Asos (baza) va uning turlari - Машиностроение - Рефераты

Asos (baza) va uning turlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4188.474609375 KB

Asos (baza) va uning turlari Reja: 1. Umumiy qoidalar 2. Asoslash nazariyasi 3. Asos tanlash va asoslashdagi xatoliklar

1. Umumiy qoidalar Detal konstruksiyasini ishlab chiqish va uni tayyorlash borasida asosni tanlab olish detalning keyingi ishlashi qanday bo‘lishini belgilaydi. Konstruktor detalning mexanizmdagi o ‘ rni, yuzalari, o ‘ lchamlari va boshqa jihatlarini o ‘ rganib, tahlil qilib bo ‘ lgach, o ‘ lchamlar va yuzalarning aniqlik darajasini belgilaydi. Texnolog esa detalni yasash nuqtayi nazaridan o ‘ rganadi. Tayyorlanayotgan detalning shakli va o‘lchamlari har bir texnologik amaldan so‘ng o‘zgarib, aniqlik darajasiga ta’sir etib boradi. Zagotovkaga stanokda ishlov berayotganda uchraydigan xatoliklardan biri uni o‘rnatish bilan bog‘liq. Shu jihatdan zagotovka yuzalari bir necha turga ajratiladi: 1) ishlov beriladigan yuzalar; 2) zagotovkani dastgohga o‘rnatilgan va kerakli o‘lcham bilan sozlangan asbobga nisbatan o‘rnatishda mo‘ljal olinadigan yuza; 3) beriladigan ishlov o‘lchamining hisob boshi (yuza); 4) erkin yuzalar. Zagotovkaga ishlov berish uchun stanokka o ‘ r natishda mo ‘ ljal qilinadigan yuza asos (zamin, baza) va bu jarayon asoslash (áàçèðîâàíèå, zaminlash) deyi ladi. Detallar yoki qismlarni yig‘ayotganda ham shu tushunchalar ishlatiladi. GOST 21495-76 ga binoan asoslash deganda zagotovka detal yoki yig‘ma bo‘lakni tanlangan koordinatlar tizimiga nisbatan o‘rnatish jaray oni tushuniladi. Asoslash nazariyasi umumiy bo‘lib, hamma qattiq jismlarga, shu jumladan, ishlab chiqarishning hamma bosqichlarida (mexanik ishlov berish, tashish, o‘lchash, yig‘ish va b.) ishtirok etadigan mashinasozlik buyumlariga taalluqli. Ma’lumki, har qanday qattiq jism tanlangan koordinatalar tizimiga nisbatan oltita erkinlik darajasiga ega: o‘qlar bo‘ylab to‘g‘ri harakat va har qaysi o‘q yaqinida aylanma harakat. Zagotovkani qo‘zg‘almas qilib o‘rnatish uchun tanlangan koordinatlarda unga oltita ikki tomonlama geometrik bog‘lanish kerak. Buning uchun asoslar majmuasi lozim. Agar zagotovkaga ma’lum darajada erkinlik zarur bo‘lsa, unda shuncha miqdordagi bog‘lanish olib tashlanadi. Masalan, stanokda valning sirtini qirqish uchun yIII II z z 1 y x 1 I

1 x 1- r a s m. Prizmasimon detalning bazalar to‘plami: I—III detal baza (asos)lari. y 4,5 0 5 4 z 2 - r a s m. Prizmasimon detalning bazalash sxemasi: I—6 tayanch nuqtalar; I —III bazalar. uni qimirlamaydigan, lekin aylana oladigan qilib o‘rnatish kerak. Demak, u asoslashda beshta erkinlikdan mahrum qilinib, o‘z o‘qi atrofida aylanish (koordinat o‘qlaridan biri atrofida deyish mumkin) imkoni qoldiriladi. 1-rasmda prizma shaklidagi detal misol uchun keltirilgan. Tanlangan koordinata tizimi x 1 , y 1 , z 1 ; asoslar majmuasi I,II,III; ular zagotovkaning x , y , z koordinatali tizimini tashkil etadi. Zagotovkaning tanlangan koordinata tizimi bilan bog‘lanishini ifodalash uchun tayanch nuqta degan tushuncha kiritiladi. Zagotovkani oltita erkinlikdan mahrum qilish uchun uchta bir-biriga perpendikular tekislikda qo‘zg‘almas tayanch nuqta olish kerak. Bu asos deb olingan. Yordamchi texnologik asos zagotovkada maxsus yaratiladi. U bo‘lajak detalning ishlashida kerak bo‘lmaydi, faqat zagotovkaga ishlov berishda zarur. Misol uchun, tirsakli valning ikki uchidagi konussimon chuqurchalarni keltirish mumk in. Ular tirsakli val yasalayotganda texnolog ik asos bo‘lib xizmat qilgan, xolos. Ta’mirlashda ham shunday vazifani bajaradi. III II z 3 1 2 y 6 0x x3 1,2 1 3 26 6 5 4I

