Detallar zagotovkasi yuzasiga ishlov berish usullari - Машиностроение - Рефераты

Detallar zagotovkasi yuzasiga ishlov berish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5157.0556640625 KB

Detallar zagotovkasi yuzasiga ishlov berish usullari Reja: 1. Usullarning umumiy tavsifi 2. Tig‘li asboblar bilan ishlov berish 3. Jilvir asboblar yordamida ishlov berish 4. Yuzaki plastik deformatsiya usuli bilan ishlov berish 5. Elektrofizik va elektrokimyoviy ishlov

1. Usullarning umumiy tavsifi Detalning berilgan shakli, o‘lchamlari, yuzalarining joylashuvi va g‘adirbudurligi, fizik-mexanik xususiyatlari kabi omillariga erishish uchun zamonaviy mashinasozlikda turli ishlov usullari qo‘llaniladi. Bular — tig‘li va jilvir (àáðàçèâ) asboblar bilan kesish, yuza bo‘ylab plastik shakl o‘zgartirish, elektrofizik, elektrokimyoviy, issiqlik va boshqa usullardir. Zagotovkaga ishlov berishda qo‘yim turli amallarda oz-ozdan olinadi, u bosqichma-bosqich kamaya borib, pirovardida, ishlov berilayotgan yuzaning o‘lchamlari chizmada ko‘rsatilgan miqdorda teng bo‘lib qoladida, ishlov ham tugaydi. Shu tartib jihatidan zagotovkaga ishlov berish bir necha xil bo‘ladi: dag‘al, xomaki (), yarim toza, toza, nozik (yupqa), pardoz. Quyida ushbu xildagi ishlovlarning tavsifi bajarilish tartibida keltiriladi. Dag‘al ishlov 16—18 kvalitet aniqlikdagi bolg‘alangan va quyilgan yirik zagotovkalar uchun qo‘llanadi. U dag‘al ishlangan zagotovkadagi shakl xatolarini va fazoviy og‘ishlarni kamaytiradi. Natijada aniqlik 15—16 kvalitetga yaqinlashadi, yuza g‘adir-budurligi R a > 100 mkm bo‘ladi. Xomaki ishlov dag‘al ishlovdan chiqqan hamda 2—3 guruh aniqlikdagi shtampl angan va 15 kvalitet aniqlikdagi quyma zagotovkalarga beriladi. Bu ishlovning aniqligi 12—16 kvalitet, yuza g‘adir-budurligi esa R a = 100—25 mkm oraliqlarida bo‘ladi. Yarim-toza ishlov xomaki ishlov jarayonidan qolgan qo‘yimni olish uchun qo‘llanadi. Zagotovkaning aniqligiga katta talablar qo‘yilgan bo‘lsa, har bir amalga berilgan qo‘yimni kamaytirib, amallar sonini ko‘paytirish, masalan, yarim toza ishlovni qo‘shish kerak bo‘ladi. Uning aniqligi 11—12 kvalitet, yuza g‘adir- budurligi R a = 50—12,5 mkm . Toza ishlov katta aniqlik talab etadigan detallarga qo‘llaniladi va yakunlovchi ishlov bo‘lib qolishi mumkin. U aniq usullar bilan (yuqori aniqlik bilan quyish, aniq shtamplash va shu kabilar) tayyorlangan zagotovkalarga bir marta beriladi; keyin- gi — nozik ishlov yoki pardozlash amallari oldida oraliq ishlov bo‘lib

qolishi ham mumkin; ishlov aniqligi 8—11 kvalitet, yuza g‘adir-budurligi R a =12,5 —2,5 mkm . Nozik ishlov zagotovka yuzasi yuqori darajada aniq bo‘lishini ta’minlaydigan ishlov xilidir. Juda oz miqdorda qolgan qo‘yimni juda ham oz-oz miqdorda olib tashlaydi, shuning natijasida yuqori darajadagi aniqlik ta’minlanadi. Yuza g‘adir- budurligi R a =2,5—0,63 mkm . Pardozlovchi () ishlov zagotovka aniqligiga (o‘lchamiga) deyarli ta’sir etmaydi; ta’sir etganda ham o‘zidan oldingi ishlovning joizligi chegarasida bo‘ladi; yuza g‘adir-budurligi R a =0,63—0,16 mkm . Quyida eng ko‘p qo‘llanadigan ishlov usullari (asosan, uzil-kesil ishlov) haqida ma’lumot beriladi. Bu usullar detallar zagotovkasi yuzasining aniqligi va sifatini shakllantiradi: tig‘li va jilvir (abraziv) asboblar bilan ishlov, yuza bo‘ylab plastik shakl o‘zgartirish, elektrofizik va elektrokimyoviy ishlov. Tig‘li va jilvir asboblar bilan ishlovda zagotovka kesiladi, qiriladi va bular — hozirgi zamon mashinasozligida eng ko‘p tarqalgan usullar hisoblanadi. Bu usullarni alohida-alohida o‘rgangan ma’qul, chunki tig‘li asboblar bilan qattiqligi HRC 45 gacha bo‘lgan, qiruvchi asboblar bilan esa, yana ham qattiqroq metallarga ishlov berish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq. Ba’zi hollarda o‘ta qattiq sintetik materialdan yasalgan tig‘li asboblar bilan qattiqligi HRC 45 dan ortiq bo‘lgan metallarga ishlov berish mumkin. 2. Tig‘li asboblar bilan ishlov berish Bu asboblar bilan ishlov berishni keng tarqalgan toza va nozik (yupqa) ish- lov xillarida: keskich yordamida yupqa qirish, yupqa frezalash, razvyortka yordamida yupqa kengaytirish, yupqa sidirish (), shevinglash misollarida ko‘rib chiqamiz. Shevinglash jarayoni 16-bobda batafsil yoritilgan. Nozik (yupqa) qirish (kengaytirish va toraytirish) ishlovi berilayotgan zagotovka yuzasini bilinar-bilinmas g‘adir-budurlikka olib kelib, yuqori darajadagi aniqlikni ta’minlaydi. Yupqa kengaytirish va toraytirish katta kesish tezligida bajarilib, juda ingichka qirindini yuzadan olib tashlaydi. Yupqa qirish tezligi zagotovka materialiga qarab 100—1000 m/min oraliqda bo‘ladi. Tezlik cho‘yan

zagotovka uchun 100—150 m/min , po‘lat uchun — 150—250 m/min , rangli metall qotishmalari uchun — 1000 m/min va undan yuqori. Keskichning suri lishi (ïîäà÷à) xomaki o‘tish (kesish) uchun 0,15 mm/ayl , yakunlovchi o‘tish (kesish) uchun 0,01 mm/ayl . Shularga mos holda kesish chuqurligi 0,2—0,3 va 0,05—0,01 mm chegaralarda olinadi. Qirindi juda ingichka bo‘lganidan kesish kuchi kam bo‘ladi, zagotovka ham qattiq qizib ketmaydi. Shuning uchun yuzada deformatsiyalangan qatlam hosil bo‘lmaydi, zagotovkani dastgohga o‘rnatib qo‘yishda katta kuch talab qilinmaydi. SMAD tizimi ham kesish kuchlariga qattiq qarshilik ko‘rsatmasligi natijasida detal ishlovi aniq chiqadi. Ko‘rsatilgan xususiyatlariga ko‘ra nozik (yupqa) qirish 6—8 kvalitet aniqlikni ta’minlaydi, rangli metallar va ularning qotishmalaridan tayyorlangan zagotovkalarga ishlov berganda 5—6 kvalitetga erishadi. Yuza g‘adir-budurligi qora metall zagotovkalarda R a =2,5—0,63 mkm , rangli metall qotishmalarida R a =0,32—0,16 mkm . Yupqa qirib kengaytirish (ðàñòà÷èâàíèå) deb teshiklarga ishlov berishga aytiladi. Masalan, tebranuvchi va sirpanuvchi podshipniklar teshigi, uzatmalar qutisi va orqa ko‘prikdagi teshiklar, shatun teshigi, dvigatellar va kompressorlar silindri va shu kabi teshiklar qirib kengaytiriladi. Yupqa qirib toraytirish (îáòà÷èâàíèå) birmuncha kamroq tarqalgan; silindrsimon yuzalarga shunday ishlov beriladi. Masalan, turli o‘qlar, dvigatel porshenlari va shu kabilar. Yupqa (nozik) qirish xoninglash, superfinish, polirovka kabi ishlovlardan oldin yuqori tezlikda (10—15 ming ayl/min ) ishlaydigan, yuqori aniqlik va bikirlikka (shpindelning radius bo‘yicha urishi 0,005 mm dan kam) ega bo‘lgan dastgohlarda bajariladi. Nozik qirish bir yoki ko‘p shpindelli, shpindellarning joylashuvi bir, ikki va uch tomonlama stanoklarda bajariladi. Stanokning barcha aylanuvchi detallari aniq muvozanatga keltirilgan bo‘lishi kerak. Keskich gidravlik usulda surilishi, keskichlarning o‘zi qattiq qotishma, olmos, elbor va boshqa yeyilishga chidamli materiallardan tayyorlangan bo‘lishi kerak.

