larni maydalab, yer ustini silliklab ketadi. Agar tekislagich sifatli ishlamasa, gadir-budur bo’lgan yer yuzasiga tushalgan uta yupka plyonka (qalinligi 8 mkm) teshilib, mo’lcha uz effektini pasaytirib kuyadi. Tekislagich ishining sifati, uni yerga bosib turadigan prujinaning siqilish darajasini o’zgar tirish xisobiga rostlanadi. Sferik disklar chuqurligi 6…8 sm bo’lgan arikchalarni bir-biridan 40 sm oralikda yasab ketishadi. Keyinchalik, bu arikchalarga plyonkaning chetlari kiritilib kumiladi.

Seyalka turtta ekish sektsiyasidan iborat bo’lib, har bir sektsiya ikkitadan barabanga ega. Har bir baraban chigitni bir satrga uyalab ekib ketadi. Demak, sektsiyadagi barabanlar ikki satrni ekadi. Bu kushalok satrlar tasmani, ya`ni katorni tashkil kiladi. Tasmadagi satrlar orasi 30 sm, tasmalar oraligidagi 60 sm yer keyinchalik juyak olish, sug’orish, o’g’itlash, kul tivatsiyalash uchun koldiriladi. Tasma simmetriya uklari orasi, ya`ni katorlar oraligi 90 sm bo’ladi. 93- rasm Barabansimon miqdorlagich (94- rasm) chumichsimon me`yorlagich 1 , urug’kadagich 2 , tusik 3 , baraban 4 , qopqoq 5 , reborda 6 lardan tuzilgan. Bu miqdorlagichning barabani uchta ishni bajaradi. Birinchidan, tekislangan yerga tushalgan plyonkani tarang hol da ushlab turadi. Rebordasi bilan plyonkaning chetini ilgari tayyorlangan arikchaga takab, buklab yotkizadi. Ikkinchidan, u urug’don vazifasini bajaradi. Baraban ichiga urug’ni solib kuyish uchun uning yon de voridan qopqoq 5 ochiladi va maxsus tarnov yordamidan foydalaniladi. Baraban ichida chu michsimon me`yorlagich 1 lar o’rnatilgan. Me`yorlagich prizma shaklidagi darchali uychaga ux shaydi. Baraban aylanganida, urug’lar orasidan utayotgan me`yorlagichga urug’lar kirib koladi. Uchinchidan, baraban, ayla nishi xisobiga, uz

sirtiga o’rnatilgan urug’ kadagichlarning plyonkani teshishiga va tuproqqa botib urug’larni tashlab ketishiga majbur kiladi. Urug’ kadagichning uzunligi urug’larni 4 ѕ 6 sm chuqurlikda kumib ketishga yetarlidir. urug’ kadagich va chumichsimon me`yorlagich bir-birlarining davomi bo’lganligi sababli, me`yorlagichga tushgan chigit urug’i kadagichning uchidagi bushlikka darrov yetib boradi. Urug’ kadagichning uchini ochib-yopish uchun 90° ga bukilgan ikki yelkali richagga uxshash maxsus klapan 3 o’rnatilgan. Barabanning tashki chetiga reborda kuyilgan. Rebordaning shakli plyonkaning chetini sferik disk tayyorlab ketgan arikcha yuzasiga zich bosib turadigan kilib, kiyalatib yasalgan. Eni 60 ѕ 65 sm bo’lgan plyonka rulonini (massasi 12...14 kg) o’rnatish hamda yoyilgan plyonkani tarang holatda yerga tushash uchun ekish sektsiyasi ramasiga sozlanuvchi valik 7 va 8 lar sharnirli o’rnatilgan. Baraban rebordasi yerga bosib turgan plyonka chetini ustiga sferik disk 6 tuproqni uyumlab kumadi. Plyonka ikki chetini havo utmaydigan kilib sifatli kumish katta ahamiyatga ega. Shu sababli sferik disklarning xujum burchagi va balandligini to’g’ri o’rnatish zarur. Sidirgich 9 ning pastki chetiga yumshok rezina plastina kiydirilgan bo’lib, uning uchi plyonka ustiga tegar-tegmas bo’lib yuradi. Yon tomonga 35...45° ga burib o’rnatilgan sidirgich plyonka ustidagi ortiqcha tuproqni sidirib chetga chiqaradi, natijada plyonka usti tozalanib, kuyosh nurini oson o’tkaz adigan bo’ladi. Zichlagich g’ildirakcha 10 lar chigit kadalgan satrdagi tuproqni bosib, zichlab, chigitni govak joyda kolishini oldini oladi. Seyalkaning texnologik ish jarayoni kuyidagicha utadi: agregat ilgarilab yurganida plyonka tushaladigan joydagi kesaklarni tekislagich maydalab, tuproqqa botirib, shudgor yuzasini silliklab ketadi. Uning izidan, tekislangan joyning ikki chetida, bir-biridan 40 sm masofada harakatlanayotgan sferik disklar chuqurligi 5...8 sm bo’lgan arikchalarni tayyorlab koldiradi. Rulondagi plyonka taranglovchi valiklar orqali tortilib, barabanning tagidan o’tkaz ilgan hol da yerga tushaladi va uning chetlari tuproq bilan kumiladi. Rulon