O‘lchov asos (zamin, baza) deb zagotovka va asbobning o‘zaro holatini aniqlashga yordam beradigan yuzaga aytiladi. Ishlov o‘lchamini hisoblash shu yuzadan boshlanadi. Yuqorida aytilganlardan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, bazalash — zagotovkaning tanlangan koordinatlar tizimidagi erkin harakatini qisman yoki butkul cheklab qo‘yish bilan bog‘liq. Shu nuqtayi nazardan u quyidagi turlarga ajratiladi: o‘rnat uvchi, yo‘naltiruvchi, ikkita yo‘naltiruvchi, tayanch, ikkita tayanch bazalar. O‘rnatuvchi asos I (2-rasm) zagotovkaning uch xil erkin y o‘qning bir tomoni bo‘yicha to‘g‘ri va x , z o‘qlari bo‘yicha aylanma harakatini cheklaydi. Yo‘naltiruvchi asos II zagotovkaning ikki xil erkin: x o‘q ning bir tomoni bo‘yicha to‘g‘ri va y o‘qi atrofidagi aylanma harakatini cheklaydi. Tayanch asos III zagotovkani bir xil erkin — z o‘qining bir tomoniga to‘g‘ri yoki uning atrofida aylanma harakatini cheklaydi. Ikkita yo‘naltiruvchi asos (3-rasm) zagotovkaning to‘rt xil erkin: x va y o‘qlari bo‘ylab to‘g‘ri va aylanma harakatlarni cheklaydi. Ikkita 3 - r a s m. Silindr detalni asoslash sxemasi:

I—6 tayanch nuqtalar; I ¢ —6 ¢ tayanch nuqtalar proeksiyasi; I-III asos (baza)lar. 4 - r a s m. Lappakni asoslash sxemasi: I-6 tayanch nuqtalar; I-III asos (baza)lar.

tayanch asos ikki xil erkin: x va y o‘qlari bo‘ylab to‘g‘ri harakatni cheklaydi (4-rasm) . Asoslashda yaqqol va yashirin asoslar bo‘ladi. Yaqqol asoslarga muayyan yuzal arga, zagotovkaga qo‘yilgan belgilar yoki belgilarning kesishgan joylari kiradi. Yashirinlariga zagotovkada bor deb tasavvur qilinadigan tekislik, o‘q yoki nuqta, masalan, tishli g‘ildirak — uning geometrik yoki aylanma o‘qi kiradi. 3. Asos tanlash va asoslashdagi xatoliklar Detal o‘lchamlarining aniqligini ta’minlash uchun konstruktor chizmadagi o‘lchamlarni shunday qo‘yib chiqishi kerakki, hisob konstruktorlik asosdan boshlansin. Detal amalda ham aniq tayyorlanishi texnologik asoslarn ing joylashuviga ko‘p jihatdan bog‘liq. Demak, o‘lchamlar texnologik asoslardan boshlab belg ilanganda detalning aniqligi yuqori darajada bo‘ladi. Shunday qilib, detal konstruksiyasi yaratilayotganda konstrukt orlik asosdan texnologik asos sifatida ham foydalanish imkoniyatini ko‘zda tutish kerak. Texnologik, konstruktorlik va o‘lchov asoslarni jamlab turib ish yuritilsa eng yaxshi natijalarga erishish mumkin. Buning uchun detalni har tomonlama chuqur o‘rganib chiqish kerak. 5,a-rasmda tokarlik yoki revolver stanok bilan zagotovkaga ishlov berishda texnologik va o‘lchov asoslar bir yuzaga tushgani ko‘rsatilgan. Misolda zagotovkaning «d» yuzasiga ishlov berib, uchini ko‘ndalangiga qirqish talab qilinadi. Hisob «B» yuzadan boshlanib «A», «G» o‘lchamlariga rioya qilinishi kerak. Zagotovka ombirli (sangali) patronga 5 - r a s m. Asoslarni bir yuzaga tushirishning ishlovga ta’siri: a) texnologik va o‘lchov asoslarning ustma-ust «d 1 » yuzasidan qisilib, «B» yuzasi bilan tayanadi. Mana shu asoslash sxemasi texnologik va o‘lchov asoslar bitta «B» yuzada ekanligiga mia) b)