Yupqa frezalash zagotovkalarning ochiq, tekis yuzasiga ishlov berishda, ko‘ndalang yuzasi bilan qiradigan frezalar yordamida bajariladi. Freza taxminan 0,0001 qiyalik bilan o‘rnatiladiki, bundan maqsad — kesishda ishtirok etmayotgan tishlar ishlov berilgan yuzaga tegmasin. Yupqa frezalashda yuzadan 0,2—0,5 mm qalinlikdagi qatlam olib tashlanadi. Frezalash aniqligi: 1 m uzunlikda tekislik 0,02 —0,04 mm oraliqda og‘adi, yuza g‘adir-budurligi R a =2,5—0,63 mkm oraliqda bo‘ladi. Razvyortka yordamida kengaytirish ham teshiklarga ishlov berishda qo‘llanadi. Razvyortka — tayoqsimon asbob bo‘lib, muayyan bir o‘lcham uchun bitta tayyorlanadi. Uning butun uzunasi bo‘ylab bitta, aylanasi bo‘ylab bir nechta keskich qirralar chiqarilgan bo‘lib, xomaki ishlangan teshikka bir uchi bilan kiritiladi va aylantiriladi, ayni paytda, teshik o‘qi bo‘ylab ichkariga kiritiladi. Shu zaylda teshik razvyortkaning diametri qadar kengayadi. Razvyortkalar har bir o‘lcham uchun bittadan tayyorlanganidan tashqari, nozik va dag‘al ishlov uchun mo‘ljallanganlari ham bor. Yupqa kengaytirish uchun mo‘ljallangani oddiy razvyortkalarga qaraganda yuqori darajada aniqligi va yuza g‘adirbudurligini ancha kamaytirishi bilan farq qiladi. Biroq teshikning o‘qi og‘ib ketgan bo‘lsa, razvyortka tuzatolmaydi, chunki u boshlang‘ich teshik bo‘ylab harakat qiladi va simmetrik ravishda qirib boraveradi. Yupqa razvyortkalash 5—7 kvalitet aniqlikni ta’minlaydi, yuza g‘adir-budurligi R a =1,25—0,63 mkm bo‘ladi. Bu usul nisbatan qimmat va ishlab chiqarishda qiyinchilik tug‘diradi. Yupqa qirish uchun razvyortka tayyorlaganda diametr joizligi 5 kvalitet aniqlikdagi joizlikning 0,6 ulushi qadar qabul qilinadi. Yupqa qo‘yimni qiradigan razvyortkaning tig‘larini juda avaylash kerak, aks holda undan keyin g‘adirbudurlik oshib ketadi, aniqlik pasayadi. Dag‘al razvyortkalash teshik parmalab ochilganidan va zenkerlangandan keyin yoki dag‘al va yupqa kesib kengaytirgandan keyin bajariladi. Yupqa va dag‘al razvyortkalashni taqqoslaganda quyidagi raqamlar aniqlandi: dastlabki razvyortka lash aniqligi 8—9 kvalitet, g‘adir-budurligi R a =2,5 mkm ; toza

razvyortka lash aniqligi 6—7 kvalitet, g‘adir-budurligi R a =1,25 mkm ; yupqa razvyortkalash aniqligi 5 kvalitet, g‘adir-budurligi R a =0,63 mkm . Sidirish (ïðîòÿãèâàíèå) zagotovkaning ichki va tashqi yuzalariga nozik ishlov berish usullaridan hisoblanadi. Ko‘ndalang kesimi turlicha (doira, kvadrat, ko‘pburchakli, tishli-shlitsali, shuningdek, turli ariqcha va chuqurchalar) teshiklarni sidirish — ichki sidirishga kiradi. Tekisliklarni, murakkab bichimli yuzalarni sidirish tashqi sidirish deyiladi. Tekis silindr teshiklarni sidirish 6—9 kvalitet aniqlikni va R a =2,5 0,63 mkm g‘adir-budurlikni ta’minlaydi. Teshiklarni toza sidirishda asbobning keskichlari diametri 0,02—0,04 mm ga ortib boradi. Bir to‘pi 100 ta bo‘lgan zagotovkalarning teshigiga ishlov berishda odatdagi ishlov: parmalash, zenkerlash va razvyortkalash o‘rniga sidirib ishlov berish iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlaydi. Tashqi yuzalarni sidirish 11 kvalitet aniqlik beradi. Sidirish gorizontal va vertikal, hammabop va maxsus avtomatlar va yarim avtomatlarda bajariladi. Teshikni silliqlash (ïðîøèâàíèå) sidirishga o‘xshagan ishlov turi, lekin u nisbatan kaltaroq asbob — proshivka yordamida bajariladi. U ishlov beriladigan teshik ichidan press yordamida itarib o‘tkaziladi. Bu usul yakuniy ishlov bo‘la oladi, 6 kvalitet aniqlik va R a =1,25 0,63 mkm g‘adir-budurlik beradi. 3. Jilvir asboblar yordamida ishlov berish Quyidagi jarayonlarni ko‘rib chiqamiz: silliqlash, xoninglash, surkalish, sayqallash, superfinish va mikrofinish. Silliqlash (shlifovka) silindr, tekis va murakkab shaklli yuzalarga dastlabki va yakunlovchi ishlov berish usuli sifatida mashinasozlikda keng qo‘llanadi; 5— 7 kvalitet aniqlik va R a =1,25—0,08 mkm g‘adir-budurlikni ta’minlaydi; silliqlovchi stanoklar yordamida bajariladi. Detal silliqlash quyma yoki qizigan holda shtamplab tayyorlangan stanoklarda asos (áàçà) yuzasini hosil qilish uchun qo‘llanadi. Bunday silliqlash bilan sezilarli qo‘yim (1 mm va undan ko‘proq) olib tashlanadi, shuning uchun yirik donali (80— 125), segmentli charxtosh (g‘ildirak, jilvir, doira) ishlatiladiki, u qalingina qatlamni oladi, g‘adir-budirlikni R a =2,5—1,25 mkm ga tushiradi. Bundan tashqari,

segmentli charxtosh ishlov yuza bilan yaxshi tutashganidan unumdorlik yuqori bo‘ladi. O‘lchamli silliqlash (ðàçìåðíîå øëèôîâàíèå) guruhli va yalpi ishlab chiqarishda olib tashlanadigan qatlamga va yuzaga qo‘yilgan talablarga qarab bir yoki ikki amalda bajariladi. Bir amallik ishlovda diametr bo‘yicha 0,2—0,6 mm qatlam (qo‘yim), ikki amalda — 0,6—0,8 mm qatlam olinadi. Yuzaga juda yuqori talablar qo‘yilsa, yupqa silliqlash amali qo‘llanadi, u diametr bo‘yicha 0,04—0,08 mm oladi. Shunday qilib, silliqlashda dastlabki, yakunlovchi va zarur bo‘lganda, yupqa silliqlash amallari bo‘ladi. Amallar samarali bo‘lishi uchun silliqlovchi charxtoshni to‘g‘ri tanlash kerak. Uning donadorligi ishlov berilayotgan yuzaning sifatiga bo‘ladigan talablar va texnologik jarayonning samaradorligi orqali aniqlanadi. Yirik donali g‘ildirak bilan silliqlashda g‘ildirakning ish unumi yuqori, solishtirma sarfi esa kam bo‘ladi, biroq yuza sifati pastroq yuradi. Silliqlashning turli amallari uchun qo‘llanadigan g‘ildiraklarning donadorligi bo‘yicha qo‘llanish chegarasini taxminan aniqlash mumkin. Dastlabki silliqlashda donadorlik 40—80 bo‘lishi kerak, shunda yuza g‘adir-budurligi R a =1,25 ÷ 0,63 mkm bo‘ladi. Yakunlovchi silliqlashda donadorlik 12—40 (R a =0,63 ÷ 0,16 mkm ) va yupqa silliqlashda donadorlik 6—10 (R a =0,08 mkm ) bo‘ladi. Silliqlovchi g‘ildiraklarning boshqa ko‘rsatkichlari ishlov berilayotgan zagotovkaning fizik- mexanik xususiyatlaridan kelib chiqadi. An’anaviy qiruvchi donalardan yasalgan g‘ildiraklar bilan bir qatorda metalli va organikali biriktiruvchilarga olmos va elbor zarralari qo‘shib tayyorlangan g‘ildiraklar (charxtosh) ham keng qo‘llanadi. Bu g‘ildiraklarda qiruvchi donalar g‘ildirakning doirasi yuzasi bo‘ylab 1,5—2,5 mm qalinlikdagi qatlamda joylashadi. Metall biriktiruvchili g‘ildiraklarni qattiq qotishmalarga, shishaga, keramika va shu kabi boshqa materiallarga ishlov berishda, organika biriktiruvchili g‘ildiraklarni — mo‘rt va o‘ta qattiq materiallarni yupqa silliqlashda qo‘llash tavsiya etiladi.

Yupqa silliqlash boshqalaridan juda yupqa qatlamni olib tashlash bilan farq lanadi — dastgoh stoli bir marta yurganda yoki zagotovka bir marta aylanganda 0,005 mm gacha qatlam shilinadi. Buyumning harakat tezligi 10—20 m/min bo‘lsa kesish tezligi 30—40 m/s . Ishlov jarayonida ko‘ndalang harakat tugagach, g‘ildirak ishlov berilayotgan yuzadan 5—10 marta o‘tkaziladi. Silindr yassi va murakkab yuzalarning aniqligi dastlab 6—8 kvalitet bo‘lsa, yupqa silliqlashdan so‘ng 5—6 kvalitetga yetadi. Yupqa silliqlash ishlov berilayotgan yuzaning xatosini sezilarli darajada to‘g‘rilaydi. Masalan, dastlabki xato 30—50 mkm bo‘lsa, ishlovdan so‘ng 10 mkm gacha kamayadi; 2,5—5 mkm gacha to‘g‘rilashi mumkin; yuza g‘adirbudurligini GOST 2789-73 bo‘yicha taxminan uch klass pasaytiradi. Tashqi silindr yuzalarni silliqlashda 24A40SM1-S2 rusumli jilvir g‘ildirak keng qo‘llanadi, chunki uni ish jarayonida mayda donali g‘ildiraklarga qaraganda kam yog‘ bosib ketadi. Yupqa silliqlash ko‘pincha tashqi yuzalar uchun qo‘llanadi. Teshiklarga yuqori aniqlik bilan ishlov berishda tejamliroq usullar (yupqa qirish, yupqa razvyortkalash, xoninglash va sh.k.) qo‘llanadi. Qiruvchi g‘ildirakni vaqti-vaqti bilan to‘g‘rilab tur ish va muvozanatlashga katta e’tibor beriladi. G‘ildirak aylanib turgan paytda (ishlashdagi tezlikka yaqin) stroboskopik qurilma yordamida statik muvozanatlash yaxshi natijalar beradi. G‘ildirakni to‘g‘rilash bilan uning ishchi yuzasi shakli va mikroprofili, kesish qobiliyati tiklanadi. To‘g‘rilash maxsus qisqichga o‘rnatilgan olmos donasi, olmos qalam, olmos g‘o‘lacha yoki olmos plastina yordamida amalga oshiriladi. Yirik guruhli va yalpi ishlab chiqarish sharoitlarida avtomatlar yordamida to‘g‘rilanadi. G‘ildirakni olmos bilan to‘g‘rilashda ko‘ndalang surilish bir martasiga 0,05—0,01 mm bo‘ladi. Yupqa silliqlash jarayoni sovituvchi suyuqlikni ko‘p talab qiladi. Bundan tashqari, suyuqlik yaxshi filtrlangan bo‘lishi kerak, aks holda g‘ildirak zarrasi yoki metall qirindisi ishlov mintaqasiga tushib qolishi mumkin. Yirik guruhli va yalpi ishlab chiqarishda yupqa silliqlash yarimavtomat va avtomat tarzda bajariladi.