vali va taranglovchi valiklar erkin aylanishi kerak, aks hol da yupka plyonka yirtilib ketishi mumkin. Barabanlar rebordasi yerga tushalgan plyonkaning ikki chetini arikchalarga bosib turgan vaqtda birdaniga uchta jarayon bajariladi: 1. Baraban aylanishi xisobiga uning ichidagi chigitlar tuzitilib, me`yorlagich darchalaridan utib, urug’ kadagich ichiga tushadi. 2. Aylanayotgan baraban sirtidagi urug’ kadagich yerga yakinlashganida, plyonkani teshib, tuproqqa kiradi. Ayni vaqtda, baraban tuskichning bush kanotini yerga bosib, uning ikkinchi kanotini urug’ kadagichdan uzoklashishga majbur kiladi. Natijada urug’ kada-gich ichidagi urug’lar yerga tushib koladi. Tuproqning erkin tuqilishi xisobiga, chigitlar kumiladi. 3. Baraban orqasidagi sferik disklar, reborda bosib turgan plyonka chetlarini tuproq bilan kumadi. Plyonka ustiga tukilgan tuproqni sidirgich yumshok pichogi bilan sidirib, uni tozalaydi. Chigit ekilgan satr ustini zichlaydigan g’ildirakchalarning yerga bosimi maxsus prujina yordamida sozlanadi. Sferik disklar agregat harakati yunalishiga nisbatan 14...16° burchak ostida o’rnatiladi. Sektsiya yoki sferik disklarni yon tomonga bir muncha surish xisobiga, baraban rebordasining plyonka chetini arikchaga tiralib yurishiga erishiladi. Sidirgichlarni shunday joylashtirish kerakki, chigit uyalari ustida 8...10 mm qalinlikdagi tuproqni koldirib, kolganini chetga surib tashlasin. Sidirgichni yon tomonga burib yuqoridagi jarayonni bajarishga erishiladi. Kartoshka ekadigan va kuchat o’tqazadigan mashinalar Kartoshka ekish mashinalari. Agrotexnik talablar. Ekish uchun o’rtacha kattalikdagi (massasi 50 ѕ 80 g) tugunaklardan foyda lan gan ma`qul. Ammo maydaroq (30 ѕ 50 g), ba`zan yirik (80 ѕ 120 g) tugunaklardan bulaklab foydalanish ham joiz. Kartoshkani qatorga bir-biridan 20 ѕ 40 sm masofada, qator oralarini esa 60, 70 va 90 sm dan kilib ekiladi. Bunda mashina unib kolgan kurtakchalarni sindirmasligi kerak. O’rtacha kattalikdagi tugunaklarni ekishda kartoshka