tushishi; b) asoslarning ustma-ust tushmasligi. sol bo‘ladi. Texnologik va o ‘ lchov asoslar bitta yuzaga to ‘ g ‘ ri kelmasa, ishlov berish aniq ligi kamayadi. Masalan, balandligi «B» bo‘lgan prizmasimon zagotovkada (5. b-rasm) «a» chuqurlik bilan ariqcha ochish kerak. O‘lchov «A» yuza (o‘lchov asos)dan boshlanadi va «a+â» bo‘lishi ruxsat etiladi. Agar zagotovka frezerlash stanogiga «B» yuzasi bilan o‘rnatilsa va kesuvchi asbob «H» o‘lchamga sozlansa, o‘lchov zanjiri tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: a=B-H. Bu yerda «a» zanjirning oxirgi bo‘lagi hisoblanadi va uning joizligi «H» va «B» larning har biriga ruxsat etilgan joizliklar yig‘indisidan iborat bo‘ladi: â=â 1 +â 2 . Ishlov aniqligining kamay ishi ham shundan iborat, ya’ni «a» o‘lchamining joizligiga zagotovkani sozlash xatosi bilan «B» o‘lchamining tebranishi ham ta’sir etadi. «B» o‘rnatuvchi va o‘lchov asoslarni o‘zida birlashtiradi. Texnologik jarayonlarni loyihalashda texnologik asoslarni to‘g‘ri tanlash ishlov yoki yig‘uv aniqligini oshiradi. Asos qilib olingan yuzani juda aniq va g‘adir-budurligi ruxsat etilgan darajada qilib tayyorlash kerak. Tayyorlashda zagotovka xomaki, hali ishlov berilmagan yuzasi bo‘yicha asoslanadi. Bu yuza keyinchalik ishlanishi ham, shundoq qolib ketishi ham mumkin. Murakkab shaklli zagotovkalarga (masalan, dvigatel silindrlari bloki) ishlov berishda dastlab xomaki asos tep-tekis qilib tozalanadi, unda quyma yoki shtamplash nuqsonlari bo‘lmasligi kerak. Xomaki asosni shunday tanlash kerakki, zagotovkadagi qo‘yimni bir tekisda kesib yoki boshqacha ishlov usuli bilan olish imkoni bo‘lsin. Texnologik jarayonda xomaki asosdan bir marta foydalaniladi. Bunday asos uchun texnologik asosga parallel yoki unga perpendikular yoki doira bo‘ylab (konsentrik) joylashgan yuzani tanlagan ma’qul, shunda asoslash oson bo‘ladi, texnologik asosning aniqligi ortadi. Texnologik o‘rnatuvchi asos sifatida zagotovkaning yoki yig‘ma qismning eng katta o‘lchamli (bo‘yi va eni bo‘yicha) yuzasi olinadi. Shundagina uchta

tayanch nuqtani bir-biridan olisroq joylashtirib, zagotovka yoki yig‘ma qismning turg‘unli gini oshirish mumkin. Yo‘naltiruvchi va ikkita yo‘naltiruvchi texnologik asos sifatida imkoni boricha uzunligi katta, eni kichkina yuza olinadi. Bu — bir chuqurdagi tayanch nuqtalarni bir-biridan olis joylashtiradi va asoslash turg‘unligini oshiradi. Agar zagotovkada o‘z o‘lchami bilan bu talablarga javob beradigan yuzalar bo‘lmasa, asosiy yuzalar sun’iy ravishda kengaytiriladi. Buning uchun zagotovka ortiqcha qismlar bilan tayyorlanadi, ular keyinchalik qirqib tashlanadi. Yakka tartibli va kam guruhli ishlab chiqarishda texnologik asos qilib zagotovkaning stanokdagi holatini aniqlaydigan bironta belgini olish mumkin. Murakkab shaklli va ko‘p yuzali detallarga ishlov berishning texnologik jaray onlarini loyihalashda bitta texnologik asos tanlashga harakat qilish lozim. 5,b-rasmda ko‘rsatilgan asoslash sxemasidan ko‘rinadiki, «A» o‘lcham bo‘yicha ishlovning aniqligini ta’minlash asbobni «H» o‘lcham bo‘yicha aniq o‘rnatishni talab etadi, bu esa o‘z navbatida, detal yasash sarfxarajatini oshiradi. Asoslashning xatosi deganda zagotovkaning amaldagi holati talab etilganidan qanchalik farq qilishi tushuniladi. Agar texnologik asos o‘lchov asos bilan bir bo‘lsa, demak asoslashning xatosi nolga teng, chunki hisob o‘lchov asosidan boshlanadi. 6 - r a s m. Zagotovkani o‘rnatishda asoslash xatoligi: a, b) prizmada; d) o‘z-o‘zidan o‘rnashtiradigan prizmada. 6-rasmda zagotovkani tashqi silindr sirti bo‘yicha bir necha variant bilan o‘rnatishda uchraydigan asoslash xatoliklari ko‘rsatilgan. Asoslash sxemasini ishlab chiqqach, asosl ash xatosini hisoblash mumkin. Asoslash xatosi prizma burchagiga bog‘liq, uni ko‘paytirib xatoni kamaytirish mumkin. a) b) d)