Xoninglash — jilvir qayroqchalar bilan teshiklarga toza ishlov berish jara- yonidan iborat; teshik shaklini katta aniqlikka yetkazadi, yuzasi g‘adirbudurligini sezilar-sezilmas darajaga olib keladi va kam deformatsiyalangan qatlam qoldiradi. Biroq teshib og‘ib ketgan bo‘lsa, xoninglash uni to‘g‘rilay olmaydi. Bu ishni oldingi ishlovda to‘g‘rilash lozim bo‘ladi. Xoninglash silindrsimon maxsus kallak (xon) yordamida bajariladi. Uning ichiga radius yo‘nalishi bo‘yicha bir tekis kengaya oladigan qilib qayroqchalar o‘rnatilgan. Kallak qayroqchalari bilan birga teshik ichida borib-kelib va ayni paytda, aylanib turadi. Natijada teshik yuzasida ingichka izlar — to‘r hosil qiladi. Detal ishlayotgan paytda to‘r ichini moy qoplab olganidan ishqalanishni va yeyilishni kamaytiradi. Avtomobil va traktor dvigatellarining silindrlari, silindrlar blokidagi vkladishlar o‘rnatiladigan teshiklar, stanoklarning orqa babkasidagi pinol teshigi, havoni siqib haydab beruvchi mexanizm (êîìïðåññîð)larning silindrlari va sh.k. xoninglanadi. Bir tomoni berk teshiklarga ham ishlov berish mumkin, faqat, bunda qayroqchalar harakatini cheklamaslik maqsadida halqa ariqcha qoldirish kerak. Xoninglashning hozirgi zamon darajasida diametri 6 mm dan 500 mm va undan kattaroq teshiklarga ishlov berish mumkin. Teshikning uzunligi o‘z diametridan kichkina bo‘lishi ham, 1 m va undan ortiqroq bo‘lishi ham mumkin. Diametri uncha katta bo‘lmagan teshiklarga ishlov berishda silliqlashga qaraganda xoning lash samaraliroq. Xon (kallak)ning qayroqchalari kesish jarayonida yaxshi ishtirok etadi — bir vaqtning o‘zida ishlaydigan qiruvchi donalar soni silliqlovchi g‘ildiraknikiga qaraganda 400 martagacha ko‘p, biroq aylanish tezligi taxminan 60 marta kam. Uzun teshiklarga xon bilan ishlov berish uncha qiyin emas, konsol holda o‘rnatilgan silliqlovchi g‘ildirak esa SMAD tizimining qattiqligini ancha kamaytirib yuboradi, natijada unumdorlik va aniqlik pasayadi. Bundan tashqari, xonning qayroqchalari ishlov berilayotgan yuzaga katta bosim bermaydi: 0,2— 1,5MPa (2—15 kg/sm 2 ); kesish mintaqasidagi harorat 50—150°C oraliqda bo‘lgani sababli, deformatsiyalangan qatlam sezilmas darajada bo‘ladi.

Xonning konstruksiyasi 1-rasmda ko‘rsatilgan. Korpus (1)ning aylanasi bo‘ylab to‘rtta tutqich (2) joylashgan. Ularga qayroqchalar (3) yopishtirilgan. Tutqichlar — suruvchi detallar (4)ga o‘rnatilgan. Ular markaziy tayoqchaning ikkita konus yuzasiga tayanib turadi. Stanokning gidravlik tizimi bilan ulangan shtok (6) markaziy tayoqchani suradi. Shunda uning ikkita konusli yuzasi suruvchi detallarni o‘zi bilan birga harakatga keltiradi, natijada qayroqchalar (3) radius bo‘yicha tashqariga turtib chiqadi va yuza xoninglanadi. Qayroqchalar teshikka kiradigan va undan chiqadigan paytda ishlov berilayotgan yuzaga bekordan bekor tegib ketmasligi uchun xon korpusida yo‘naltiruvchi to‘rtta planka o‘rnatilgan. Plankalar doirasining diametri D1 ishlov berilayotgan teshik diametridan 0,5 mm kichik. Qayroqchalar tutqichi (2) va suruvchi detal (4) ikkita spiralsimon prujina (8) yordamida konus yuzalar (5)ga doim tegib turadi. Gidravlik tizimdan kelayotgan kuch qayroqchalar- ning tashqariga harakatini ta’minlaydi, xolos. Gidravlik bosim to‘xtagach, prujina (9) konus yuzalar (5)ni yuqoriga ko‘taradi. Shu paytda boshqa prujinalar (8) qayroq chalarni o‘z holatiga qaytaradi. Qayroqchalarning uzunligi ishlov berilayotgan

1- r a s m. Xoninglovchi kallak. teshik uzunligining 0,5—0,75 ulushicha bo‘lishi tavsiya etiladi. Uzunligi diametridan kichik bo‘lgan teshiklarni (halqa, vtulka va sh.k. detallar) xoninglashda qayroq-chalar uzunligi teshik uzunligiga teng yoki undan 1,4 marta ortiq bo‘lgani ma’qul. Qayroqchalar soni bir vaqtda ishlashi kerak bo‘lgan qiruvchi donalar soniga qarab olinadi: 2, 3, 4, 5, 6 va h.k. Mayda teshiklar uchun hatto bitta qayroqc hali xon tayyorlanadi. Ishlov berilayotgan teshik shaklining o‘q bo‘yicha kesimdagi aniqligi qayroqchalar undan tashqariga chiqa olishi ( l b ) natijasida ta’minlanadi. Uning qiymati qayroq cha uzunligi ( l )ning 1/3—1/4 qismicha olinadi (2-rasm) . 4 — 3137 A-A A

2- r a s m. Xonning qayroqchalari uzunligini sozlash sxemasi. Xonni stanok shpindeliga qattiq va sharnir orqali o‘rnatish mumkin. Birinchisi massasi ko‘p bo‘lmagan, o‘zi barqaror turmaydigan va kichik o‘lchamli detallarni, ikkinchisi — moslamani qo‘shib olganda nisbatan og‘ir detallarni xoninglash uchun qo‘llanadi. Birinchisida detal stanok shpindelining o‘qiga tik tekislik bo‘yicha surilish imkoniyatiga ega bo‘lishi ker ak, ikkinchisida — detal stanok stoliga qo‘zg‘almas qilib o‘rnatiladi. Detal va xonning bunday o‘rnatilishi ishlov aniqligiga yordam beradi. Xoninglash maxsus bir yoki ko‘p shpindelli, vertikal va gorizontal stanoklarda bajariladi. Ba’zi stanoklarning shpindeliga tebratuvchi qurilma o‘rnatilib, uning amplitudasi 0—12 mm , ikkilan- gan tebranishi minutiga 350—650 ga teng bo‘ladi. Bu qurilmalar xonga qo‘shimcha tebranma harakatlar beradi, natijada ishlov beriladigan yuza uzunligi kichkina bo‘ladi va xonning borib-kelish tezligi cheklangan paytda ishlov samaradorligini oshiradi. Inertsiya kuchlari oshib ketmasligini ko‘zlab ham xon tezligi cheklab qo‘yiladi. Yirik guruhli va yalpi ishlab chiqarishda, stanoklar yarimavtomat va avtomat tarzda ishlaydi. O‘lchamlar aniqligi faol nazorat asboblari yordamida tekshiriladi. Stanoklar avtomat qatorlarga osongina qo‘shilib ketadi. Xoninglash amali quyid agi tartibda bajariladi: kallak ishlov beriladigan teshikka kiritiladi; borib-keladigan va aylanadigan harakat beriladi; qayroq- chalar yoyilib, ishlov beriladigan yuzaga tegadi; qayroqchalarga muttasil gidravlik bosim ta’sir etib turishi natijasida qatlam sidirib olib tashlanadi. Ba’zi hollarda, ishlovlb lb l