tushmasdan kolgan hamda ikkita tugunak tushgan uyalar soni 3% dan oshmasligi lozim. Kartoshka tugunaklari katorda belgilangan oralikda va chuqurlikda joylashishi kerak. Kartoshka pushtaga ekilganda 8 ѕ 16 sm, tekis yerga ekilganda 6 ѕ 12 sm chuqurlikda kumiladi. Tugunaklarning ekish chuqurligi tayinlanganidan 5 sm fark qilishi joiz. Mashina kartoshka  oraliklaridagilar oddiylariga nisbatan ekish bilan bir vaqtda o’g’itni tugunaklardan 2 ѕ 3 sm chuqurroq tashlab, uni aloxida tuproq qatlami bilan yopib ketishi lozim. Tugunaklar pushta ustiga ekilayotganida, ekkich joylashtirib ketgan urug’ni tuproq bilan kumish uchun sferik disklar ishla tiladi. Tekislangan yerga ekishda esa disk orqasiga tuproqni zichlash uchun tirmacha o’rnatiladi. Kartoshka ekish mashinasi ishchi qismlarini aylantirish uchun harakat traktorning quvvat olish validan uzatiladi. Agar massasi 30 ѕ 50 grammli urug’ ekilayotgan bo’lsa, a q3 ѕ 5 mm, massasi 50 ѕ 80 grammli urug’ ekilsa, a q10 ѕ 12 mm va massasi 80 ѕ 100 grammli urug’lar uchun a q14 ѕ 16 mm tirkish kuyiladi. Kuchat o’tkaz ish mashinalariga agrotexnik talablar. Sabzavot ekinlari urug’ini kishning oxirida issik xonalarda ekib-ustirib, kuchat kilib, baxorda ularni ochik dalalarga ekiladi. Ayrim kuchatlar aloxida-aloxida tuvakchalarda, ayrimlari tuvakchalarsiz ustirilib- yetishtiriladi. Mashina yordamida ekish uchun bir xil o’lchamdagi, suli magan, egilmagan kuchatlar saralanib, olinadi. Karam kuchatlar 12 ѕ 15 sm balandlikka (5 ѕ 6 bargga), pomidor kuchatlari 20 ѕ 25 sm balandlikka (8 ѕ 10 bargga) ega bo’lishi talab qilinadi. Kuchatlarning oralig’i 60, 70, 80, 90 sm bo’lgan katorlarga yoki 50 + 90, 60 + 120 sm kilib ekiladi. Bir katordagi kuchatlar oralig’i 10…140 sm gacha bo’lishi mumkin. Agar kuchatlar oralig’i 35 sm dan kam bo’lsa, ekishda juyaklar bo’ylab sug’oriladi, 35 sm dan ko’p bo’lsa, har bir tup kuchatni aloxida sug’orish ma`kul bo’ladi. Sug’oriladigan dexkonchilikda ekish bilan bir yula juyaklar ham olinadi. Mashinadan kuchatni tik holatda, ildizlarini bukmasdan, shikastlan tir masdan, bexato ekish talab qilinadi. Tuvaksiz kuchatlar 5…15 sm, 2  tuvagi bilan kamida