Silindr zagotovkasi (1)ni burchakli taglikka o‘rnatib (6, b-rasm) freza (2) bilan shponkaga ariqcha ochishda «1» va «m» o‘lchamlari bo‘yicha asoslash xatosi nolga teng (D1=0; Dm=0). Bunday zagotovkani o‘z-o‘zidan markazlashib oladigan (ñàìîöåíòðèðóþùèé) yoki ombirli (öàíãîâûé) patronga qisib ishlanganda ham «d» o‘lcham bo‘yicha asoslash xatosi nolga teng bo‘ladi. Bitta o‘rnatuvda ishlov berilgan zagotovkadagi yuzalarning o‘zaro holatini aniqlaydigan hamma o‘lchovlari uchun asoslash xatosi nol bo‘ladi. Ishlov berish jarayonida asbob (zagotovka) uchun yo‘naltiruvchi asos bo‘lib xizmat qiladigan yuzalar uchun ham shunday. Masalan, teshikka ishlov berilayotganda teshikning o‘zi asbob uchun yo‘naltiruvchi asos bo‘ladi. Markazlashmagan (áåçöåíòðîâîå) holda silliqlash, dumalatish (îáêàòêà) kabi ishlarida ham shunday. 7-rasmda zagotovka(1)ni o‘rtasidagi teshik bilan qattiq opravka (2)ga o‘rnat ib, freza (3) bilan «A» o‘lchamda ishlov berish uchun asoslash sxemasi ko‘rsatilgan. Asoslash xatosi quyidagicha aniqlanadi: Δ E A = +D 2 B u y e r d a: D — tirqishning eng katta o‘lchami. Agar qattiq opravka yechilib-yopiladigani bilan almashtirilsa, asoslash xatosi zagotovka dia- metri joi zligining yarmisiga teng ( Δ /2) bo‘ladi. Zagotovkani o‘rnatish xatosi — E o ‘ boshqa xatolar bilan qo‘shilib, ishlanadigan o‘lchamning aniqligiga ta’sir etadi. O‘rnatish xatosiga quyidagilar kiradi: asoslash xatosi — E a , qotirish xatosi — E q , moslamadagi noaniqlik natijasida zagotovka holatidagi xatolik — E mos . Asoslash xatosini tahlil qilib chiqib, unga zagotovkaning texnologik asosidagi xatolikni ham qo‘shish mumkin. Qotirish xatosi zagotovkaga kuch ishlatgan- DC2 1 A B3 Δ/2

7 - r a s m. Zagotovkani oprav kaga o‘rnatishda da uning siljib ketishidan kelib chiqadi va miqasoslashning xatosi. dori o‘lchov asosdan kerakli o‘lchamga moslab qo‘yilgan asbobgacha bo‘lgan masofa bilan o‘l-chanadi. Qotirish kuchi moslamaning tayanch nuqtalariga qarshi yo‘naltirilgan bo‘lib, zagotovkani unga jipslashtirishi kerak. Zagotovka holatidagi xatolik qotiruvchi moslamani yasashdagi yoki uning yeyil ishi natijasida paydo bo‘ladigan xatoliklar va stanokka o‘rna tishdagi xatolik bilan bog‘liq. Yuqorida ta’riflangan xatoliklarni hisobga olgan holda o‘rnatish xatosini quyidagicha ifodalash mumkin: 2 2 Eo‘ = √ Ea+ Ek+ Emos Shunday qilib, turli ishlov amallarida bitta doimiy asosga mo‘ljal olish asoslash xatosini kamaytiradi. Chunki har bir yangi asos o‘sha, birinchi asosga nisbatan noaniq joylashgani sababli o‘z navbatida yangi xatoliklarni keltirib chiqaradi. 2

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

Похожие

Kultivatorlarning tuzilishi turlari va ishlashi

Zagotovka turlari va ularni yasash usullari

Pluglar va uning ishchi qismlari

Evolventali ilashma va uning xossalari

Ekish va o’tqazish mashinalarining asosiy qismlari turlari va ishlashi