oxirida qayr oq chalarga bosim kamaytiriladi, shunda ishlov aniqligi va sifati oshadi. Xoninglash uchun qo‘yim beriladi. Uning miqdori ishlovning boshlang‘ich xatosidan, zagotovka materialining fizik-mexanik xususiyatlaridan, ishlovga va ishlanayotgan yuzaning o‘lchamlariga qo‘yilgan talablardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Xoninglashdan oldin razvyortkalash, sidirish, toza qirib kengaytirish, yupqa qirib kengaytirish, silliqlash va sh.k. amallardan bir nechtasi bajarilishi mumkin, shuning uchun ishlov xatosi har xil bo‘ladi, demak, xoninglash ham turlicha va ma’lum oraliqqa ega bo‘ladi: diametr bo‘yicha 0,08— 0,005 mm . Agar olib tashlanadigan qatlam diametr bo‘yicha 0,04 mm dan katta bo‘lsa va yuza g‘adir-budirligini R a =0,32 mm dan yuqori bo‘lmagan darajada ta’minlash talab etilsa, ishlovni ikki: dastlabki va yakunlovchi amallarda bajarish tavsiya etiladi. Dastlabki amalda qo‘shimcha qatlamning ko‘p (75—80%) qismi yirik donali qayroqchalar bilan olinadi. Yakunlovchi amalda mayda donali qayroqchalar bilan diametr bo‘yicha 0,010—0,015 mm qatlam olinadi. Elektrokorund (E9A) yoki kremniy karbid (KÇ)ning jilvir donalaridan keramika yoki bakelit bog‘lovchilar yordamida tayyorlangan qayroqchalarni ishlatish tavsiya etiladi. Qayroqchalarning 8—3 va M28—M20 va b. donaliligi tanlanadi. Kesish sharoitini tanlashda kallakning aylanma tezligi quyidagi miqdorlarda tanlanadi: cho‘yan zagotovkalar uchun 60—75 m/min , po‘lat uchun 45—60 m/min , rangli qotishmalar uchun 70—90 m/min . Borib-kelish tezligi 10—20 m/min oraliqda olinadi. Xoninglash aniqligi 4—6 kvalitet, g‘adir-budurligi R a =0,16—0,04 mkm . Xoninglash mintaqasiga sovituvchi suyuqlik (kerosin, kerosin va parafin aralashmasi, moylovchi va sovituvchi maxsus suyuqlik) mo‘l beriladi. Sanoatda olmos qayroqchalar bilan xoninglash keng tarqalgan, elborli qayroq chalardan foydalanish boshlanib kelayapti. Olmosli xoninglash jilvirli qayroqchalar bilan xoninglashga qaraganda qator ustunlikka ega: jilvir qayroqchalarga qaraganda olmos qayroqchalar yeyilishga 150—200 marta ko‘proq

chidaydi; oldingi ishlov xatolarini tuzatishda samarali; ishlov tez sur’atlar bilan bajariladi; teshik shaklining aniqligi 10 marta ortadi; g‘adir-budurlik 2—4 klass pasayadi. Bu ustunliklar olmosli xoninglashni kattaroq xatosi bo‘lgan teshiklarga qo‘llash imkonini beradi. Olmosli xoninglashda qiriladigan ishlov qatlami (qo‘yim) quyidagi miqdorlarda qabul qilinadi (diametr bo‘yicha): po‘lat zagotovkalarda 0,12—0,005 mm , cho‘yan zagotovkalarda 0,2—0,005 mm . Ishlovning talablari va sharoitidan kelib chiqib ASR 200/160 — sintetik olmos donali qayroqchalar qo‘llanadi. Ular yuza g‘adir-budurligini R a =2,5—1,25 mkm miqdorda ta’minlaydi. Donalari ASM 28/20 rusumli qayroqchalar R a =0,16— 0,08 mkm g‘adir-budurlikni beradi. Boshqa rusum qayroqchalar ham qo‘llanadi. Olmosli kallakning aylanma tezligi 70—100 m/min (80—100 mm diametrli teshiklar uchun), borib-kelish tezligi 18—22 m/min (yurish uzunligi 150 mm va undan ortiq). Olmosli xoninglash jarayon unumini, yuza sifati va aniqligini oshiradi. Uni avtomatik qatorlarda bajarish ko‘proq samara beradi. Ishqalab moslash aniq ishlov usullaridan biri bo‘lib, 5 kvalitetni ta’minlaydi. Silindr yuzalari 1 mkm gacha, tekis parallel plitalarni maromiga nozik yetkazishda (òîíêàÿ äîâîäêà) — 0,05 mkm aniqlikka erishish mumkin. Yuza g‘adir-budurligi R a =0,1 mkm ga tushadi. Ishqalab moslash pastaga aralashtirilgan jilvirlovchi zarralar (donalar) yordamida bajariladi. Pasta ishqalaydigan asbob yoki moslama ning detal yuzasiga surtiladi. Ishqalab moslashda detal yuzasidan juda oz miqdorda qatlam tushiriladi, shuning uchun uning yuzi 6 kvalitet aniqlikda tayyorlangan va g‘adir-budurligi R a =1,25—0,32 mkm dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Ishqalab moslash usuli bilan silindr, konusli, tekis va murakkab bichimli yuzalarga ishlov berish mumkin. Tushiriladigan qatlamning katta-kichikligiga qarab ishqalab moslash bir, ikki, ba’zan uch amalda bajariladi. Dastlabki ishlovda ikki tomonga berilgan 0,02—0,005 mm qalinlikdagi qatlam, yakunlovchi ishlovda — 0,05 mm dan kamroq qatlam olib tashlanadi. Dastlabkisi yirik jilvir donalar bilan, yakunlovchisi — mayda jilvir donalar bilan bajariladi.

Ishqalab moslashda ilgari yo‘l qo‘yilgan xatolar to‘g‘rilab yuborilishi mumkin. Jilvir zarralari to‘g‘ri tanlanganda yuza g‘adir-budurligini 2—4 klass pastga tushirish mumkin. Ishqalab moslash amallari qo‘l bilan yoki stanokda bajarilishi mumkin. Ishqalash tezligi birinchisida 2,6 m/min , ikkinchisida — 10—30 m/min va undan yuqori. Yuza sifatiga katta talab qo‘yilsa tezlik kamaytiriladi. Asbobning ishqalan uv chi yuzaga bosimi dastlabki ishlovda 0,2—0,4MPa (2—4 kg/sm 2 ), yakunlovchida — 0,10—0,15MPa (1,0—1,5 kg/sm 2 ) bo‘ladi. Ishqalab moslashning turli ko‘rinishlari bor: ishqalagichning yuzasiga botib, yedirilib ketadigan qattiq jilvir donalar bilan, ishqalagichning yuzasiga yedirilib ketmaydigan yumshoq jilvir donalar bilan, kimyoviy faol pastalar bilan. Qattiq jilvir donalarga elektrokorund, najdak, kremniy karbidi, bo‘r karbidi, olmos changi, shisha changi va shu kabilar kiradi. Bu holda ishqalagich materiali ishlanayotgan yuza materialidan yumshoqroq bo‘lishi kerak. Jilvir donalar ishqalagich bilan zagotovka yuzasi orasiga tushib, harakat paytida ishqalagich yuzasiga yedirilib ketadi va u yerda mahkam o‘rnashib olib, zagotovka yuzasini silliqlaydi. O‘tmaslashib qolgan donalar asbob yuzasidan tushib qoladi, lekin qattiq zarralarning yedirilishi to‘xtamay, davom etaveradi, shundan ishqalagichning kesish qobiliyati saqlanib turadi. Maromiga yetkazishning dastlabki bosqichida 16—10 donali, yakunlovchi bosqichida — 8-M14 donali jilvirlar ishlatiladi. Yumshoq jilvir donalarga krokus, Vena ohagi, trepel, xrom oksidi va boshqalar kiradi. Bu holda ishqalagich zagotovka materialidan qattiqroq materialdan tayyorlanadi. Ba’zi hollarda qattiq ishqalagichlar qo‘shimcha qilib xrom bilan qoplanadi, natijada ularning yeyilishi kamayib, ishlov barqaror bo‘ladi. Kimyoviy faol pasta GOI yordamida ishlov berish ishqalab moslash jarayonini tezlatadi. GOI tarkibiga yumshoq jilvir donalar, kislota (stearin va olein) qo‘shiladi. Kislota zagotovka yuzasidagi mikronotekisliklar qirrasini yumshatadi, jilvir donal ar uni tekislab yuboradi, yuzaning asosiy metali esa tirnalmaydi. Ishqalab ishlashning bu usuli bilan oz vaqt ichida juda yuqori aniqlikka va juda

kam g‘adir-budurlikka erishish mumkin. Usul, o‘z mohiyatiga ko‘ra, kimyoviy- mexanik jara yonga aylanib ketadi. Ishqalab moslash materialini tayyorlashda yopishtiruvchi modda sifatida miner al moy, parchalangan yog‘, kerosin va shu kabilar qo‘llanadi. Ulardan birini ishlov beriladigan zagotovka materiali va talablarga qarab tanlanadi. Qattiq jilvir donalar bilan ishlov berganda ishqalagichni cho‘yan, bronza, qizil mis, yumshoq po‘lat, qo‘rg‘oshin, surma kabi materiallardan tayyorlanadi. Yumshoq jilvir donalar bilan ishqalanganda ishqalagich toblangan po‘latdan, shisha va boshqa qattiq materiallardan yasaladi. Superfinishlash jilvirlab ishlov berishning bir turi bo‘lib, qayroqchalar yordamida bajariladi. Ular ishlov berilayotgan yuzaga kichik 0,05—0,3MPa (0,5— 3,0 kg/sm 2 ) kuch bilan bosiladi va tebranma harakatlar qilib, mikronote- kisliklarning cho‘qqisini kesib ketadi va g‘adir-budurlik kamayadi. Bu jarayonda moylovchi-sovituvchi suyuqlikning ahamiyati katta. Suyuqlik kerosinga 10— 20% urchuq (âåðåòåííîå) yoki turbina moyi qo‘shib tayyorlanadi. Qayroqcha ishlov beriladigan yuza bilan tutashganda notekisliklarning eng yuqori cho‘qqisiga tegib qoladi. Qayroqchalar ma’lum darajada bosim berib aylantirilganda cho‘qqilarni kesib tashlaydi va metall ichiga kirib borgan sari ko‘proq qirralar bilan tutashadi, demak, qayroqchaning detal bilan tutashgan yuzasi ko‘payadi, o‘z navbatida, qayroqchaga bosim kamayadi. Natijada jilvir donalar moylovchi-sovituvchi suyuqlik pardasini yorib o‘ta olmay qoladi — yuzani tirnash to‘xtaydi. Superfinishlash amali uchun ishlov qatlami berilmaydi va u oldingi ishlovning joizligi chegarasida bajariladi. Shuning uchun ham bu jarayon yuzaning aniqligida o‘zgarish hosil qilmaydi va yakunlovchi ishlov sifatida qo‘llanadi. Detalning har bir muhim yuzasi uchun o‘ziga tegishli g‘adir-budurlikka ruxsat etilgani sababli, superfinish amalida berilgan g‘adir-budurlikka erishish uchun, notekisliklarning cho‘qqisini olib tashlash bilan kifoyalanishdan boshqa iloj qolmaydi. Shuning uchun bu amal bajarilayotganda sharoitga qarab ishlov davomiyligi belgilab qo‘yiladi, vaqt tugagach, stanok avtomatik tarzda to‘xtaydi.