10 sm chuqurlikka kumiladi. Agronom tayinlagan chuqurlik sm aniqlikda bo’lishi kerak. Kuchat atrofidagi ildizi tuproq bilan zichlanadi. 2 sm (tutash kator  katorlar tukri chizik buyicha, belgilangan kenglikdan 7 sm) oli ni shi kerak. Oddiy kuchatning 95%, tuvakli kuchatning 100% ildiz uchun olishiga erishish kerak. Kuchat ekish mashinasi. Mashina 0,6…3,5 km/soat tezlik bilan ishlaydi. Uning kuchat o’tkazish apparati disk 1 va unga o’rnatilgan tutkich 5 lardan iboratdir. Tutkichning ichi bush ustun 2 ning yuqori tomonida kuzg’almas plastina 3 o’rnatilgan. Prujina 7 plastina 3 ga kuzg’aluvchan plastina 5 ni sikib turadi. Kuzg’aluvchan plastina 5 ning ichiga uta yumshok rezina yelimlangan bo’ladi. Ekish vaqtida kuchat 3 va 5 — plastinalar orasida kisilib turishi kerak. Plastina 5 dagi rezina kuchatni shikastlantirmasdan kisib ushlab turish imkonini beradi, plastina 5 sterjen 6 bilan bikr birikti rilgan. Sterjen burilsa, plastina 5 ham kuzKalmas plastina 3 ga yakinlashishi yoki uzoklashishi mumkin. Sterjen 6 ga aylanuvchan rezina rolik 9 kiydirilgan tirsak 8 o’rnatilgan bo’lib, prujina 7 ustun 2 ga nisbatan rolikni tortib turadi. Disk 1 bilan uzluksiz aylanib turadigan rolik 9 kerakli vaqtda kuzg’almas yunaltiruvchi yulakcha 10 ning ustiga chikib, prujina 7 ning qarshiligini yengib, sterjen orqali kuzg’aluvchan plastina 5 ni kuzKalmas plastina 3 ga nisbatan burib, kuchatni kistirish uchun joy ochadi. Mashinaning maxsus urindig’ida utirgan xizmatchi uz kuli bilan kuchatni plastinalar orasiga kiritib turganida, rolik yulakchadan tushadi. Natijada, plastinalar kuchatni kisib koladi va disk bilan birgalikda uni ekadigan joyga keltiradi. U yerda rolik yana yulakcha ustiga chikib, plastinalarni bir-biridan uzoklashtirib, kuchatni kuyib yuboradi. Mashinaning ishi. Agregat harakatlansa, disk aylanib tutkichlar maxsus urindikda utirgan xizmatchilarning oldiga kelgani da, tutkichlar ochiladi. Ularning orasiga kuchatlar kulda kiritilsa, tutkich uni kisib koladi. Kuchat suv kuyilgan arikchaning ustiga keltirilganida, tutkich ochilib, uni nam yerga tushiradi. Ekkich

utgandan sung, tuproq kuchat ildizi ustiga tukiladi, uni g’ildirakchalar zichlab ketadi. O’tkaz ish diski va ekish sxemasiga qarab, 2...12 tagacha tutkichlar o’rnatilishi mumkin. Traktor ramasiga tokchalar o’rnatilgan bo’lib, ularning ustiga kuchat solingan yashiklar kuyiladi. Agregatni ishla tish uchun traktorchidan tashqari, un ikki (6 kator uchun) xizmatchi (kuchatni tutkichga kuyish uchun) hamda ekilgan kuchatlarni holatini tuzatish uchun uch ishchi, tuvakdagi kuchatlarni ekishda ular ni kuzatib turish uchun yana ikki xizmatchi jalb qilinadilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. Xamidov. Qishloq xo’jalik mashinalarini loyixalash. Toshkent, 1994 2. M.Shoumarova, T. Abdillaev. Qishloq xo’jaligi mashinalari. Toshkent, O’qituvchi, 2002. 3. M.Sh o umar o va, T. Abdillaev. G’alla k o mbayni va paxta terish mashinalari. Toshkent, 2000 4. Listopad G.E. Sel skoxozyaystvenno’e i meliorativno’e mashino’. Moskva, 1989 5. Shoumarova M, Abdillaev T. Qishloq xo’jalik mashinalari. Toshkent, O’qituvchi, 2000 6. Klenin N.I. Sel skoxozyaystvenno’e i meliorativno’e mashino’. Moskva, 1980 7. Karpenko A.N., Xalanskiy V.M. Sel skoxozyaystvenno’e mashino’. Moskva, 1989 8. Komaristov V.E., Dunay N.F. Sel skoxozyaystvenno’e mashino’. Moskva, Kolos, 1984

Похожие

Kultivatorlarning tuzilishi turlari va ishlashi

Pluglar va uning ishchi qismlari

Gorizontal shpindelli paxta terish mashinasining tuzilishi va ishlashi

Plugning yordamchi qismlari

Asos (baza) va uning turlari