Qayroqchalar va ish sharoiti to‘g‘ri tanlansa, yuza g‘adirbudirligini R a =0,2—0,25 mkm qilish mumkin. Shunda mikroprofilning tayanch yuzasi 15—20 foizdan 80— 90 foizgacha ortadi, deformatsiyalangan qatlam 2—3 mkm dan ortiq bo‘lmaydi. Superfinishning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda u zagotovkaga beriladigan hamma ishlovlardan (silliqlash, yupqa qirish va h.k.) keyin bajariladi. Bu ishlov har xil shaklli va turli materiallardan, hatto plastmassadan ishlangan detallarga beriladi. Ishlov bir yoki ikki amalda bajariladi. Zagotovkaning ishlov beriladigan yuzasi g‘adir-budurligi chizmada ko‘rsatilgan darajadan 2—3 klass dag‘alroq bo‘lgan holda superfinish ikki amalda bajariladi. Po‘lat zagotovkalar uchun EA9, cho‘yan zagotovkalar uchun K36 va K37 qayroqchalar tavsiya etiladi. Ularning 3- r a s m. Superfinishlash sxemasi. donadorligi 10 dan M14 gacha oraliqda bo‘lishi kerak. Dast- labki (birinchi amal) superfinishlash yirik donali qayroqchalar bilan, yakunlovchisi — mayda donali qayroqchalar (M28—M14) bilan bajariladi. 8. 3-rasmda silindrning sirtini superfinishlash sxemasi berilgan. Sirt bilan qayroqchalar holati ishlov jarayonidagidek ko‘rsatilgan. Zagotovkaning aylanma tez ligi (V ay ) qayroqchalarning tebranma harakati tezligi (V tb ) ga bog‘liq holda tayinlanadi. Bu bog‘liqlik sikl boshida V ay =(2 ÷ 4)V tb nisbatida, sikl oxirida V ay =(8 ÷ 16)V tb nisbati bilan ifodalanadi. Teb- ranma harakat tezligi 5—7 m/min oraliqda qabul qilinadi. Agar qayroqcha uzunligi (l) ishlov beriladigan yuza uzunligi (L)dan kichik bo‘lsa, zagotovka o‘z o‘qi bo‘ylab 1—1,5 m/min tezlik (V o‘q ) bilan harakat qilib turishiga zarurat tug‘iladi.A-A

Keyingi yillarda mashinasozlikda olmosli superfinish qo‘llana boshladi. Metalli va organik bog‘lovchilar asosida tayyorlangan olmosli qayroqchalar jarayonni jadallashtiradi. Amalning unumdorligi jilvirli superfinishdagiga qaraganda 1,5—2 marta ortadi. Bu qayroqchalarning yuzaga bosimi 30— 50% oshishi hisobiga bo‘ladi. Mikrofinishlash yuqori darajada aniq tayyorlangan yuzalarga yakunlovchi ishlov sifatida qo‘llanadi. Ishlov 4- r a s m. Mikrofinishlash uchun kallak. qatlamini tebranuvchi qayroqc halar bi- lan superfinishlashdagi tartib kabi bajariladi (3-rasm). Biroq mikrofinish yuqori darajadagi aniqligi bilan ajralib turadigan jarayon bo‘lib, g‘adir-budurlikni juda ham kamay ti rish bilan bir qatorda qo‘yimni olib tashlab, ishlov aniqligini oshiradi. Ishlov bir yoki bir necha amalda bajaril ishi mumkin. 4-rasmda silindr sirtini mikrofi nishlaydigan kallak sxemasi berilgan. U uchta qayroqcha bilan detalni siqib oladi va ishlov aniqligini mikron darajasigacha yetkazadi. Yuqoridagi tutqich qayroqcha bilan birga gidravlik yuritma ta’sirida radius bo‘yicha suriladi, qolgan ikki tutqich o‘z qayroqchalari bilan harakatni yuqoridagi tutqichdan oladi. Ular orasida tishli g‘ildirak bilan reyka uzatmasi bor bo‘lib, u kallak korpusi ichiga joylashgan. Jarayonda qayroqchalar ishlov yuzasiga katta bosim bilan yopishganidan va olmosli qayroqchalar qo‘llash mumkin bo‘lganidan oldingi xatolar to‘g‘rilanib ketishi mumkin. Tilenxauz firmasining tavsiyasiga ko‘ra mikrofinish amalini zagotovka yuzasini keskich yordamida toza qirib tashlagandan keyin boshlab yuboraverish mumkin. Mikrofinish ishlovining yuqori darajadagi aniqligi va sifati ba’zi hollarda yig‘uv ishida uchraydigan saralab ishlash o‘rniga to‘la o‘zaro almashuvni qo‘llash imkonini beradi. Bu ishlovni turli shakldagi zagotovkalarga: silindr, tekis, murakkab bichimli va h.k. qo‘llash mumkin. Mikrofinish ishlovi uchun mo‘ljallanadigan stanoklar maxsus yoki avtomatlashtirilgan va agregatli bo‘lishi ham mumkin. Mikrofinishni avtomobil zavodlari tirsakli val bo‘yinlariga, satellitlarga va shu kabilarga qo‘llaydi.

Yaltiratish (jilolash, ïîëèðîâàíèå) erkin jilvir zarralar bilan bajariladi va yuzaning g‘adir-budurligini tayinlangan darajaga tushiradi. Ishlov yumshoq namat, bo‘z, fetr, qayish va boshqa materiallardan yasalgan doirachalar bilan beriladi. Doiracha yuziga yaltiratuvchi pasta surkaladi yoki jilvirlovchi suyuqlik oqimi beriladi. Ular ishlov beriladigan yuza bilan o‘zaro ta’sirga kirib, undan ma’lum bir qatlamni oladi. Yaltiratuvchi yumshoq doira ishlov qatlamini bir tekis ololmaydi, shuning uchun ham bu ishlov yuzaning geometrik aniqligini ta’minlay olmaydi. Yuza g‘adir-budurligini berilgan darajaga olib kelish uchun zarralari turlicha bo‘lgan jilvirlovchi kukunlar ishlatiladi. Yaltiratish bir yoki bir necha amalda baja rilishi mumkin. Keyingisida avval yirikroq zarrali jilvir kukun ishlatilib, so‘ng maydasi qo‘llanadi. Yaltiratish amali silliqlash, keskich bilan qirish, randalash, sovuq holda shtampl ash, jo‘valash kabi mexanik ishlovlardan keyin bajarilishi mumkin, yuza g‘adir-budurligini R a =0,032—0,012 mkm qilish, kimyoviy faol pastalardan foydalanganda detal yuzasini ko‘zgudek qilib yuborish mumkin. Ishqalovchi material sifatida elektrokorund, temir oksidi, jilvir, xrom oksidi, kremniy karbid va boshqalar ishlatiladi. Ular ishlov beriladigan materialga qarab tanlanadi. Jilvir pastaning tarkibi qora metallar uchun (% larda): mum — 25, yog‘ — 4, parafin — 25, kerosin — 4, temir oksidi — 42. Rangli metallar qotishmasi uchun temir oksidi o‘rniga xrom oksidi olinadi. Yaltiratish ishlovi zagotovkalarni qo‘l kuchi va mexanik tarzda ushlab turadigan va uzatadigan stanoklarda va avtomat stanoklarda bajariladi. Jilvirli tasmalar bilan ishlov yakunlovchi amal sifatida qo‘llanadi. Bu ishlovni beradigan avtomat stanoklarning turli-tuman konstruksiyalari mavjud. Bu jarayon, asosan, yaltiratishga kiradi, chunki jilvirli tasma ishlanuvchi yuzaga o‘zining tarangligi sababli yoki rezinka, charm, fetr, namat g‘o‘lachalar yordamida bosib turiladi. Ma’lum miqdordagi qo‘yimni olib tashlash kafolati yo‘q. Bu usul bilan aniq qilib tayyorlangan detallarga ishlov berish qisqa davom etadi va diametr bo‘yicha 0,005 mm dan ortiq qatlam olinmaydi. Oldingi ishlovdan qolgan o‘lchamni buzmaslik uchun shunday qilinadi. Yuza g‘adir-budurligiga kam talab

qo‘yiladigan dag‘al detallarga ishlov berishda bu amal ko‘proq davom etishi va kattaroq qatlam olib tashlanishi mumkin. Aniq yuzalarga ishlov berganda g‘adir- budirlikni bir klassga tushirish (yaxshilashi) mumkin. Tasmadagi jilvir donalarini tanlash ishlov talablaridan kelib chiqadi. Qora metallarga jilvir tasmalar bilan 20— 40 m/s , rangli metallarga — 40—45 m/s tezlik bilan ishlov berish mumkin. Jilvirli tasmalarni gazmol yoki qog‘oz asosda tayyorlash mumkin. Mas’uliyatli detallar uchun olmosli tasmalar ishlatiladi. Jarayon unumdorligi tasmaning taranglik kuchiga yoki tasmani ishlov berilayotgan yuzaga bosib turadigan rolikning kuchiga, shuningdek, jilvirning donadorligiga va tasma bilan yuzaning nisbiy harakati tezligiga bog‘liq. 4. Yuzaki plastik deformatsiya usuli bilan ishlov berish Bunday ishlov zagotovkadan qirindi olmay bajariladi va berilgan aniqlik bilan berilgan g‘adir-budurlikka erishishga qaratiladi. Uning asosiy va keng qo‘llanadigan usullari: kalibrlash, tekislash va yoyish (îáêàòûâàíèå è ðàñêàòûâàíèå), olmosli tek islash, markazdan qochib uruvchi asboblar yordamida parchinlab zichlash. Kalibrlash bilan zagotovkaning turli shakldagi teshiklariga ishlov beriladi. Asbob sifatida kalibrlovchi moslamalar (äîðí), zo‘ldirlar ishlatiladi. Zo‘ldir press yordamida, belgilangan taranglik bilan teshikdan o‘tkaziladi. Teshik uzunligi katta bo‘lsa, sidiruvchi (ïðîòÿæíîé) stanoklar va sidiruvchi kalibrlar yordamida ishlov beriladi. Jarayonning asosiy ko‘rsatkichi — kalibrlovchi asbobn ing ishlov beriladigan teshik diametridan xiyol kattaligi natijasida yuzaga keladigan taranglikdir. Kalibrlash katta yoki kichik taranglikda bajariladi. Kichik taranglikda plastik deformatsiya chuqurligi kamroq bo‘ladi, yuzaning g‘adir-budurligi kamayadi, shakl xatosi va teshik o‘lchamlarining og‘ishi 30—35 foiz pasayadi. Bunday kalibrlashni qalin devorli zagotovkalarga ishlov berishda qo‘llash maqsadga muvofiq. Devor qalinligining teshik radiusiga nisbati 0,5 dan ortiq bo‘lishi kerak. Katta taranglik bilan kalibrlanganda plastik deformatsiya mintaqasi zagotovka devorining butun qalinligi bo‘yicha tarqab ketishi mumkin. Bunday taranglik bilan

devori qalinligi ning teshik radiusiga nisbati 0,2 dan ortiq bo‘lmagan silindr va vtulkalar kalibrlanadi. Bu holda teshik diametri, detalning tashqi diametri va uzunligi kattalashib ketadi, ya’ni kalibrlash aniqligi pasayadi. Taranglik miqdori teshik diametri va detal materialining fizik-mexanik xususiyatlariga qarab belgilanadi. Teshik diametri 10—120 mm chegaralarda bo‘lganida taranglik taxminan quyidagicha bo‘ladi: po‘lat zagotovkalar uchun 0,03—0,88 mm , cho‘yan uchun 0,05—0,20 mm , rangli metallar va ularning qotishmasi uchun 0,03—0,35 mm . Kalibrlovchi asboblar — kalibrlar ko‘pincha BK8 yoki BK15M qotishmalaridan tayyorlanadi. Po‘lat va rangli metallar qotishmasidan tayyorlangan zagotovkalarni kalibrlashda sovituvchi suyuqlik mo‘l beriladi va ishlov tezligi quyidagicha bo‘ladi: po‘lat uchun 5—10 m/min , rangli qotishmalar uchun 2—6,0 m/min , cho‘yan uchun — 5—12 m/min . Moylovchi-sovituvchi suyuqlik sifatida kerosin, sulfofrezol va maxsus moddalardan biri ishlov berilayotgan materialga qarab tanlanadi. Kalibrlash aniqligi ko‘p jihatdan zagotovkaning qattiqligiga bog‘liq. Yupqa devorli zagotovkalar 8—6 kvalitet, qalin devorliligi — 6—5 kvalitet aniqlik bilan ishlanishi mumkin. Ko‘p hollarda kalibrlovchi asbobning diametrini tajriba yo‘li bilan amalni bajarish sharoitini hisobga olgan holda o‘lchamiga yetkazib tayyorlanadi. Taranglik oshganda kalibrlash aniqligi kamayadi. Kalibrlashdan keyingi yuza g‘adir-budurligi bir qancha omillarga bog‘liq: zagotovkaning qattiqligi va materiali, asbobning fizik-mexanik xususiyatlari, moylovchi-sovituvchi suyuqlik, asbob va zagotovkaning nisbiy harakati. G‘adirbudurlikni 2—4 klassga pasaytirish mumkin. Masalan, qalin devorli po‘lat zagotovkaning keskich yoki razvyortka bilan kengaytirilgan teshigi kalibrlanganda g‘adir-budurlik R a =2,5—1,25 dan R a =1,25—0,16 mkm ga o‘zgaradi. Kalibrlash amali asbobning bir yoki bir necha marta o‘tishi hisobiga bajariladi. Biroq teshik yuzasi qayta-qayta deformatsiyalanaversa, materialning yuza qatlamida zo‘riqish paydo bo‘lib, material uqalanib ketishi mumkin.

Tekislash va yoyish — yuzaning notekisliklarini plastik deformatsiyalash bo‘lib, juda qattiq roliklar va zo‘ldirlar o‘rnatilgan maxsus asboblar yordamida bajariladi. Silindr detalning tashqi sirti tekislanganda uning o‘lchami kamayadi (îáêàòêà), ichki sirti (teshik) tekislanganda o‘lchami kengayadi (ðàñêàòêà). Tekislashda yuzada plastik deformatsiya hosil bo‘lib, g‘adir-budurlik kamayadi, uning fizik-mexanik xususiyatlari o‘zgaradi, chunonchi, mikroqattiqlik oshadi, siquvchi qoldiq kuchlanish paydo bo‘ladi, ya’ni yuza qatlam zichlanadi. Ishlovning bu turi yuzaning sifatini ancha oshiradi, biroq undan keyin detalga termik ishlov berib bo‘lmaydi, aks holda yuza ilgarigi holatiga kelib qoladi. Tekislash jarayoni mikronotekislikning cho‘qqilari miqyosida o‘tadi, shuning uchun ishlov aniqligi bor-yo‘g‘i 5—10% ortadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, tekisl ash amalini 6—10 kvalitet aniqlikda tayyorlangan yuzalarga qo‘llash samarali bo‘ladi. Tekislashda yuza g‘adir-budurligi o‘rta hisobda 1—2 klass pasayadi. Masalan, boshlanishda g‘adir-budurlik R a =2,5—1,25 mkm bo‘lsa, tekislashdan so‘ng R a =1,25—0,35 mkm bo‘lishi mumkin. Tekislash tezligi sharoitga qarab 30—150 m/min oraliqda qabul qilinadi. Asbobning yuzaga bosimini o‘lchamlarga va mater ialning fizik-mexanik xususiyatlariga qarab bir necha kilogrammdan bir necha tonnagacha olinadi. Asbobning surilishi (ïîäà÷à) uning konstruksiyasi va yuza g‘adir-budurligiga qo‘yilgan talablarga qarab aniqlanadi. Masalan, roliklar bilan ishlov berilganda, surilish rolik enining 0,3 ulushiga teng olinadi. Asbobning tarangligi boshlang‘ich va yakuniy g‘adir-budurlikka qarab 0,03—0,30 mm oraliqda bo‘ladi. Sovituvchi-moylovchi suyuqlik o‘rnida mashina moyi, mashina moyi va kerosinning 50% li aralashmasi, sulfofrezol va boshqalar ishlatiladi. Tekislash amalini asbob bitta o‘tganda bajargan ma’qul, aks holda yuza haddan ortiq zichlanib ketadi. Amal hammabop va maxsus stanoklarda bajariladi. Olmosli tekislash ishlovida olmosli asbob detal yuzasida ma’lum bosim bilan sirpanib o‘tadi, shunda mikronotekisliklar eziladi, yuzaning

qandaydir qatlami zichlanadi. Bunday ishlov berilgan yuzalarning yeyilishga va toliqishga bardoshi yuqori bo‘ladi. Shuning uchun undan suyuqlik o‘tkazmaydigan zichlagichning ishqalanuvchi juftini tayyorlashda foydalaniladi, ularga an’anaviy termik ishlov berishga hojat qolmaydi. Olmosli asbobda (5-rasm) olmos kristali (4) bo‘lib, uning qirrasi 0,6—4,0 mm oraliq5- r a s m. Olmos bilan silliqlash dagi radius bilan silliqlangan; maxsus tutqich uchun tutqich. (1) bilan qotirilgan. Tutqichda prujinali quril- ma (2) bor, u olmosni detal yuzasiga bosib turadi. Tekislash jarayonida olmosli asbobdagi og‘ishlar indikator (3) da ko‘rinib turadi. Olmosli tekislash ishlov aniqligiga sust ta’sir etadi, yuza g‘adir-budurligini 2—3 klass pasaytirib R a ning qiymatini 0,16—0,025 mkm ga yetkazadi. Yuza sifatiga ta’sir etuvchi omillar — tekislash kuchi va olmosning surilishidir. Yuzaning mikroqattiqligi 50—60% ga ortadi. Olmosli tekislash tezligi zagotovka mater ialiga bog‘liq holda tanlanadi. Rangli metallar qotishmasi va yumshoq po‘latlar uchun tezlik 10—80 m/min , toblangan po‘latlar uchun 200—250 m/min oraliqda olinadi. Olmosli tekislash qora va rangli metallardan tayyorlangan va silliqlash, yupqa qirish hamda boshqa ishlovlardan chiqib, berilgan aniqlikka yetkazilgan zagotovkalarga beriladi; maxsus va hammabop stanoklarda bajariladi. Markazdan qochib uruvchi asbob yordamida parchinlash yuza g‘adirbudurligini 1—2 klass pasaytiradi va qattiqligini 30—80% oshiradi, yuza sirtida 400—800MPa (40—80 kg/sm 2 ) miqdorlarda siquvchi kuchlanish hosil qiladi. Jarayon quyidagicha kechadi: lappak (6 rasm )n ing gardishidagi chuqurchalarga rolik (g‘o‘lacha)lar yoki zo‘ldir erkin holda joylashtirilgan bo‘ladi. Lappak tez h1

aylanganda markazdan qochirma kuch ta’sirida g‘o‘lacha yoki zo‘ldir chuqurchadan otilib chiqib ishlov berilayotgan yuzaga uriladi va orqaga qaytadi. Bu jarayon juda tez va ko‘plab g‘o‘lacha yoki zo‘ldir tomonidan sodir bo‘lganidan ishlov yuzasining ma’- lum qatlamini deformatsiyalaydi. Bu jarayonda zo‘ldirchalar bilan zichlash. muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omil asbob tarangligi (h)dir. Uning qiymati katta bo‘lsa, zichlanish samarasi oshadi, lekin yuzaning g‘adir-budurligi ham ortib ketishi mumkin. Bu ishlovni har qanday shaklli va har qanday metall va qotishmalardan yasalgan detallarga berish mumkin. Undan oldingi ishlov silliqlash, keskich bilan qirish va shu kabilar bo‘lishi mumkin, ular g‘adir-budurlikni R a =5,0—0,63 mkm qilib ta’minlashi kerak. Markazdan qochib uruvchi asbob yordamida parchinlash tezligi zagotovka materiali va uning fizik-mexanik xususiyatlariga bog‘liq holda tanlanadi. Lappakning aylanma tezligi 8—40 m/s ; zagotovkaniki — 0,5—1,5 m/s ; asbob tarangligi 0,01—0,025 mm , surilishi 0,02—0,20 mm/ayl oraliqlarida belgilanadi. Moylovchi-sovituvchi suyuqlik sifatida kerosin va mashina moyining aralashmasi ishlatiladi. 5. Elektrofizik va elektrokimyoviy ishlov Ishlovning bu turlari hozirgi zamon sanoatida muhim o‘rin tutadi. Mashinasozlikda elektromexanik, elektrokimyoviy, ultratovush, elektrofizikotermik ishlovlar, yoyli plazma oqimi bilan ishlov, termik va termokimyoviy ishlovlar beriladi. Avtotraktorsozlik sanoatidagi muhimligini hisobga olib quyidagi usullarni mukammalroq ko‘rib chiqa-miz: elektr uchqunlari va elektr impulslari bilan ishlov, anod-mexanik ishlovi, ultratovush va lazer ishlovlari. Elektruchqunli ishlov elektr razryadi ta’sirida metallni parchalashga asoslangan. Razryad bir joyda katta harorat hosil qiladi va metallni eritib, bug‘latib yuboradi. Bu jarayon katta mexanik zarba bilan kechgandan suyuq metall parchalanib ketadi. Elektrodlar orasidagi masofa (5—100 mkm) razryad chiqadigan

darajada bo‘ladi (7-rasm) . Jarayon suyuq muhitda — kerosin, kam yopishuvchi mineral moy va shu kabilar ichida bajariladi. Suyuq muhit sezilar-sezilmas yopishqoq va zagotovka materialiga neytral bo‘lishi kerak. Ishlov berilayotgan zagotovkani impulslar gener atorining musbat, elektrod-asbob esa manfiy qutbiga ulanadi. Elektrod-asbob uch xil: borib-keladigan, aylanma va borib-keladigan titrash va bor ib-keladigan harakatlar qilishi mumkin. Uchqun ning harorat ta’siri (po‘lat anodda 2450°Ñ gacha) bor-yo‘g‘i 0,05—1,0 mm 2 yuzada va 0,005—0,3 mm sirtqi qatlamda sodir bo‘ladi. Shunday bo‘lgach, zagotovka qizib ketishi mumkin emas. Qo‘yimni bir necha amalda olib tashlab ishlov aniqligini 7—5 kvalitetga yetkazadi. Xomaki ishlov og‘ir elektr sharoitlarida (impulsning katta quvvati, kam chastotasi) beriladi, bu — ko‘proq qatlamni olib tashlaydi, ishlov aniqligi pastroq, g‘adir-budurligi ko‘proq bo‘ladi. Yakuniy ishlov yengil elektr sharoitlarida (impulsning kichik quvvati, yuqori chastotasi — 0,001G s va undan kam) bajariladi, shunda ishlov aniqligi va sifati oshadi. Ishlov aniqligi mavjud Asbob 7- r a s m. Elektr uchqunlar yordamida ishlov berish. sharoitlarga ham, eroziya mahsulotlarini ishlov mintaqasidan chiqarib tashlash tezligi va usuliga ham bog‘liq. Eroziya mahsulotlarini chiqarib tashlash shuning uchun ham muhimki, aks holda detal yuzasidan ajrab chiqqan metall zarralari “S” tirqishga ( 7-rasm — kattalashtirib chizilgan) tushib qolib, qo‘shimcha impuls talab qiladi, natijada tirqish ko‘payadi, “D” diametr bo‘yicha ishlov aniqligi kamayadi. Bu holda eroziya mahsulotlarini suyuqlik bilan birga ishlov mintaqasidan haydash

kerak, buning uchun ichi g‘ovak ishlov beruvchi elektroddan foydalanilsa samarali natija beradi. Yuza g‘adir-budurligi razryad quvvatiga bog‘liq: razryad qanchalik jadal bo‘lsa, shunchalik katta chuqurcha hosil bo‘ladi, g‘adir-budurlik ham shunga yarasha bo‘ladi: R a =1,25—0,63 mkm . Katta quvvatli impuls (0,8J dan yuqori) ish unumini oshir adi, lekin yuzani dag‘al qiladi (R a =80—25 mkm ), kichik quvvatli impuls (0,01 J) kam metallni olib tashlaydi, g‘adir-budurlikni R=0,4 mkm gacha pasaytiradi. Anod yuzasida katta tarkibiy va kimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Yuzaga keladigan zarbali to‘lqin portlash markazidan metall ichiga o‘tadi va kristallarni deformatsiyalaydi. Shu tariqa ishlov berilgan yuzada yeyilishga, zanglashga bardoshli qatlam hosil bo‘ladi. Elektruchqunli usul bilan tok o‘tkaziladigan, har qanday qattiqlikdagi materiallarga ishlov berish mumkin. U har qanday kattalikdagi teshiklarga 0,15— 0,3 mm li tirqishlar yoki yoriqlarga ishlov bera oladi, asboblarni charxlash yoki mustahkamlash, yuzalarni silliqlash imkoniga ega. Elektrimpulsli ishlov elektruchqunli ishlovdan impuls razryadining quvvati va davomiyligi, shuningdek, shakllanishdagi ba’zi quvvatini oshirish jarayon unumdorligini ko‘paytirishi bilan farq qiladi. Masalan, po‘lat zagotovkalarga ishlov berish unumdorligini 20×10 3 mm3/min gacha ko‘paytirish mumkin. Elektruchqunli ishlov esa hozirgi zamon uskunalar ida 600 mm 3 /min unumdorlikni ta’minlay oladi xolos. Elektrimpulsli usul bilan murakkab shaklli yuzalarga 0,03— 0,05 mm , teshiklarga 0,01—0,02 mm aniqlik bilan ishlov berish mumkin. Ishlov aniqligi elektr ko‘rsatkichlariga va ishlash sharoitlariga bog‘liq. Og‘ir elektr ko‘rsatkichlarida mikronotekisliklar 0,3—0,15 mm , deformatsiyalangan qatlam 0,2 —0,4 mm bo‘ladi. Yengil elektr ko‘rsatkichlarida yuza g‘adirbudurligini R a =5,0— 1,25 mkm gacha tushirish mumkin. Usul avtotraktor sanoatida bosim ostida quyish, qizigan holda shtamplash qoliplarini tayyorlashda keng qo‘llanadi.

Anod-mexanik ishlovi — suyuq muhitga (3-8-rasm) tushirilgan elektrodlar orasida elektr toki yuzaga keltiradigan issiqlik va kimyoviy ta’sir bilan metallga ishlov berishdir. Zagotovka (1) musbat qutb (anod) bilan, asbob (4) — man- fiy qutb (katod) bilan ulanadi. Ishchi yuzada mintaqadan eroziya mahsulotlarini olib chiqadigan ariqchalar (2) bor. Elektr toki ta’sirida anod yuzasida yupqa parda (ïë±íêà) hosil bo‘ladi. Uning elektr qarshiligi suyuqlik qatlamining qarshiligidan ancha katta. Parda asbobni zagotovka yuzasiga bevosita tegib turishidan saqlaydi. Asbob (yoki zagotovka) o‘zining nisbiy harakatida ma’lum bosim bilan zagotovka yuzasidagi 8- r a s m. Anod-mexanik ishlov berish sxemasi. notekislik qirralariga tegadi va shunda anod pardasi yeyiladi. Parda yupqalanadi va elektr qarshiligi pasayadi, hamma tok shu joydan o‘ta boshlaydi. Tokning zichligi katta bo‘lganda (1 sm2 yuzaga bir necha o‘n amper) o‘sha joyda harorat ko‘tarilib, zagotovka notekisliklarining cho‘qqisini eritadi. Bu jarayon bir zumda kechadi, shuning uchun detal qizib ketmaydi. Notekislik erib ketgach, o‘sha joyda chuqurcha hosil bo‘ladi, uni suyuqlik egallab oladi, yana anodli parda hosil bo‘ladi. Bu payt asbob surilib, boshqa notekisliklar tomonga ketgan bo‘ladi. Anod-mexanik ishlov metallni olib tashlash tezligi va yuza g‘adir-budurligi bilan tavsiflanadi. Uni anchagina qo‘yimni oladigan xomaki ishlovda ham, maromiga yetkazib ishlashda ham qo‘llanadi. Ishchi suyuqlik sifatida suv qo‘shib suyultirilgan suyuq shisha ishlatiladi. Uning zichligi 1360—1380 kg/m3 . Asbob materiali (katod) metallni olib tashlash tezligiga va yuza g‘adirbudurligiga ta’sir etadi. Lappaksimon asboblar qizil mis, cho‘yan, po‘lat, alyumindan tayyorlanadi. Qizil mis eroziyaga bardoshliroq: uning yeyilishi olib tashlangan VK8 qotishmaning 20—30% hajmiga teng bo‘ladi; xuddi shu sharoitlarda alyumin disklarning yeyilishi 110% ni tashkil qiladi. 2 4 3 1

Generatorning kuchlanishi odatda 14—28V bo‘ladi. 12V dan kam bo‘lganda anod parda hosil bo‘lmaydi, tokning issiqlik bilan ta’siri to‘xtaydi, metallni olib tashlash juda kamayib, zagotovkaning yuza qatlami kimyoviy ta’sirda erish hisobiga biroz davom etadi, yuza g‘adir-budurligini yo‘qotish kamayadi. Kuchlanish 30V dan katta bo‘lsa, ishlov mintaqasidagi mikronotekisliklarning cho‘qqisi birvarakayiga erib ketadi va suyuq metall elektrodlar orasidagi tirqishni to‘ldirib qo‘yadi, natijada qisqa tutash ro‘y berib, metallni yuzadan ko‘chirish to‘xtaydi. Asbobning ishlov beriladigan bosimi 0,05—0,15MPa (0,5—1,5 kg/sm2 ) oraliqda, lappakning aylanma tezligi 8—18 m/s oraliqda qabul qilinadi. 1 - j a d v a l. KO‘RSATKICH SHAROIT Xomak i Yakunlovc hi Maromiga yetkazuvc hi Tok kuchi, A 40— 70 20—30 4—10 Kuchlanish, V 18— 24 18—24 15—20 Metallni olib tashlash tezligi, min mm/ 3 200— 300 60—80 2—5 Yuza g‘adir-budurligi R a , mkm 25—3,2 8,0—1,25 1,25—0,32 Anod-mexanik ishlovda katta aniqlik va kichik g‘adir-budurlik turli sharoit tufayli: xomaki, yakunlovchi va maromiga yetkazuvchi ishlovlar berish bilan ta’minlanadi. VK8 qotishmasi uchun ishlov sharoitlari 1-jadvalda ko‘rsatilgan. Kesib ishlov berish qiyin bo‘lgan materiallarga anod-mexanik ishlov beriladi. Bular qattiq qotishmalar, issiqqa chidamli va zanglamaydigan po‘latlar, yuqori legirlangan po‘latlar va sh.k. Usul yuzaga ishlov berishdan tashqari materiallarni

kesishda, asboblarni charxlashda va qattiq qotishmali shtamplarni yasashda ham qo‘llanadi. Ultratovush bilan ishlov berish mexanik jarayon bo‘lib, keskich vazifasini suyuqlikdagi muallaq jilvir (âçâåøåííûå â æèäêîñòè) donalar bajaradi. Ular quvvatni ultratovush chastotali tebranish hosil qiladigan magnitostriksiyali, pezoelektr ik va sh.k. manbalarning biridan oladi. Nikel, zanglamaydigan po‘lat, permalloy, permendyur kabi materiallarning magnitostriksiyasi asosida yaratilgan tebratgichlar keng qo‘llaniladi. Magnitostriksiya — yuqorida sanab o‘tilgan materiallardan yasalgan buyumning o‘lchamlarini elektr yoki magnit maydoni ta’sirida kichraytirish demakdir. Magnitostriksiyali tebratgichning sxemasi 9-rasmda ko‘rsatilgan. Uning g‘altak ichiga o‘rnatilgan nikel quvurchasi bor. Quvurchaning bir uchi tebratgich korpusiga ulanadi. G‘altakni ultratovush chastotali o‘zgaruvchi tok generatoriga ulansa, nikel quvurchaning uzunligi ham shu chastota bilan o‘zgaradi. Magnit maydoni paydo bo‘lganda quvurcha qisqaradi, yo‘qolsa — cho‘zilib, o‘z holiga keladi. Uning bir uchi qotirilgan, ikkinchi uchi erkin bo‘lgani uchun ultratovush chastota bilan o‘z o‘qi yo‘nalishida tebranadi. Quvurchaning pastki uchiga asbob — uchlik (íàêîíå÷íèê) qotiriladi. Tebranib turgan uchlik muallaq jilvir donalar bilan to‘yintirilgan suvga

tushir ilsa (9,a-rasm) , u donalar (5)ga tezlanish beradi. Bu tezlanish og‘irlik kuchi tezl anishidan ming marta katta bo‘ladi. Natijada ultratovush maydonida katta bosim hosil bo‘ladi. Tebr anayotgan uchlik pufakchalar fontanini hosil qiladi. U ultratovush maydonining jadalligini va chegarasini ko‘rsatadi. Ultratovush bilan ishlov ikki xil bo‘ladi: erkin yo‘naltirilgan jilvir bilan (9, a- rasm) ishlov va o‘lchamli (9, b-rasm) ishlov . Birinchi holda quvvat manba zagotovkadan uzoq- 9- r a s m. Ultratovush bilan o‘lchovli (a) va o‘lchovsiz (b) ishlov berish sxemasi: 1) kuch agregati; 2) magnitlovchi element; 3) titratgichning ishchi asbobi; 4) asbobning profillovchi uchligi; 5) ishlov beriladigan zagotovka.roq joylashadi, ishlov jilvir donalarning kinetik quvvati (quvvati 40—45 kG s ) hisobiga bajariladi. Donalar ishlov yuzasiga urilib, undan qirindi ko‘chiradi. Ikkinchi holda quvvat manbayi bo‘lib ultratovush chastotasi bilan tebranayotgan uchlik (asbobning uchi) xizmat qiladi. Uning ostiga jilvirning suvli yoki moyli aralashmasi muttasil kelib turadi. Ultratovush tebranishlari (chastotasi 15—30 kH ) ta’sirida suyuqlikda kavitatsiya hodisasi ro‘y beradi, natijada jilvir zarralar katta tezlik va kuch bilan detal yuzasiga urilib, ko‘zda tutilgan ishni bajaradi. Ishlov tezligi tebranish chastotasi va amplitudasi (10— 100 mkm )ga, jilvir zarralarning qattiqligi va o‘lchamiga bog‘liq. Asbobning shakli detal chizmasining ko‘zgudagi aksiga o‘xshaydi. U 40, 45, 50, 40X, 65G va boshqa rusumli po‘latlardan tayyorlanadi. Ultratovush bilan ishlov berishda bo‘r karbidi va kremniy karbidining jilvirlovchi zarralari, olmos kukuni va boshqa materiallardan foydalaniladi. Ishchi suyuqlik sifatida suv yoki qovushqoqligi pastroq bo‘lgan moy ishlatiladi. a) b)

Erkin yo‘naltirilgan jilvir zarralar bilan ishlov berish detallarning qirovi (çàóñåíåö)ni tushirishda, o‘tkir qirralarini o‘tmaslashtirishda, tozalash va shu kabi ishlarda qo‘llanadi. O‘lchamli ishlov qattiq qotishmali asboblarning ishchi profilini, filyerlar, qattiq qotishmadan matritsalar, shisha, kvars, titan, chinni, keramika, olmos, tosh, yuqori qattiqli po‘lat kabi materiallardan detallar yasashda qo‘llanadi. Ishlov aniqligi asbob qanchalik aniq yasalganiga va uning yeyilish jadalligiga, jilvirning donadorligi va sifatiga bog‘liq. Ikki tomoni ochiq teshiklarga 0,01—0,02 mm , bir tomoni berk teshiklarga kamroq aniqlik bilan ishlov berish mumkin. Ishlangan yuza g‘adir-budurligi jilvir zarralar o‘lchamiga va ishchi suyuqlikka bog‘liq va R a =0,63—0,16 mkm darajaga yetadi. Qattiqroq materiallarning g‘adir-budurligi kamroq tekislanadi. Aylana bo‘lmagan teshiklarga ishlov berish unumdorligi oddiy ishlov usullariga qaraganda 10—20 marta ortiq: doira va teshiklarga ishlov berishda esa 2 —3 marta ortiq. Lazer ishlovi kvant generatorining nuri bilan bajariladi. Uni «yorug‘liknur» () ishlovi deyish ham mumkin. Zagotovkaning ishlov beriladigan joyiga maxsus nur dastasi tushirilganda issiqlik quvvati hosil bo‘ladi va yuzaga ishlov beradi. Uning afzalligi quyidagilar: nurni fokuslash va yo‘naltirish oson, har qanday atmosferada, vakuumda va himoyali muhitda ishlay oladi, ishlov beradigan asbob kerak emas, avtomatlashtirish oson, detal yuzasiga mexanik ta’sir bo‘lmaydi, uning materialida tarkibiy va kimyoviy o‘zgarishlar ro‘y bermaydi. Shu bilan birga kamchiliklari ham bor: generatordan foydalanish koeffitsienti (FIK)ning kamligi, topshiriqni takrorlab bo‘lmasligi, davomiyligi (1 sek ichida 10 martadan) ko‘proq, yuqoriroq bo‘lgan chastotalarga erishishning qiyinligi. Ko‘pincha lazer ishlovi berish — yorug‘lik nurining elektromagnit quvvati zagotovka bilan o‘zaro ta’sirga kirishi natijasida yuzaga keladigan hodisalarga asoslanadi. Bu ishlov usuli bilan teshik ochish, kontur bo‘yicha kesish, payvandlash va qator boshqa amallarni ham bajarish mumkin. Teshik ochadigan va filyer tayy orlaydigan qurilmalarning quvvati 0,5—3,0 kVt bo‘ladi va ular 2— 10 mkm diametr hosil qila oladi, o‘rnatish aniqligi ham shuncha — 2—10 mkm .

Payvandlovchi qurilmalarning quvvati 0,5—5,0 kVt va haddi aqal fokus dog‘i 0,01 —0,05 mm .

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

Похожие

Kesib ishlov berish moslamalari

Zagotovka turlari va ularni yasash usullari

Tuproqqa yuza ishlov berish mashinalari

Kesib ishlov berish uchun qo‘yim

Mexanik ishlov berish uchun quyum